आरंभ
॥श्रीः॥
॥ॐ तत्सत्-श्रीकृष्ण प्रसन्न॥
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीदत्तात्रेयाय नमः ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगाभ्यां नमः ॥
ॐ नमो जी जनार्दना । नाहीं भवअभवभावना ।
न देखोनि मीतूंपणा । नमन श्रीचरणा सद्गुरुराया ॥१॥
नमन श्रीएकदंता। एकपणें तूंचि आतां ।
एकीं दाविसी अनेकता । परी एकात्मता न मोडे ॥२॥
तुजमाजीं वासु चराचरा । म्हणौनि बोलिजे लंबोदरा ।
यालागीं सकळांचा सोयरा । साचोकारा तूं होसी ॥३॥
तुज देखे जो नरु । त्यासी सुखाचा होय संसारु ।
यालागीं ’विघ्नहरु’ । नामादरु तुज साजे ॥४॥
हरुष तें वदन गणराजा । चार्ही पुरुषार्थ त्याची चार्ही भुजा ।
प्रकाशिया प्रकाशी वोजा । तो झळकत तुझा निजदंतु ॥५॥
पूर्वउत्तरमीमांसा दोनी । लागलिया श्रवणस्थानीं ।
निःशब्दादि वाचा वदनीं । कर जोडूनि उभिया ॥६॥
एकेचि काळीं सकळ सृष्टी । आपुलेपणें देखत उठी ।
तेचि तुझी देखणी दृष्टी । सुखसंतुष्टी विनायका ॥७॥
सुखाचें पेललें दोंद । नामीं आवर्तला आनंद ।
बोधाचा मिरवे नागबंद । दिसे सन्निध साजिरा ॥८॥
शुद्ध सत्त्वाचा शुक्लांबर । कासे कसिला मनोहर ।
सुवर्णवर्ण अलंकार । तुझेनि साचार शोभती ॥९॥
प्रकृतिपुरुष चरण दोनी । तळीं घालिसी वोजावुनी ।
तयांवरी सहजासनीं । पूर्णपणीं मिरवसी ॥१०॥
तुझी अणुमात्र झालिया भेटी । शोधितां विघ्न न पडे दृष्टी ।
तोडिसी संसारफांसोटी । तोचि तुझे मुष्टी निजपरशु ॥११॥
भावें भक्त जो आवडे । त्याचें उगविसी भवसांकडें ।
वोढूनि काढिसी आपणाकडे । निजनिवाडें अंकुशें ॥१२॥
साच निरपेक्ष जो निःशेख । त्याचें तूंचि वाढविसी सुख ।
देऊनि हरिखाचे मोदक । निवविसी देख निजहस्तें ॥१३॥
सूक्ष्माहूनि सूक्ष्म सान । त्यामाजीं तुझें अधिष्ठान ।
यालागीं मूषकवाहन । नामाभिधान तुज साचे ॥१४॥
पाहता नरु ना कुंजरु । व्यक्ताव्यक्तासी परु ।
ऐसा जाणोनि निर्विकारु । नमनादरु ग्रंथार्थी ॥१५॥
ऐशिया जी गणनाथा । मीपणें कैंचा नमिता ।
अकर्ताचि जाहला कर्ता । ग्रंथकथाविस्तारा ॥१६॥;
आतां नमूं सरस्वती । जे सारासारविवेकमूर्ती ।
चेतनारुपें इंद्रियवृत्ती । जे चाळिती सर्वदा ॥१७॥
जे वाचेची वाचक । जे बुद्धीची द्योतक ।
जे प्रकाशा प्रकाशक । स्वयें देख स्वप्रभ ॥१८॥
ते शिवांगीं शक्ति उठी । जैसी डोळ्यांमाजीं दिठी ।
किंवा सुरसत्वें दावी पुष्टी । फळपणें पोटीं फळाच्या ॥१९॥
जैसा साखरेअंगीं स्वादु । कीं सुमनामाजीं मकरंदु ।
तैसा शिवशक्तिसंबंधु । अनादिसिद्धु अतर्क्य ॥२०॥
ते अनिर्वाच्य निजगोडी । चहूं वाचांमाजीं वाडी ।
म्हणोनि वागीश्वरी रोकडी । ग्रंथार्थी चोखडी चवी दावी ॥२१॥
सारासार निवडिती जनीं । त्या हंसावरी हंसवाहिनी ।
बैसली सहजासनीं । अगम्यपणीं अगोचरु ॥२२॥
ते परमहंसीं आरुढ । तिसी विवेकहंस जाणती दृढ ।
जवळी असतां न देखती मूढ । अभाग्य दृढ अतिमंद ॥२३॥
तिचें निर्धारितां रुप । अरुपाचें विश्वरुप ।
ते आपुलेपणें अमूप । कथा अनुरुप बोलवी ॥२४॥
हा बोलु भला झाला । म्हणोनि बोलेंचि स्तविला ।
