श्लोक १२ वा
न तथा बध्यते विदद्वांस्तत्र तत्रादयन् गुणान् ।
प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिलः ॥१२॥
जिंहीं इंद्रियीं कर्म करितां । मूर्खासी जाली दृढ बद्धता ।
तिंहीं इंद्रियीं वर्ततां ज्ञाता । नित्यमुक्तता अनिवार ॥९४॥
मूर्खासी कर्मीं अभिमान । ज्ञाता सर्व कर्मीं निरभिमान ।
बंधमोक्षाचें कारण । अहंकारू जाण जीवांसी ॥९५॥
अहं कर्ता अहं भोक्ता । हेचि मूर्खाची दृढ बद्धता ।
तें प्रकृतिकर्म आपुले माथां । नेघे ज्ञाता अभिमानें ॥९६॥
तेचि ज्ञात्याची निरभिमानता । तुज म्यां सांगितली आतां ।
इंद्रियां विषयो भोगवितां । आपुली अभोक्तृता तो जाणे ॥९७॥
आपुली छाया विष्ठेवरी पडे । अथवा पालखीमाजीं चढे ।
तो भोगु आपणियां न घडे । तैसेंचि देह कोरडे मुक्तासी ॥९८॥
मज होआवी विषयप्राप्ती । हेंही ज्ञाते न वांछिती ।
विषय मिथ्यात्वें देखती । जेवीं कां संपत्ती चित्रींची ॥९९॥
यालागीं असोनियां देहीं । तो नित्यमुक्त विदेही ।
ज्यासी प्रकृतिगुणांच्या ठायीं । अभिमानु नाहीं सर्वथा ॥४००॥
म्हणसी असोनियां देहीं । कोण्या हेतु तो विदेही ।
उद्धवा ऐसें कल्पिसी कांहीं । तो दृष्टांतु पाहीं सांगेन ॥१॥
आकाश सर्वांमाजीं असे । सर्व पदार्थीं लागलें दिसे ।
परी एकेंही पदार्थदोषें । मलिन कैसें हों नेणे ॥२॥
त्या गगनाचेपरी पाहीं । ज्ञाता असोनियां देहीं ।
देहकर्माच्या ठायीं । अलिप्त पाहीं सर्वदा ॥३॥
प्रचंड आणोनि पाषाणीं । आकाश न चेंपे चेंपणीं ।
तेवीं क्षोभलियाही प्रकृतिगुणीं । ज्ञाता जडपणीं न बंधवे ॥४॥
आकाश असोनियां जनीं । कदा रुळेना जनघसणीं ।
तैसा प्रकृतिकर्मी वर्तोनी । प्रकृतिगुणीं अलिप्त ॥५॥
गगन जळीं बुडालें दिसे । परी तें जळामाजीं कोरडें असे ।
तेवीं पुत्रकलत्रीं ज्ञाता वसे । तेणें दोषें अलिप्त ॥६॥
आकाशा मसी लावूं जातां । मसीं माखे तो लाविता ।
तेवीं मुक्तासी दोषी म्हणतां । दोष सर्वथा म्हणत्यासी ॥७॥
शीत उष्ण पर्जन्यधारा । अंगीं न लागती अंबरा ।
तेवीं नाना द्वंद्वसंभारा । मुक्ताचा उभारा निर्द्वंद्व ॥८॥
येऊनि नाना मेघपटळें । विगडगर्जनें गगन झांकोळे ।
त्यामाजीं असोनिया वेगळें । गगन नातळे मेघातें ॥९॥
तेवीं मोहममतेच्या कडाडी । मुक्तासी करिती ताडातोडी ।
ते तंव त्यास न लगे वोढी । परापरथडी अलिप्तु ॥४१०॥
गगनासी आगी लावूं जातां । अग्नि विझोनि जाय सर्वथा ।
तेवीं त्रिगुणीं मुक्तासी बांधतां । गुणीं सगुणता निमाली ॥११॥
प्रळयवायूचेनि झडाडें । आकाश निजस्वभावें नुडे ।
सगळा वायू गगनीं बुडे । पाहतां नातुडे गगनींही ॥१२॥
तेवीं अविद्या निजस्वभावतां । मुक्तासी न करवेचि बद्धता ।
अविद्या नांवें मिथ्या वार्ता । मुक्त तत्त्वतां देखेना ॥१३॥
गगनाच्या ऐसी अलिप्तता । सर्व कर्मीं वर्ते तो ज्ञाता ।
जनीं अलिप्त वर्ते सविता । तेवीं मुक्तता अवधारीं ॥१४॥
घृतमद्यजळांआंतौता । बिंबोनि अलिप्त सविता ।
तेवीं बाल्य तारुण्य वृद्धता । वयसा चाळितां अलिप्त ॥१५॥
नातरी सूर्याचेनि प्रकाशें । शुभाशुभ कर्म वाढलें असे ।
सविता अलिप्त तेणें दोषें । निजप्रकाशें प्रकाशकू ॥१६॥
तेवीं आश्रमधर्मीं असतां । नित्यादि कर्में आचरितां ।
मुक्तासी नाहीं कर्मबद्धता । अकर्तात्मता निजबोधें ॥१७॥
सूर्यकांतीं सविता । अग्नि उपजवूनि अकर्ता ।
तैसा निजतत्त्वाचा ज्ञाता । करोनि अकर्ता कर्मांचा ॥१८॥
जळीं सविता प्रतिबिंबला । परी तो नाहीं वोला झाला ।
तैसा स्त्रीसंगें प्रजा व्याला । नाही मुकला ब्रह्मचर्या ॥१९॥
सवित्याचें अलिप्तपण । तें निरूपिलें निरूपण ।
आतां देहीं असोनि अलिप्तपण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥४२०॥
जेवीं देहामाजीं असे प्राण । प्राणास्तव देहचलन ।
देहदोषा नातळे प्राण । अलिप्त जाण सुखदुःखां ॥२१॥
तैसा मुक्त असोनि संसारी । संसारव्यवहार सर्व करी ।
परी संसारदोषु अंगावरी । तिळुहीभरी लागेना ॥२२॥
वायु सर्वांतें स्पर्शतु । परी स्पर्शदोषांसी अलिप्तु ।
तेवीं अहंममता नातळतु । मुक्त वर्ततु देहगेहीं ॥२३॥
वायूसी जेवीं सर्वत्र गमन । परी कोठेंही आसक्त नव्हे जाण ।
तेवीं विषयी नहोनि आपण । विषयसेवन मुक्ताचें ॥२४॥
वायूसी एके ठायीं नाहीं वस्ती । मुक्तासी देहगेहीं नाहीं आसक्ती ।
वायूसी नभामाजीं विश्रांती । मुक्तासी गुणातीतीं विश्राम ॥२५॥
एवढें जें अगाधपण । तें मुक्ताचें मुक्तिकारण ।
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । प्रथम जाण विवेकु ॥२६॥