श्लोक ४ था
आगमोऽपः प्रजा देशः कालः कर्म च जन्म च ।
ध्यानं मन्त्रोऽथ संस्कारो दशैते गुणहेतवः ॥४॥
गुणवृद्धीचें कारण । आगम म्हणिजे शास्त्र जाण ।
आप म्हणिजे तें जीवन । आवडतें स्थान तो देशू ॥६१॥
ऐक प्रजांचें विंदान । प्रजा म्हणिजे त्रिविध जन ।
जैसी ज्याची संगती जाण । तैसें लक्षण तो पावे ॥६२॥
काळ म्हणिजे दिवसभाग । कर्म म्हणिजे जें जें करी अंग ।
जन्म म्हणिजे दीक्षा सांग । मंत्राचें लिंग यथारुचि ॥६३॥
कर्त्याचा जेथ अत्यादरू । त्या नांव बोलिजे संस्कारू ।
हा दशलक्षणप्रकारू । गुणवृद्धिविचारू तो ऐक ॥६४॥
येथ सत्त्ववृद्धीसी प्रस्तुत । साधकांसी शास्त्र निवृत्त ।
उपनिषद्भागेंसीं वेदांत । त्याचा मथितार्थ सेवावा ॥६५॥
आप म्हणिजे जळपवित्रता । गौतमीभागीरथ्यादि पुण्यसरिता ।
ज्यांचा अवचटें शिंतोडा लागतां । पाप सर्वथा उरेना ॥६६॥
कां माझ्या प्रतिमांचें चरणामृत । ज्यालागीं ब्रह्मादिक आर्तभूत ।
किंवा शालिग्रामशिळेचें तीर्थ । सकळ दुरित निवारी ॥६७॥
जेणें सकळ तीर्थें होती पावन । तें ब्राह्मणाचें चरणतीर्थ जाण ।
स्वयें वंदी श्रीनारायण । निजहृदयीं चरण वाहतसे ॥६८॥
भलतैसें हो कां पाणी । जें लागलें सद्गुरुचरणीं ।
तें सकळ तीर्थां शिरोमणी । सेवितां तत्क्षणीं उद्धरी ॥६९॥
सत्त्ववृद्धीचें कारण आप । तें इये तीर्थीं जाण पुण्यरूप ।
सेविता सत्त्ववृद्धीचे स्वरूप । आपेआप प्रकाशे ॥७०॥
प्रजा म्हणिजे महाजन । सेवावे साधु सज्जन ।
ज्यांचे संगतीस्तव जाण । उद्धरण जडजीवां ॥७१॥
सत्त्ववृद्धीसी कारण । मुख्यत्वें सत्संगतीचि जाण ।
त्या सत्संगाचें महिमान । केलें निरूपण द्वादशीं ॥७२॥
देशू पूण्यभूमिका सिद्धिस्थळ । विजनवासू एकांतशीळ ।
जेथ बैसतांचि तत्काळ । सत्त्वासी बळ चढोवढीं ॥७३॥
एकांतीं स्थिरावल्या आसन । सहजें वाढे सत्त्वगुण ।
मनीं हव्यासू चढता जाण । वस्तु चिद्घन साधावया ॥७४॥
साधकांसी काळ यथोचित । अवश्य ब्राह्ममुहूर्त ।
कां जे काळीं उद्वेगरहित । हर्षयुक्त मन होय ॥७५॥
प्रेमयुक्त अंतःकरणें । जो काळ जाय कथाश्रवणें ।
कां जयंत्यादि महापूजा करणें । जागरणें हरिदिनीं ॥७६॥
थोर काळाची सार्थकता । हरिकीर्तनीं गातां नाचतां ।
त्या काळाचा महिमा तत्त्वतां । माझेन सर्वथा न बोलवे ॥७७॥
निरभिमान कीर्तन करणें । निर्लोभ गाणें नाचणें ।
तो काळू वंदिजे म्यां श्रीकृष्णें । महिमा कोणें बोलावा ॥७८॥
कर्म म्हणिजे तें निवृत्त । जें आशापाशफळरहित ।
कां क्रिया जे उपकारार्थ । सात्त्विक निश्चित तें कर्म ॥७९॥
गुरूपासोनि दीक्षाग्रहण । तें पुरुषासी नवें जन्म जाण ।
गुरु मायबाप संपूर्ण । तें ऐक लक्षण उद्धवा ॥८०॥
उपजलिया बाळकासी तत्त्वतां । पंचविध जाण पिता ।
जनिता आणि उपनेता । तिजा प्रतिपाळिता अन्नदानें ॥८१॥
जो भयापासूनि सोडविता । जे बंधविमोचन करविता ।
जो देहाचें मरण चुकविता । तोही पिता शास्त्रार्थें ॥८२॥
