श्लोक ६ वा
अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृदः ।
असत्वरोऽर्थजिज्ञासुः अनसूयुरमोघवाक् ॥६॥
मान देखोनि सहसा । शिष्य सांकडों लागे कैसा ।
जेवीं गळीं लागला मासा । चरफडी तैसा सन्मानें ॥४६॥
नांवें ऐकोनि बागुलातें । बाळ सांडूं पाहे प्राणातें ।
तेवीं ऐकतांचि सन्मानातें । भयें प्राणांतें सांकडें ॥४७॥
चंडवातें जेवीं केळी । समूळ कांपे चळवळी ।
कां लहरींच्या कल्लोळीं । कांपे जळीं रविबिंब ॥४८॥
सन्मानु तेणें पाडें । दृष्टीं देखोनि नावडे ।
महत्त्वें थोर सांकडें । अंगाकडे येवों नेदी ॥४९॥
आदरें घेतां सन्मान । दृढ होईल देहाभिमान ।
सांडोनि मानाभिमान । हीनदीन होऊनि असे ॥१५०॥
समूळ नामरूप जाये । मज कोणी देखों न लाहे ।
ऐसी दशा जेणें होये । ते ते उपाये करीतसे ॥५१॥
लौकिक देखोनि उद्वेगु । देहगेहांचा उबगु ।
एकलेपणीं अतिचांगु । न धरी संगु द्वैताचा ॥५२॥
मज कोणीं न देखावें । मज कोणीं न वोळखावें ।
मज कोणीं न लाजावें । ऐसें जीवें वांछितु ॥५३॥
मान देखोनियां दिठीं । लपे देहउपेक्षेच्या पोटीं ।
जेवीं चोर लागलिया पाठीं । लपे संकटीं धनवंतु ॥५४॥
मी एकु लौकिकीं आहें । ऐसें कोणा ठावें नोहे ।
ऐशी ऐशी दशा पाहे । मानु न साहे यालागीं ॥५५॥
सांडावया अहंममता । मानु न पाहे सर्वथा ।
लौकिकीं सन्मानु घेतां । दृढ अहंता होईल ॥५६॥
ज्याचें पोटीं दृढ अभिमान । ते सदा वांछिति सन्मान ।
जो सांडूं निघे अभिमान । तो मानापमान न पाहे ॥५७॥
जेणें घेतला सन्मान । त्यासी नेघवे अपमान ।
तेथ सहजें आला देहाभिमान । यालागीं सन्मान नावडे ॥५८॥
सन्मानु घ्यावया तत्त्वतां । ज्ञातेपण मिरवी ज्ञाता ।
ते संधीं वसे ममता । अर्थस्वार्थाचेनि लोभें ॥५९॥
एवं नापेक्षा सन्मान । हें प्रथम शिष्याचें लक्षण ।
आतां 'निर्मत्सरत्व' संपूर्ण । तें सुलक्षण परियेसीं ॥१६०॥
सज्ञानामाजीं वैर । ज्ञातृत्वाचाचि मत्सर ।
तेथें देहाभिमानें केलें घर । अतिदुस्तर जीवासी ॥६१॥
ज्ञानाभिमानाची गोष्टी । वेंचुनी तपाचिया कोटी ।
दुजी करीत होता सृष्टी । अभिमान पोटीं ज्ञानाचा ॥६२॥
ज्ञानाभिमानु दुर्वासासी । व्यर्थ शापिलें अंबरीषासीं ।
म्यां सोशिलें गर्भवासासी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६३॥
ज्ञानाभिमानु ब्रह्मयासी । नेलें गोपालवत्सांसी ।
मज होणें पडिलें त्या वेषांसी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६४॥
उद्धवा ज्ञानाभिमान । सर्वां अभिमानांमाजीं कठीण ।
वसिष्ठ विश्वामित्र जाण । ज्ञानाभिमानें भांडती ॥६५॥
एवं ज्ञानाभिमानाभेण । म्यां घेतलें गोवळेपण ।
मज मूर्ख म्हणती याज्ञिक ब्राह्मण । त्यांसी ज्ञानाभिमान कर्माचा ॥६६॥
मुख्य माझीच हे ऐशी दशा । तेथें इतरांचा पाडु कायसा ।
ज्ञानाभिमानाचा दृढ फांसा । नुगवे सहसा ज्ञात्यासी ॥६७॥
ज्ञानाभिमानाची जाती कैशी । उभा न ठाके मूर्खापाशीं ।
वैर लावी सज्ञानासी । समत्सरेंसीं वर्तवी ॥६८॥
एवं निर्मत्सर होणें ज्यासी । तेणें सांडावें ज्ञानाभिमानासी ।
येरवीं तो ज्ञातयासी । समत्सरेंसीं नांदवी ॥६९॥