तैसा स्तुतिभावो उपजला । बोलीं बोला गौरवी ॥२५॥
ते वाग्विलास परमेश्वरी । सर्वांगदेखणी सुंदरी ।
राहोनि सबाह्यअभ्यंतरीं । ग्रंथार्थकुसरी वदवी स्वयें ॥२६॥
ते सदा संतुष्ट सहज । म्हणोनि निरुपणा चढलें भोज ।
परी वक्तेपणाचा फुंज । मीपणें मज येवोंच नेदी ॥२७॥
वाग्देवतेची स्तुती । वाचाचि जाहली वदती ।
तेथें द्वैताचिये संपत्ती । उमस चित्तीं उमसेना ॥२८॥
तिणें बोल बोलणें मोडिलें । समूळ मौनातें तोडिलें ।
त्यावरि निरुपण घडिलें । न बोलणें बोलें बोलवी ॥२९॥
तिसी सेवकपणें दुसरा । होऊनि निघे नमस्कारा ।
तंव मीपणेंसीं परा । निजनिर्धारा पारुषे ॥३०॥
जेथें मीपणाचा अभावो । तेथें तूंपणा कैंचा ठावो ।
याहीवरी करी निर्वाहो । अगम्य भावो निरुपणीं ॥३१॥
जैशा सागरावरी सागरीं । चालती लहरींचिया लहरी ।
तैसे शब्द स्वरुपाकारीं । स्वरुपावरी शोभती ॥३२॥
जैशा साखरेचिया कणिका । गोडिये भिन्न नव्हती देखा ।
तैसें निरुपण ये रसाळसुखा । ब्रह्मरसें देखा रसवृत्ति ॥३३॥
तेथें मीपणेंशीं सरस्वती । बैसविलें एका ताटें रसवृत्ती ।
तेणें अभिन्नशेष देऊनि तृप्ती । ते हे उद्गार येती कथेचे ॥३४॥;
आतां वंदूं ते सज्जन । जे कां आनंदचिद्धन ।
वर्षताती स्वानंदजीवन । संतप्त जन निववावया ॥३५॥
ते चैतन्याचे अळंकार । कीं ब्रह्मविद्येचे श्रृंगार ।
कीं ईश्वराचें मनोहर । निजमंदिर निवासा ॥३६॥
ते अधिष्ठाना अधिवासु । कीं सुखासही सोल्हासु ।
विश्रांतीसी विश्वासु । निजरहिवासु करावया ॥३७॥
कीं ते भूतदयार्णव । कीं माहेरा आली कणव ।
ना ते निर्गुणाचे अवेव । निजगौरव स्वानंदा ॥३८॥
ना ते डोळ्यांतील दृष्टी । कीं तिचीही देखणी पुष्टी ।
कीं संतुष्टीसी तुष्टी । चरणांगुष्ठीं जयांचे ॥३९॥
ते पाहती जयांकडे । त्यांचें उगवे भवसांकडें ।
परब्रह्म डोळियांपुढें । निजनिवाडें उल्हासे ॥४०॥
तेथें साधनचतुष्टयसायास । न पाहती शास्त्रचातुर्यविलास ।
एक धरिला पुरे विश्वास । स्वयें प्रकाश ते करिती ॥४१॥
ते जगामाजीं सदा असती । जीवमात्रातें दिसती ।
परी विकल्पेंचि ठकिजती । नाहीं म्हणती नास्तिक्यें ॥४२॥
मातियेचा द्रोण केला । तो कौळिका भावो फळला ।
म्हणौनि विश्वासेंवीण नाडला । जगु ठकला विकल्पें ॥४३॥
एकाएकीं विश्वासतां । तरी वाणी नाहीं निजसत्ता ।
त्यांचे चरणीं भावार्थता । ठेवितां माथा विश्वासें ॥४४॥
ते नमस्कारितां आवश्यक । करुन ठाकती एक ।
परि एकपणें सेवक । त्यांचाचि देख स्वयें होआवें ॥४५॥
त्यांचिया सेवेचिये गोडी । ब्रह्मसुखाची उपमा थोडी ।
जे भजती अनन्य आवडीं । ते जाणती गाढी निजचवी ॥४६॥
ते प्रकृतीसी पर । प्रकृतिरुपीं ते अविकार ।
आकार-विकार-व्यवहार । त्यांचेनि साचार बाधीना ॥४७॥
ते भोगावरी न विटती । त्यागावरी न उठती ।
आपुलिये सहजस्थिती । स्वयें वर्तती सर्वदा ॥४८॥
ते ज्ञातेपणा न मिरविती । पिसेपण न दाविती ।
स्वरुपफुंजुविस्मृती । गिळूनि वर्तती निजांगें ॥४९॥
प्रेमा अंगींचि जिराला । विस्मयो येवोंचि विसरला ।
प्रपंचपरमार्थु एकु जाहला । हाही ठेला विभागु ॥५०॥
स्मरण विस्मरणेंशीं गेलें । देह देहींच हारपलें ।