यांवेगळा पांचवा पिता । जो झाडणी करी पंचभूतां ।
मृत्यूपासून सोडविता । जो गर्भव्यथा निवारी ॥८३॥
ज्याचे देखिलिया चरण । बांधूं न शके भवबंधन ।
तो सद्गुरु पिता जाण । भाग्येंवीण न पाविजे ॥८४॥
उपजल्या बाळकासी सर्वथा । वेगळालीं माता पिता ।
एक वीर्यातें निक्षेपिता । धारणपोषणता जननीची ॥८५॥
तैसा सद्गुरु नव्हे पिता । निजवीर्य न वेंचितां ।
योनिद्वारें नुपजवितां । जननी जनिता स्वयें झाला ॥८६॥
उदराबाहेरी घातल्यापाठीं । माता पुत्रस्नेहें कळवळा उठी ।
बाहेरिलें सूनि आपुले पोटीं । निजस्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८७॥
यालागीं शिष्यासी तत्त्वतां । सद्गुरुचि माता पिता ।
निजस्नेहें वाढविता । तदात्मता अभेदें ॥८८॥
मागील पिते जे चौघेजण । ते याचे सावत्र बाप जाण ।
माता पिता भिन्न भिन्न । सखेपण त्यां कैंचें ॥८९॥
यालागीं सद्गुरु जो सकृपू । तो सच्छिष्यासी सखा बापू ।
पित्यापुत्रांमाजीं अल्पू । कांहीं विकल्पू उपजेना ॥९०॥
त्या सद्गुरूपासून जाण । शैवीवैष्णवीदीक्षाग्रहण ।
अथवा उपदेशी निर्गुण । चैतन्यघन निजबोधें ॥९१॥
ऐक दीक्षानामाची युक्ती । दे चारी पुरुषार्थ चारी मुक्ती ।
निःशेष अविद्येची नाशी स्थिती । दीक्षाव्युत्पत्ती त्या नांव ॥९२॥
एवं दीक्षाजन्माची जे कथा । उद्धवा सांगीतली म्यां तत्त्वतां ।
ध्याननिष्ठ जे सात्त्विकता । ऐक आतां सांगेन ॥९३॥
सत्त्वोपाधि शरीर साचें । चैतन्यघन स्वरूप ज्याचें ।
तो श्रीविष्णु ध्येय सात्त्विकांचे । ध्यान त्याचें करावें ॥९४॥
अथवा धवळधाम गोक्षीर । कर्पूरगौर पंचवक्त्र ।
ध्यानीं आणावा शंकर । संसारपार तरावया ॥९५॥
या मूर्तींचें ध्यान करितां । हारपे ध्येय ध्यान ध्याता ।
ठसावे चैतन्यघनता । सात्त्विकता हें ध्यान ॥९६॥
जैसी दीक्षा तैसें ध्यान । हें आगमशास्त्रींचे प्रमाण ।
त्या ध्यानाचें पर्यवसान । चैतन्यघन पावावें ॥९७॥
केवळ जें चैतन्यघन । तें सद्गुरुस्वरूप जाण ।
त्याचें करावें नित्य ध्यान । अनुसंधान निजनिष्ठा ॥९८॥
पंचभूतदेहाची मूस । तेथ वोतिला ब्रह्मरस ।
गुरुस्वरूप तें सविलास । ध्यान रात्रंदिवस करावें त्याचें ॥९९॥
सात्त्विकांचें जें कां ध्यान । तें हें तूं उद्धवा जाण ।
आतां मंत्रांचें मंत्रग्रहण । तेंही निरूपण अवधारीं ॥१००॥
सकळ मंत्रांची जननी । जे द्विजन्मा करी तत्क्षणीं ।
गायत्रीच्या मंत्रग्रहणीं । ब्राह्मणपणीं अधिकारू ॥१॥
जे सकळ मंत्रांचा राजा । जे वांट्या आली असे द्विजा ।
जिचेनि धाकें द्विजपूजा । मज अधोक्षजा करणें पडे ॥२॥
ते गायत्री स्वभावतां । आली असे ब्राह्मणांच्या हाता ।
तिची उपेक्षा करितां । लौल्यें दरिद्रता पावले ॥३॥
गायत्रीनिष्ठ जो ब्राह्मण । त्याचे मस्तकीं मी वंदीं चरण ।
मंत्रीं गायत्री श्रेष्ठ जाण । वेद प्रमाण ये अर्थीं ॥४॥
गायत्री रिघाल्यावीण कांहीं । इतर मंत्रां रिघमू नाहीं ।