ऐक मत्सराची सामग्री । देहीं देहाभिमान दृढ करी ।
तोही ज्ञातेपणाचें बळ धरी । लोभ माझारीं अर्थस्वार्थे ॥१७०॥
इतुकी सामग्री जेथें होये । तोचि समत्सर द्वेषु वाहे ।
शुद्ध शिष्य हें न साहे । त्यागोनि जाये मत्सरु ॥७१॥
मत्सराची जाती कैशी । अवश्य वसे ज्ञात्यापाशीं ।
मत्सर थोर पंडितांशीं । यावज्जन्मेंसीं न संडिती ॥७२॥
पंडित भेटती समत्सर । लवणभंजन अतिनम्र ।
बोलती अतिमधुर । समत्सर छळणोक्तीं ॥७३॥
मत्सरें पंडित येती क्रोधा । असदारोपणें करिती निंदा ।
एवढी मत्सराची बाधा । नातळे कदा सच्छिष्यु ॥७४॥
मत्सरु ज्ञात्यातें न सोडी । मा इतर काइसी बापुडीं ।
शिष्य द्वेषाची गोष्टी सोडी । मत्सरु तोडी सर्वस्वें ॥७५॥
मत्सर सांडूनि तत्त्वतां । शिष्यें रहावें सर्वथा ।
निर्मत्सरतेची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥
पुढूनि स्वार्थु नेतां । द्वेष उपजों नेदी चित्ता ।
भूतीं भगवंत भावितां । द्वेषु सर्वथा येवों नेदी ॥७७॥
निंदेचिया वाग्बाणीं । दारुण विंधिल्या दुर्जनीं ।
द्वेषु उपजों नेदी मनीं । हित मानीं निंदेचें ॥७८॥
जेणें जेणें निजनिंदा केली । तो तो मानी हित माउली ।
पापमळांची क्षाळणता झाली । शुद्ध केली माझि वृत्ति ॥७९॥
ऐसऐशिया विवंचना । द्वेषु आळों नेदी मना ।
निर्मत्सरता ते हे जाणा । दुसरी लक्षणा शिष्याची ॥१८०॥
यावरी जे 'दक्षता' । तेही तुज सांगों आतां ।
शिष्याची प्रागल्भ्यता । निजस्वार्थालागोनि ॥८१॥
उगवल्या सावधान-भास्करा । नाशी निद्रेतंद्रेच्या अंधारा ।
होय धारणेचा दिवसु खरा । धृतीच्या दुपारा वर्ततु ॥८२॥
त्या दिवसाचेनि लवलाहें । शमदमादि समुदायें ।
भक्तिपंथें चालताहे । मार्गीं न राहे क्षणभरी ॥८३॥
तेथ उचलतां पाउलीं । निजबोधाची पव्हे ठाकिली ।
जेथ पांथिकांची निवाली । तृषा हरली तृष्णेची ॥८४॥
तेथ निजग्रामींचे भेटले । सोहंसांगाती एकवटले ।
तेथूनि चुकणया मुकले । नीट लागले निजपंथी ॥८५॥
ऐकें बापा विचक्षणा । आळस विलंबु नातळे मना ।
त्या नांव 'दक्षता' जाणा । 'तिसरी' लक्षणा शिष्याची ॥८६॥
जुनाट संग्रहो सवें होता । ते सर्व सांडिली ममता ।
सांडिल्याची क्षिती मागुता । न करी सर्वथा निजबोधें ॥८७॥
देहीं दृढ धरावी अहंता । तेणें देहसंबधीयांची ममता ।
देहाभिमानु नातळे चित्ता । गेली ममता न लगतां ॥८८॥
देह नश्वरत्वें देखिला । विष्ठामूत्रांचा मोदळा ।
यालागीं अहंकारु गेला । 'सोहं' लागला दृढभावो ॥८९॥
दृढ वाढवूनि सोहंता । तेणें सांडविली अहंममता ।
हे 'चौथी' गा अवस्था । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥१९०॥
गुरु माता गुरु पिता । गुरु गणगोत तत्त्वतां ।
गुरु बंधु सुहृदता । निजस्वार्था शिष्याच्या ॥९१॥
गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । गुरुसेवा हाचि स्वधर्म ।
गुरु तोचि आत्माराम । सुहृदसंभ्रम सद्गुरूसी ॥९२॥
ऐसें सद्गुरूसी 'सुहृद' पण । असावें शिष्यासीं संपूर्ण ।
हें 'पांचवें' गा लक्षण । सत्य जाण उद्धवा ॥९३॥
चंचळत्वें चळु चित्ता । येवों नेदीच सर्वथा ।
निजीं निजरूपनिश्चळता । साधी सर्वथा सर्वस्वें ॥९४॥