आंतुबाहेरपण गेलें । गेलें ठेलें स्मरेना ॥५१॥
स्वप्नजागृती जागतां गेली । सुपुष्ति साक्षित्वेंसीं बुडाली ।
उन्मनीही वेडावली । तुर्या ठेली तटस्थ ॥५२॥
दृश्य द्रष्टेनशीं गेलें । दर्शन एकलेपणें निमालें ।
तें निमणेंपणही विरालें । विरवितें नेलें विरणेनिशीं ॥५३॥
ज्ञान अज्ञानातें घेऊनि गेलें । तंव ज्ञातेपणही बुडालें ।
विज्ञान अंगीं घडलें । परी नवें जडलें हें न मनी ॥५४॥
यापरी जे निजसज्जन । तिहीं व्हावें सावधान ।
द्यावें मज अवधान । हें विज्ञापन बाळत्वें ॥५५॥
सूर्य सदा प्रकाशघन । अग्नि सदा देदीप्यमान ।
तैसे संत सदा सावधान । द्यावें अवधान हें बालत्व माझें ॥५६॥;
तंव संतसज्जनीं एक वेळां । थोर करुनियां सोहळा ।
आज्ञापिलें वेळोवेळां । ग्रंथ करविला प्राकृत ॥५७॥
एकांतीं आणि लोकांतीं । थोर साक्षेप केला संतीं ।
तरी सांगा जी मजप्रती । कोण ग्रंथीं प्रवर्तों ॥५८॥
पुराणीं श्रेष्ठ भागवत । त्याहीमाजी उद्धवगीत ।
तुवां प्रवर्तावें तेथ । वक्ता भगवंत तुज साह्य ॥५९॥
आम्हांसी पाहिजे ज्ञानकथा । वरी तुजसारिखा रसाळ वक्ता ।
तरी स्तुति सांडूनि आतां । निरुपण तत्त्वतां चालवीं ॥६०॥
तुज संतस्तवनीं उत्सावो । हा तंव कळला भावो ।
तरी कथेचा लवलाहो । निजनिर्वाहो उपपादीं ॥६१॥
या संतांचे कृपावचनें । एकाएकीं आनंदलों मनें ।
तेणें वाक्यपसायदानें । स्वानंदघनें उल्हासे ॥६२॥
जैसा मेघांचेनि गर्जनें । मयूर उपमों पाहे गगनें ।
नाना नवेनि जीवनें । जेवीं चातक मनें उल्हासे ॥६३॥
कां देखोनि चंद्रकर । डोलों लागे चकोर ।
तैसें संतवदनींचें उत्तर । आलें थोर सुखावित ॥६४॥
थोर सुखाचा केलों स्वामी । तुमचें पुरतें कराल तुम्ही ।
तरी वायांचि कां मीपणें मी । मनोधर्मी वळंगेजों ॥६५॥
परी समर्थांची आज्ञा । दासां न करवे अवज्ञा ।
तरी सांगितली जे संज्ञा । ते करीन आज्ञा स्वामींची ॥६६॥
परी तुम्हीं एक करावें । अखंड अवधान मज द्यावें ।
तेणें दिठिवेनि आघवें । पावेल स्वभावें निजसिद्धी ॥६७॥
अगा तुझिया मनामाजीं मन । शब्दीं ठेविलेंसे अनुसंधान ।
यालागीं निजनिरुपण । चालवीं जाण सवेगें ॥६८॥;
आतां वंदूं कुळदेवता । जे एकाएकी एकनाथा ।
ते एकीवांचून सर्वथा । आणिक कथा करुं नेदी ॥६९॥
एक रुप दाविलें मनीं । तंव एकचि दिसे जनीं वनीं ।
एकचि कानीं वदनीं । एकपणीं ’एकवीरा’ ॥७०॥
ते शिवशक्तिरुपें दोनी । नेऊन मिरवे एकपणीं ।
एकपणें जाली गुर्विणी । प्रसवे एकपणीं एकवीरा ॥७१॥
ते एकरुपें एकवीरा । प्रसवली बोध-फरशधरा ।
जयाचा कां दरारा । महावीरां अभिमानियां ॥७२॥
तेणें उपजोनि निवटिली माया । आज्ञा पाळूनि सुख दे पितया ।
म्हणोनि तो जाहला विजया । लवलाह्यां दिग्मंडळीं ॥७३॥
जो वासनासहस्त्रबाहो । छेदिला सहस्त्रार्जुन-अहंभावो ।
स्वराज्य करुनियां पहा हो । अर्पी स्वयमेवो स्वजातियां ॥७४॥
तेणें मारुनि माता जीवविली । तेचि कुळदेवता आम्हां जाहली ।
परी स्वनांवें ख्याति केली । एकात्मताबोली एकनाथा ॥७५॥
ते जैंपासोनि निवटिली । तैंपासोनि प्रकृति पालटली ।
