श्लोक १८ वा
ज्ञानं विवेको निगमस्तपश्च, प्रत्यक्षमैतिह्यमथानुमानम् ।
आद्यन्तयोरस्य यदेव केवलं, कालश्च हेतुश्च तदेव मध्ये ॥१८॥
नित्यानित्यविवेक । या नांव ’ज्ञान’ चोख ।
देहद्वयाचा प्रकाशक । आत्मा सम्यक जाणती ज्ञाते ॥२१॥
सेवावया स्वादरस-नव्हाळी । प्रथम उंसाचीं पानें साळी ।
मग ऊंस तोही बळें पिळी । तोही रस आळी तैं शर्करा लाभे॥२२॥
तेही शर्करा परिपाकबळें । तैं साखरचि केवळें ।
केळें आणि नारेळें । करिती नाना फळें मूळींच्या गोडया ॥२३॥
तेवीं स्थूळाचें निराकरण । लिंगदेहाचें उपमर्दन ।
अहंकाराचें निर्दळण । करुनि पूर्ण ब्रह्म पावती ज्ञाते ॥२४॥
तें ब्रह्म निर्गुण निराकार । तद्रूपें देखती चराचर ।
यापरी विवेकचतुर । वस्तूचा निर्धार जाणती ॥२५॥
यापरी गा विचक्षण । जाणती वस्तूचें लक्षण ।
या नांव पैं ’विवेकज्ञान’ । उद्धवा जाण निश्चित ॥२६॥
वस्तु निःशब्द निर्गुण । तेथ जें श्रुतीचें स्फुरण ।
इत्थंभूत शब्दज्ञान । वेद तो जाण निगम माझा ॥२७॥
तो मी वेदरुप नारायण । यालागीं वेदवचन प्रमाण ।
श्रुत्यर्थ शब्दज्ञान । करी पावन पाठकां ॥२८॥;
जाणावया निजात्मस्वरुप । देहादि विषयांचा अनुताप ।
जेणें साधक होती निष्पाप । या नांव ’तप’ उद्धवा ॥२९॥
अनुतापें दमितां मन । होय पापाचें क्षालन ।
तेव्हां श्रुत्यर्थें आपण । कल्पी ’अनुमान’ वस्तूचें ॥२३०॥
देह जड मूढ अचेतन । तेथ चेतनात्मक नारायण ।
देहाचें मानूनि मिथ्यापण । अद्वैंतीं मन मुसावे ॥३१॥
तें अद्वैतप्राप्तीचें लक्षण । अनन्यभावें आपण ।
सद्गुरुसी रिघावें शरण । निरभिमान भावार्थें ॥३२॥
सद्भावें अनन्यशरण । तो गुरुकृपा पावे आपण ।
पाहोनि अधिकारलक्षण । गुरु गुह्यज्ञान उपदेशी ॥३३॥
’सर्वहि निष्टंक परब्रह्म’ । हें श्रुतिगुह्य उत्तमोत्तम ।
एथ भाग्यें जो सभाग्य परम । त्यासचि सुगम ठसावे ॥३४॥
गुरुवचन पडतां कानीं । वृत्ति निजात्मसमाधानीं ।
विनटोनि ठेली चिद्धनीं । सुखसामाधानीं स्वानंदें ॥३५॥
तयासी पुढतीं साधन । अथवा कर्माचें कर्माचरण ।
तेथ बोलों शके कोण । वेदीं मौन घेतलें ॥३६॥
जेथ द्वंद्वाची निमाली स्फूर्ती । सकळ दुःखांची समाप्ती ।
देहीं विदेहवस्तुप्राप्ती । ’प्रत्यक्ष’ म्हणती या नांव ॥३७॥
पुसूनियां विसराचा ठावो । आठवेंवीण नित्य आठवो ।
अखंड स्वरुपानुभवो । ’प्रत्यक्ष’ पहा हो या नांव ॥३८॥
मी आत्मा स्वानंदकंद । ऐसा अखंडत्वें परमानंद ।
’प्रत्यक्ष’ पदाचा हा निजबोध । स्वयें गोविंद बोलिला ॥३९॥
हाचि बोध सभाग्याकडे । श्रवणमात्रें त्या आतुडे ।
एका मननें जोडे । एका सांपडे निदिध्यासें ॥२४०॥
एकासी तो प्रत्यगावृत्तीं । हा बोध ठसावे चित्तीं ।
एका माझिया अद्वैतभक्तीं । मी सगळा श्रीपति आतुडें ॥४१॥