जर्ही चंचळ झालें अंग । चित्त गुरुचरणीं निश्चळ चांग ।
अंगीं वाजतां लगबग । वृत्ति अभंग गुरुचरणीं ॥९५॥
शरीर वर्ततां व्यापारा । ज्याचे हृदयीं नाहीं त्वरा ।
गुरुचरणीं धरिला थारा । हा शिष्यु खरा परमार्थी ॥९६॥
ज्यासी हृदयीं चंचळता । तो शिष्य नव्हे निजस्वार्था ।
ज्याचे अंतरीं 'निश्चळता' । तोचि परमार्था साधकु ॥९७॥
ऐसी साधूनि निश्चळता । ज्यासी निजस्वार्थीं जिज्ञासुता ।
तोचि क्षणार्धे परमार्था । पावे तत्त्वतां गुरुवाक्यें ॥९८॥
जैसा दीपु दीपें लाविला । लावितांचि तत्समान झाला ।
तैसा निश्चळास गुरु भेटला । तो तत्काल झाला तद्रूप ॥९९॥
एवं अंतरीं जें निश्चळपण । तें शिष्याचें श्रेष्ठ लक्षण ।
तो 'सहावा' गा गुण जाण । तेणें निर्दळण षड्विकारां ॥२००॥
षड्विकार देहावरी । शिष्यु देहबुद्धी हातीं न धरी ।
यालागीं मावळिजे विकारीं । गुरुवाक्येंकरीं वर्ततां ॥१॥
ऐसी साध्य करूनि 'निश्चळता' । साधूं रिघे जो परमार्था ।
धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥
ज्यासी अर्थजिज्ञासा नाहीं । तो भजेना गुरुच्या ठायीं ।
जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥
सांडोनियां विषयस्वार्था । इत्थंभूत जाणावया अर्था ।
जो भजे परमार्था । 'जिज्ञासता' त्या नांव ॥४॥
ऐशी धरोनि जिज्ञासता । चढती आवडी परमार्था ।
आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥
अतिप्रीती परमार्था । चढती वाढती आस्था ।
हे 'सातवी' लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥
हें सातवें लक्षण । परमार्थाचें अंगण ।
पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥
गुरु बहुतांची साउली । शिष्यवर्गांची माउली ।
तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥
यालागीं गुरूचा जो जो अंकित । तो तो गुरुत्वेंचि मानित ।
असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥
गुरुबंधु कनिष्ठ दीन । त्याच्या ठायीं उत्तम गुण ।
जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥
पुढिलांचा उत्तम गुण । त्यासी मिथ्या लावूनि दूषण ।
लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । 'असूया' जाण त्या नांव ॥११॥
प्रत्यक्ष भेटल्या वर्णी गुण । नम्र होवोनि वंदी चरण ।
सवेंचि मागें करी छळण । 'असूया' संपूर्ण या नांव ॥१२॥
सच्छिष्यु ये अर्थीं निर्मळ । हो नेदी असूयेचा विटाळ ।
उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥
गुरूनें शिकविली वस्तुसमता । तेथ निरंतर ठेवूनि चित्ता ।
समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥
यापरी गा उद्धवा । छळूं नेणे कोणा जीवा ।
हा 'अनसूयु' म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥
हे अष्टौमहामणिमाळी । अखंड ज्याच्या हृदयकमळीं ।
तो पावे सद्गुरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥
यावरी नववें लक्षण । तें जाण नवविधान ।
सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥
सद्गुरूप्रति जाण । मृदु विनीत करी प्रश्न ।
सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥
युक्ति वाढवून उदंड । नाना मतें अकांडतांड ।
साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥
साधका बाधका युक्ती । माजीं संचरूनि छळणोक्ती ।
आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥
सद्गुरूपुढें अतिजल्प । करणें तेंचि महापाप ।
जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥
शिष्याचें बोलणें कैसें । वाचा परिपक्क अमृत जैसें ।
बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥
मिथ्यावादाचीं अपक्क फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें ।
सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥
बोलों नेणे छळ छद्म । स्पर्शों नेणें परवर्म ।
बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥
व्यर्थ न करी आशंका । निंदेलागीं तो मुका ।
झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥
बोलों नेणे अतिकर्कश । करूं नेणे उपहास ।
बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥
बोलीं बोलूं नेणे आटू । छळणोक्तीं नव्हे शठू ।
बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु होऊनि राहे ॥२७॥
वादविवाद अतिवाद । नावडे कोणाचा संवाद ।
न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥
वक्रोक्ति नाहीं जाण । बोलीं न बोले विंदाण ।
करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥
पोटीं कार्य नाहीं करणें । हो हो म्हणवूनि झकविणें ।
हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥
पश्चिमद्वारीचें कवाड । सदा वारेनि करी खडखड ।
तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटिना ॥३१॥
करितां शब्दब्रह्मसंवादु । युक्तिबाधें विद्वांसा क्रोधु ।
अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥
न मिरवी शब्दज्ञान । न दाखवी आत्ममौन ।
न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥
बोलें नुपजवी उद्वेग । बोलावया न करी उद्योग ।
बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥
सत्य आणि अतिमधुर । आइकतां अल्हादकर ।
सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥
प्रार्थूनियां सद्गुरूसी । बहु बोलणें नाहीं त्यासी ।
पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥
एवं शिष्याचीं नव लक्षणें । नवखंड पृथ्वीची आभरणें ।
निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥
हे नवरत्नमाळा गोमटी । जो घाली सद्गुरूच्या कंठीं ।
तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठाउठीं तत्काळ ॥३८॥
या नवरत्नांचें पदक ! ज्या शिष्याचे हृदयीं देख ।
तो सद्गुरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥
या नवरत्नांची अभिनव गांठी । जो सद्गुरूसी आणी भेटी ।
तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥
उद्धवा येथें आशंका धरिसी । 'नांदतां स्त्रीपुत्रधनधान्येंसीं ।
निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली' ॥४१॥