रागत्यागें शांत झाली । निजामाउली जगदंबा ॥७६॥
तया वोसंगा घेऊन । थोर दिधलें आश्वासन ।
विषमसंकटीं समाधान । स्वनामस्मरण केलिया ॥७७॥
ते जय जय जगदंबा । ’उदो’ म्हणे ग्रंथारंभा ।
मतीमाजी स्वयंभा । योगगर्भा प्रगटली ॥७८॥;
आतां वंदूं जनार्दनु । जो भवगजपंचाननु ।
जनीं विजनीं समानु । सदा संपूर्णु समत्वें ॥७९॥
ज्याचेनि कृपापांगें । देहीं न देखती देहांगें ।
संसार टवाळ वेगें । केलें वाउगें भवस्वप्न ॥८०॥
जयाचेनि कृपाकटाक्षें । अलक्ष्य लक्ष्येंवीण लक्षे ।
साक्षी विसरली साक्षें । निजपक्षें गुरुत्वें ॥८१॥
तेणें जीवेंवीण जीवविलें । मृत्यूवीण मरणचि मारिलें ।
दृष्टि घेऊनि दाखविलें । देखणें केलें सर्वांग ॥८२॥
देहीं देह विदेह केलें । शेखीं विदेहपण तेंही नेलें ।
नेलेपणही हारपलें । उरीं उरलें उर्वरित ॥८३॥
अभावो भावेंशीं गेला । संदेह निःसंदेहेंशीं निमाला ।
विस्मयो विस्मयीं बुडाला । वेडावला स्वानंदु ॥८४॥
तेथ आवडीं होय भक्तु । तंव देवोचि भक्तपणाआंतु ।
मग भज्यभजनांचा अंतु । दावी उप्रांतु स्वलीला ॥८५॥
नमन नमनेंशीं नेलें । नमितें नेणों काय जाहलें ।
नम्यचि अंगीं घडलें । घडलें मोडलें मोडूनि ॥८६॥
दृश्य द्रष्टा जाण । दोहींस एकचि मरण ।
दर्शनही जाहलें क्षीण । देखणेपण गिळूनि ॥८७॥
आतां देवोचि आघवा । तेथें भक्तु न ये भक्तभावा ।
तंव देवोही मुकला देवा । देवस्वभावा विसरोनि ॥८८॥
देवो देवपणें दाटला । भक्तु भक्तपणें आटला ।
दोहींचाही अंतु आला । अभेद जाहला अनंतु ॥८९॥
अत्यागु त्यागेंशीं विराला । अभोगु भोगेंशीं उडाला ।
अयोगु योगेंशीं बुडाला । योग्यतेचा गेला अहंभावो ॥९०॥
ऐशियाहीवरी अधिक सोसू । सायुज्यामाजीं होतसे दासू ।
तेथील सुखाचा सौरसु । अति अविनाशु अगोचरु ॥९१॥
शिवें शिवूचि यजिजे । हें ऐशिये अवस्थेसि साजे ।
एर्हवीं बोलचि बोलिजे । परि न पविजे निजभजन ॥९२॥
ये अभिन्न सुखसेवेआंतु । नारद आनंदें नाचत गातु ।
शुकसनकादिक समस्तु । जाले निजभक्तु येणेंचि सुखें ॥९३॥
सागरीं भरे भरतें । तें भरतें भरे तरियांतें ।
तैसें देवेंचि देवपणें येथें । केलें मातें निजभक्त ॥९४॥
सागर सरिता जीवन एक । परी मिळणीं भजन दिसे अधिक ।
तैसें एकपणेंचि देख । भजनसुख उल्हासे ॥९५॥
वाम सव्य दोनी भाग । परी दों नामीं एकचि अंग ।
तैसा देवभक्तविभाग । देवपणीं साङग आभासे ॥९६॥
तेवीं आपुलेपणाचेनि मानें । भक्त केलों जनार्दनें ।
परी कायावाचामनें । वर्तविजे तेणें सर्वार्थीं ॥९७॥
तो मुखाचें जाला निजमुख । दृष्टीतें प्रकटे सन्मुख ।
तोचि विवेकेंकरुन देख । करवी लेख ग्रंथार्थी ॥९८॥
परी नवल त्याचें लाघव । अभंगीं घातलें माझें नांव ।
शेखीं नांवाचा निजभाव । उरावया ठाव नुरवीच ॥९९॥;
या वचनार्था संतोषला । म्हणे भला रे भला भला ।
निजभाविकु तूंचि संचला । प्रगट केला गुह्यार्थु ॥१००॥
हे स्तुति कीं निरुपण । ग्रंथपीठ कीं ब्रह्मज्ञान ।
साहित्य कीं समाधान । संज्ञाही जाण कळेना ॥१॥
तुझा बोलुचि एकएकु । सोलींव विवेकाचा विवेकु ।
तो संतोषासी संतोखु । आत्यंतिकु उपजवी ॥२॥