निजबोध साधावया पूर्ण । उद्धवा हें तों मुख्य साधन ।;
एवं साधलिया निजज्ञान । फळ कोण तें ऐक ॥४२॥
जो मी सृष्टिआदि अनंतु । नित्यमुक्तत्वें अहेतु ।
तो मी भवमूळा मूळ हेतु । सृष्टिसृजिता अच्युतु स्वलीला ॥४३॥
तेथ रजोगुणाचिये स्थिती । स्त्रष्टृरुपें मीचि पुढतीं ।
अद्वैतीं दावीं अनेक व्यक्ती । सृष्टीउत्पत्तिकर्ता तो मी ॥४४॥
जैसें मूळेंविण सफळ झाड । वाढविलें निजांगीं गोड ।
तेवीं सृष्टिसंरक्षणीं कोड । मज निचाडा चाड प्रतिपालनीं ॥४५॥
बुद्धिबळें एका काष्ठाचे पोटीं । तेथ राजा प्रधान पशु प्यादा उठी ।
त्यांसी पूर्वकर्म नाहीं गांठीं । तेवीं निष्कर्में सृष्टीप्रकाशिता तो मी ॥४६॥
निष्कर्में जग समस्त । सृजिता मीमांसकमत ।
ठकोनि ठेलें निश्चित । जग सदोदित निष्कर्मब्रह्म ॥४७॥
जेवीं बुद्धिबळांचा खेळ । अचेतनीं युद्ध प्रबळ ।
तेवीं लोकरक्षणीं कळवळ । सृष्टिप्रतिपाळ मी कर्ता ॥४८॥
प्रकृतीच्या जडमूढ सारी । पुरुषाचेनि सचेतन निर्धारीं ।
काळफांसे घेऊनि करीं । खेळविता चराचरीं मी एक विष्णु ॥४९॥
तेथ अचेतना झुंजारीं । न मरत्या महामारीं ।
एका जैत एक हारी । उभयपक्षांतरीं खेळविता मी ॥२५०॥
सोंगटीं निमालियापाठीं । कवण पुण्यात्मा चढे वैकुंठीं ।
कोण पडे नरकसंकटीं । तैसा जाण सृष्टीं बंधमोक्ष ॥५१॥
तेवीं न मोडतां एकलेपण । त्या खेळाच्या ऐसें जाण ।
जगाचें करीं मी पालन । दुजेंपण नातळतां ॥५२॥
दोराचा सर्पाकार । सबळ बळें मारी वीर ।
तैसा सृष्टीसी संहार । मी प्रळयरुद्र पैं कर्ता ॥५३॥
स्वप्नीं भासलें जग संपूर्ण । तेथूनि जागा होतां आपण ।
स्वप्न निर्दळितां कष्ट कोण । तैसा मी जाण प्रळयकर्ता ॥५४॥
सृष्टीसी उत्पत्ति स्थिति निदान । आत्मा आत्मत्वें अखंड पूर्ण ।
तेंचि स्वरुप सज्ञान । स्वानुभावें आपण होऊनि ठेलें ॥५५॥
तें निजरुप झालों म्हणणें । हेंही बोलणें लाजिरवाणें ।
तें स्वयंभ असतां ब्रह्मपणें । होणें न होणें भ्रममात्र ॥५६॥
मिथ्या दोराचा सर्पाकार । भासतां तो असे दोर ।
निवर्तल्या सर्पभरभार । दोर तो दोर दोररुपें ॥५७॥
तेवीं सृष्टीसी उत्पत्ति होतां । आत्मा जन्मेना तत्त्वतां ।
सृष्टीचा प्रतिपाळकर्ता । आत्मा सर्वथा वाढेना ॥५८॥
सृष्टीसी महाप्रळय होतां । आत्मा नायके प्रळवार्ता ।
उत्पत्तिस्थितिनिदानता । आत्मा तत्त्वतां अविकारी ॥५९॥
एवं साधनीं साधूनि ज्ञान । साधक झाले सज्ञान ।
तें अबाधित ब्रह्म पूर्ण । स्वयें आपण होऊनि ठेले ॥२६०॥
अज अव्यय स्वानंदघन । साधक झाले ब्रह्म पूर्ण ।
हें ज्ञानाचें फळ संपूर्ण । उद्धवा जाण निश्चित ॥६१॥
हें ज्ञानफळ आलिया हाता । उत्पत्ति स्थिति प्रळय होतां ।
अखंड परिपूर्ण निजात्मता । ते सदृष्टांता हरि सांगे ॥६२॥