तुझेनि मुखें जें जें निघे । तें संतहृदयीं साचचि लागे ।
मुमुक्षुसारंगांचीं पालिंगें । रुंजी निजांगें करितील ॥३॥
ग्रंथारंभु पडला चोख । मुक्त मुमुक्षु इतर लोक ।
श्रवणमात्रेंचि देख । निजात्मसुख पावती ॥४॥;
येणें वचनामृततुषारें । ग्रंथभूमिका विवेकांकुरें ।
अंकुरली एकसरें । फळभारें सफलित ॥५॥
कीं निर्जीवा जीवु आला । ना तरी सिद्धा सिद्धिलाभु जाला ।
कीं निजवैभवें आपुला । प्रियो मीनला पतिव्रते ॥६॥
तैसेनि हरुषानंदें । जी जी म्हणितलें स्वानंदें ।
तुमचेनि पादप्रसादें । करीन विनोदें ग्रंथार्थू ॥७॥
श्रीरामप्रतापदृष्टीं । शिळा तरती सागरापोटीं ।
कीं वसिष्ठवचनासाठीं । तपे शाटी रविमंडळीं ॥८॥
कीं याज्ञवल्कीच्या मंत्राक्षता । शुष्ककाष्ठांस पल्लवता ।
कीं धर्में श्वानु सरता । केला सर्वथा स्वर्गलोकीं ॥९॥
तैसे माझेनि नांवें । ग्रंथ होती सुहावे ।
आज्ञाप्रतापगौरवें । गुरुवैभवें सार्थकु ॥११०॥
घटित एका आणि एकादशें । राशि-नक्षत्र एकचि असे ।
त्या एकामाजीं जैं पूर्ण दिसे । तैं दशदशांशें चढे अधिक ॥११॥
मागां पुढां एक एक कीजे । त्या नांव एकादशु म्हणिजे ।
तरी एका एकपणचि सहजें । आलें निजवोजें ग्रंथार्थें ॥१२॥
तेथें देखणेंचि करुनि देखणें । अवघेंचि निर्धारुनि मनें ।
त्यावरी एकाजनार्दनें । टीका करणें सार्थक ॥१३॥
पाहोनि दशमाचा प्रांतु । एकादशाच्या उदयाआंतु ।
एकादशावरी जगन्नाथु । ग्रंथार्थु आरंभी ॥१४॥
म्हणौनि एकादशाची टीका । एकादशीस करी एका ।
ते एकपणाचिया सुखा । फळेल देखा एकत्वें ॥१५॥;
आतां वंदूं महाकवी । व्यास वाल्मीक भार्गवी ।
जयातें उशना कवी । पुराणगौरवीं बोलिजे ॥१६॥
तिहीं आपुलिये व्युत्पत्ती । वाढवावी माझी मती ।
हेचि करीतसें विनंती । ग्रंथ समाप्तीं न्यावया ॥१७॥
वंदूं आचार्य शंकरु । जो ग्रंथार्थविवेकचतुरु ।
सारुनि कर्मठतेचा विचारु । प्रबोधदिनकरु प्रकाशिला ॥१८॥
आतां वंदूं श्रीधर । जो भागवतव्याख्याता सधर ।
जयाची टीका पाहतां अपार । अर्थ साचार पैं असे ॥१९॥
इतरही टीकाकार । काव्यकर्ते विवेकचतुर ।
त्यांचे चरणीं नमस्कार । ग्रंथा सादर तिहीं होआवें ॥१२०॥;
वंदूं प्राकृत कवीश्वर । निवृत्तिप्रमुख ज्ञानेश्वर ।
नामदेव चांगदेव वटेश्वर । ज्यांचें भाग्य थोर गुरुकृपा ॥२१॥
जयांचे ग्रंथ पाहतां । ज्ञान होय प्राकृतां ।
तयांचे चरणीं माथा । निजात्मता निजभावें ॥२२॥
संस्कृत ग्रंथकर्ते ते महाकवी । मा प्राकृतीं काय उणीवी ।
नवीं जुनीं म्हणावीं । कैसेनि केवीं सुवर्णसुमनें ॥२३॥
कपिलेचें म्हणावें क्षीर । मा इतरांचें तें काय नीर ।
वर्णस्वादें एकचि मधुर । दिसे साचार सारिखें ॥२४॥
जें पाविजे संस्कृत अर्थें । तेंचि लाभे प्राकृतें ।
तरी न मनावया येथें । विषमचि तें कायी ॥२५॥
कां निरंजनीं बसला रावो । तरी तोचि सेवकां पावन ठावो ।
तेथें सेवेसि न वचतां पाहा हो । दंडी रावो निजभृत्यां ॥२६॥
कां दुबळी आणि समर्थ । दोहींस रायें घातले हात ।
तरी दोघींसिही तेथ । सहजें होत समसाम्य ॥२७॥
देशभाषावैभवें । प्रपंच पदार्थी पालटलीं नांवें ।
परी रामकृष्णादिनामां नव्हे । भाषावैभवें पालटु ॥२८॥
संस्कृत वाणी देवें केली । तरी प्राकृत काय चोरापासोनि जाली ।
असोतु या अभिमानभुली । वृथा बोलीं काय काज ॥२९॥
आतां संस्कृता किंवा प्राकृता । भाषा झाली जे हरिकथा ।
ते पावनचि तत्त्वता । सत्य सर्वथा मानली ॥१३०॥;
वंदूं ’भानुदास’ आतां । जो कां पितामहाचा पिता ।
ज्याचेनि वंश भगवंता । झाला सर्वथा प्रियकर ॥३१॥
जेणें बाळपणीं आकळिला भानु । स्वयें जाहला चिद्भानु ।
जिंतोनि मानाभिमानु । भगवत्पावनु स्वयें झाला ॥३२॥
जयाची पदबंधप्राप्ति । पाहों आली श्रीविठ्ठलमूर्ति ।
कानीं कुंडलें जगज्ज्योति । करितां रातीं देखिला ॥३३॥
तया भानुदासाचा ’चक्रपाणि’ । तयाचाही सुत सुलक्षणी ।
तया ’सूर्य’ नाम ठेवूनी । निजीं निज होऊनि भानुदास ठेला ॥३४॥
तया सूर्यप्रभाप्रतापकिरणीं । मातें प्रसवली रुक्मिणी ।
म्हणौनि रखुमाई जननी । आम्हांलागूनि साचचि ॥३५॥
हे ग्रंथारंभकाळा । वंदिली पूर्वजमाळा ।
धन्य निजभाग्याची लीळा । आलों वैष्णवकुळा जन्मोनि ॥३६॥
ते वैष्णवकुळीं कुळनायक । नारद प्रल्हाद सनकादिक ।
उद्धव अक्रूर श्रीशुक । वसिष्ठादिक निजभक्त ॥३७॥
ते वैष्णव सकळ । ग्रंथार्थी अवधानशीळ ।
म्हणौनि वैष्णवकुळमाळ । वंदिली सकळ ग्रंथार्थी ॥३८॥;
उपजलों ज्याचिया गोत्रा । नमन त्या विश्वामित्रा ।
जो कां प्रतिसृष्टीचा धात्रा । गायत्रीमंत्रा महत्त्व ॥३९॥
जो उपनिषद्विवेकी । तो वंदिला याज्ञवल्की ।
जो कविकर्तव्यातें पोखी । कृपापीयूखीं वर्षोनि ॥१४०॥
नमन भूतमात्रां अशेखां । तेणें विश्वंभरु जाहला सखा ।
म्हणौनि ग्रंथारंभु देखा । आला नेटका संमता ॥४१॥
आतां नमूं दत्तात्रेया । जो कां आचार्यांचा आचार्या ।
तेणें प्रवर्तविलें ग्रंथकार्या । अर्थवावया निजबोधु ॥४२॥
तो शब्दातें दावितु । अर्थु अर्थें प्रकाशितु ।
मग वक्तेपणाची मातु । स्वयें वदवितु यथार्थ ॥४३॥;
तो म्हणे श्रीभागवत । तें भगवंताचें हृदत ।
त्यासीचि होय प्राप्त । ज्याचें निरंतर चित्त भगवंतीं ॥४४॥
तें हें ज्ञान कल्पादी । ’चतुःश्लोक’ पदबंधीं ।
उपदेशिला सद्भुद्धी । निजात्मबोधीं विधाता ॥४५॥
नवल तयाचा सद्भावो । शब्दमात्रें झाला अनुभवो ।
बाप सद्गुरुकृपा पहा हो । केला निःसंदेहो परमेष्ठी ॥४६॥
तो चतुःश्लोकींचा बोधु । गुरुमार्गें आला शुद्धु ।
तेणें उपदेशिला नारदु । अतिप्रबुद्धु भावार्थी ॥४७॥
तेणें नारदु निवाला । अवघा अर्थमयचि झाला ।
पूर्ण परमानंदें धाला । नाचों लागला निजबोधें ॥४८॥
तो ब्रह्मवीणा वाहतु । ब्रह्मपदें गीतीं गातु ।
तेणें ब्रह्मानंदें नाचतु । विचरे डुल्लतु भूतळीं ॥४९॥
तो आला सरस्वतीतीरा । तंव देखिलें व्यासऋषीश्वरा ।
जो संशयाचिया पूरा । अतिदुर्धरामाजीं पडिला ॥१५०॥
वेदार्थ सकळ पुराण । व्यासें केलें निर्माण ।
परी तो न पवेचि आपण । निजसमाधान स्वहिताचें ॥५१॥
तो संशयसमुद्रांआंतु । पडोनि होता बुडतु ।
तेथें पावला ब्रह्मसुतु । ’नाभी’ म्हणतु कृपाळू ॥५२॥
तेणें एकांतीं नेऊनि देख । व्यासासि केलें एकमुख ।
मग दाविले चार्ही श्लोक । भवमोचक निर्दुष्ट ॥५३॥
ते सूर्यास्तें न दाखवुनी । गगनातेंही चोरुनी ।
कानातें परते सारुनी । ठेला उपदेशुनी निजबोधु ॥५४॥
तें नारदाचें वचन । करीत संशयाचें दहन ।
तंव व्यासासि समाधान । स्वसुखें पूर्ण हों सरलें ॥५५॥
मग श्रीव्यासें आपण । भागवत दशलक्षण ।
शुकासि उपदेशिलें जाण । निजबोधें पूर्ण सार्थक ॥५६॥
तेणें शुकही सुखावला । परमानंदें निवाला ।
मग समाधिस्थ राहिला । निश्चळ ठेला निजशांती ॥५७॥
तेथें स्वभावेंचि जाणा । समाधि आली समाधाना ।
मग परीक्षितीचिया ब्रह्मज्ञाना । अवचटें जाणा तो आला ॥५८॥;
पहावया परीक्षितीचा अधिकारु । तंव कलीसि केला तेणें मारु ।
तरी धर्माहूनि दिसे थोरु । अधिकारु पैं याचा ॥५९॥
कृष्णु असतां धर्म जियाला । पाठीं कलिभेणें तो पळाला ।
परी हा कलि निग्रहूनि ठेला । धर्माहूनि भला धैर्यें अधिक ॥१६०॥
अर्जुनवीर्यपरंपरा निर्व्यंग । सुभद्रा मातामहीचें गर्भलिंग ।
तो अधिकाररत्न उपलिंग । ज्यासी रक्षिता श्रीरंग गर्भी झाला ॥६१॥
गर्भींच असतां ज्याच्या भेणें । स्पर्शूं न शके शस्त्र द्रौण्य ।
त्याचा अधिकार पूर्ण । सांगावया कोण समर्थ ॥६२॥
जेणें रक्षिलें गर्भाप्रती । तया परीक्षी सर्वांभूतीं ।
यालागीं नांवें परीक्षिती । अगाध स्थिति नांवाची ॥६३॥
तो अभिमन्यूचा परीक्षिती । उपजला पावन करीत क्षिती ।
ज्याचेनि भागवताची ख्याती । घातली त्रिजगतीं परमार्थपव्हे ॥६४॥
अंगीं वैराग्यविवेकु । ब्रह्मालागीं त्यक्तोदकु ।
तया देखोनि श्रीशुकु । आत्यंतिकु सुखावला ॥६५॥;
बाप कोपु ब्राह्मणाचा । शापें अधिकारु ब्रह्मज्ञानाचा ।
तयांच्या चरणीं कायावाचा । निजभावाचा नमस्कारु ॥६६॥
ब्रह्माहूनि ब्राह्मण थोरु । हें मीच काय फार करुं ।
परी हृदयीं अद्यापि श्रीधरु । चरणालंकारु मिरवितु ॥६७॥
म्हणोनि ब्रह्माचा देवो ब्राह्मणु । हा सत्यसत्य माझा पणु ।
यालागीं वेदरुपें नारायणु । उदरा येऊनु वाढला ॥६८॥
म्हणोनि ब्राह्मण भूदेव । हे ब्रह्मींचे निजावेव ।
येथें न भजती ते मंददैव । अति निदैंव अभाग्य ॥६९॥
ब्राह्मणप्रतापाचा नवलावो । तिहीं आज्ञाधारकु केला देवो ।
प्रतिमाप्रतिष्ठेसि पहा हो प्रकटे आविर्भावो मंत्रमायें ॥१७०॥;
तंव संत म्हणती काय पहावें । जें स्तवनीं रचिसी भावें ।
तेथें प्रमेय काढिसी नित्य नवें । साहित्यलाघवें साचार ॥७१॥
गणेशु आणि सरस्वती । बैसविलीं ब्रह्मपंक्ती ।
तैशीच संतस्तवनीं स्तुती । ऐक्यवृत्ती वदलासी ॥७२॥
पाठीं कुल आणि कुलदैवता । स्तवनीं वदलासि जे कथा ।
ते ऐकतांचि चित्त चिंता । विसरे सर्वथा श्रवणेंचि ॥७३॥
जो सद्भावो संतचरणीं । तोचि भावो ब्राह्मणीं ।
सुखी केले गुरु स्तवनीं । धन्य वाणी पैं तुझी ॥७४॥
तरी तुझेनि मुखें श्रीजनार्दन । स्वयें वदताहे आपण ।
हे बोलतांचि खूण । कळली संपूर्ण आम्हांसी ॥७५॥
चढत प्रमेयाचें भरतें । तें नावेक आवरोनि चित्तें ।
पुढील कथानिरुपणातें । करीं निश्चितें आरोहण ॥७६॥
विसरलों होतों हा भावो । परी भला दिधला आठवो ।
याचिलागीं सद्भावो । तुमचे चरणीं पहा हो ठेविला ॥७७॥
उणें देखाल जें जें जेथें । तें तें करावें पुरतें ।
सज्जनांमाजीं सरतें । करावें मातें ग्रंथार्थसिद्धी ॥७८॥
ते म्हणती भला रे भला नेटका । बरवी ही आया आली ग्रंथपीठिका ।
आतां संस्कृतावरी टीका । कविपोषका वदें वहिला ॥७९॥;
याचि बोलावरी माझा भावो । ठेवूनि पावलों पायांचा ठावो ।
तरी आज्ञेसारिखा प्रस्तावो । करीन पाहा हो कथेचा ॥१८०॥
तरी नैमिषारण्याआंतु । शौनकादिकांप्रति मातु ।
सूत असे सांगतु । गतकथार्थु अन्वयो ॥८१॥
मागें दहावे स्कंधीं जाण । कथा जाली नव-लक्षण ।
आतां मोक्षाचें उपलक्षण । सांगे श्रीकृष्ण एकादशीं ॥८२॥
जो चिदाकाशींचा पूर्णचंद्र । जो योगज्ञाननरेंद्र ।
तो बोलता झाला शुक योगींद्र । परिसता नरेंद्र परीक्षिती ॥८३॥
तंव परीक्षिती म्हणे स्वामी । याचिलागीं त्यक्तोदक मी ।
तेचि कृपा केली तुम्हीं । तरी धन्य आम्ही निजभाग्यें ॥८४॥
अगा हे साचार मोक्षकथा । ज्यांसि मोक्षाची अवस्था ।
तिहीं पाव देऊनि मनाचे माथां । रिघावें सर्वथा श्रवणादरीं ॥८५॥
भीतरी नेऊनियां कान । कानीं द्यावें निजमन ।
अवधाना करुनि सावधान । कथानुसंधान धरावें ॥८६॥;
बहुतीं अवतारीं अवतरला देवो । परी या अवतारींचा नवलावो ।
देवां न कळे अभिप्रावो । अग्मय पहा हो हरिलीला ॥८७॥
उपजतांचि मायेवेगळा । वाढिन्नला स्वयें स्वलीळा ।
बाळपणीं मुक्तीचा सोहळा । पूतनादि सकळां निजांगें अर्पी ॥८८॥
मायेसि दाविलें विश्वरुप । गोवळां दाविलें वैकुंठदीप ।
परी गोवळेपणाचें रुप । नेदीच अल्प पालटों ॥८९॥
बाळ बळियांतें मारी । अचाट कृत्यें जगादेखतां करी ।
परी बाळपणाबाहेरी । तिळभरी नव्हेचि ॥१९०॥
ब्रह्म आणि चोरी करी । देवो आणि व्यभिचारी ।
पुत्र कलत्र आणि ब्रह्मचारी । हेही परी दाखविली ॥९१॥
अधर्में वाढविला धर्म । अकर्में तारिलें कर्म ।
अनेमें नेमिला नेम । अति निःसीम निर्दुष्ट ॥९२॥
तेणें संगेंचि सोडिला संगु । भोगें वाढविला योगु ।
त्यागेंवीण केला त्यागु । अति अव्यंगु निर्दोष ॥९३॥
कर्मठां होआवया बोधु । कर्मजाडयाचे तोडिले भेदु ।
भोगामाजीं मोक्षपदु । दाविलें विशदु प्रकट करुनि ॥९४॥
भक्ति भुक्ति मुक्ति । तिन्ही केलीं एके पंक्ती ।
काय वानूं याची ख्याति । खाऊनि माति विश्वरुप दावी ॥९५॥
त्याचिया परमचरित्रा । तुज सांगेन परमपवित्रा ।
परी निजबोधाचा खरा । या अवतारीं पुरा पवाडा केला ॥९६॥;
एकादशाच्या तात्पर्यार्थीं । संक्षेपें विस्तरे मुक्ति ।
बोललीसे आद्यंतीं । परमात्मस्थिति निजबोधें ॥९७॥
तेथें नारदें वसुदेवाप्रती । संवादूनि निमि-जायंती ।
सांगितली कथासंगती । ’संक्षेपस्थिति’ या नाम ॥९८॥
तेचि उद्धवाची परमप्रीति । नाना दृष्टांतें उपपत्ति ।
स्वमुखें बोलिला श्रीपति । ते कथा निश्चितीं ’सविस्तर’ ॥९९॥
दशमीं ’निरोध’ लक्षण । मागां केलें निरुपण ।
जेथें धराभार अधर्मजन । निर्दळी श्रीकृष्ण नानायुक्ति ॥२००॥
ज्यांचेनि अधर्मभारें क्षिति । सदा आक्रंदत होती ।
जिच्या साह्यालागीं श्रीपति । पूर्णब्रह्मस्थिति अवतरला ॥१॥;
दुष्ट दैत्य आणि दानव । धराभार राजे सर्व ।
वधिता झाला श्रीकृष्णदेव । तो गतकथाभाव शुक सांगे ॥२॥