मुख्यत्वें गायत्रीच्या ठायीं । ते लागले पाहीं सकल मंत्र ॥५॥
नव्हतां गायत्रीसंबंध । मुखीं रिघों न शके वेद ।
इतर मंत्रां केवीं संवाद । वेदां वंद्य गायत्री ॥६॥
गायत्रीचें गुह्य परम । चिन्मात्रैक परब्रह्म ।
तो मंत्र ब्राह्मणासीच सुगम । परी तेही वर्म चुकले ॥७॥
एवं गायत्रीमंत्र ब्रह्मपूर्ण । सकळ सिद्धींचें कारण ।
शैववैष्णवमंत्रग्रहण । तेणें त्वरित जाण सत्त्वशुद्धी ॥८॥
सत्त्वशुद्धीचे परिपाटीं । शैववैष्णवमंत्रकोटी ।
तेणें सत्त्वशुद्धी उठाउठीं । होय निजात्मदृष्टी साधकां ॥९॥
मंत्रग्रहणविचार । उद्धवा जाण हा साचार ।
आतां बोलिला जो संस्कार । तोही प्रकार परियेसीं ॥११०॥
मनाचे संकल्पविकल्प । तोडावया अतिसाक्षेप ।
येचि अर्थींचा खटाटोप । महासाटोप जो मांडीं ॥११॥
संकल्पु उठूंचि न लाहे । जेथें उठी तेथें ठेंचित जाये ।
विवेकाचेनि बळें पाहे । मोकळु होये मनाचा ॥१२॥
परमात्मनिष्ठापरवडी । अखंड मनाची मोडी पाडी ।
उसंत घेवों नेदी अर्धघडी । स्मरणनिरवडी मन राखे ॥१३॥
वैराग्यबळें दमी मन । तेणें भेणें करी हरिचिंतन ।
दासी नुल्लंघी स्वामीचें वचन । तैसें स्मरणाधीन मन करी ॥१४॥
इंद्रियें पाहती नाना पदार्थां । मन न पाहे आणिका अर्था ।
जागृतीं स्वप्नीं स्वभावतां । अखंडतां हरि स्मरे ॥१५॥
ऐशा संस्कारें संस्कारिलें मन । निमिषोन्मेषीं हरिचिंतन ।
श्वासोच्छ्वासांचे गमनागमन । सोहंध्यान त्या ठायीं ॥१६॥
स्वाभाविक स्मरणादरु । या नांव आत्मसंस्कारु ।
हा सत्त्ववृद्धीचा प्रकारु । शारङ्गधरु बोलिला ॥१७॥
आत्मशुद्धीचें महाकारण । बोलिलों तें हें दशलक्षण ।
साधकीं सेवावया जाण । विशद निरूपण म्यां केलें ॥१८॥
जेणें खवळला वाढे तमोगुण । तें तमोवृद्धीचें दशलक्षण ।
केवळ त्यागावया जाण । तेंही निरूपण सांगेन ॥१९॥
तेथींचा आगम आभिचारिक । वेदविरुद्ध मार्ग देख ।
वारुणी माध्वी मद्योदक । आवश्यक सेविती ॥१२०॥
जे उभयभ्रष्ट पाखंडी । वेषधारी वृथा मुंडी ।
त्याचें संगतीची अतिगोडी । जेथ अपरवडी विधिवेदां ॥२१॥
द्वेष चोहटा कां परद्वार । तेथेंचि बैसका निरंतर ।
काळ तों त्यासी मध्यरात्र । तैं व्यापार कर्माचा ॥२२॥
क्रियारंभु जारणमारण । मोहन स्तंभन उच्चाटण ।
कां करावें वशीकरण । हें कर्म जाण तामस ॥२३॥
जन्म म्हणिजे दीक्षाग्रहण । प्रेतभूतपिशाचविद्या जाण ।
करितां प्रेतभूतआराधन । प्रेतजन्म जाण तामसां ॥२४॥
जेथ तमोगुण प्रधान । तो क्रोधयुक्त पुरुष जाण ।
सदा शत्रूचें करी ध्यान । करावया हनन उद्यतू ॥२५॥
तामसी मंत्र मुकी मैळी । अथवा उच्छिष्टचांडाळी ।
कां प्रेतदेवता कंकाळी । मंत्रशैली हे तेथें ॥२६॥
संस्कार दगड माती । माझें घर हे माझी क्षिती ।
स्वप्नीं निजेला घाली भिंती । एवढी आसक्ती गृहाची ॥२७॥
घर करावया अशक्त । तरी त्या खिंडोराआंत ।
सदा दगडमाती राखत । नांदतें तेथ येवों नेदी ॥२८॥
देहालागीं गेह करणें घडे । तें देह कष्टवी अतिदुर्वाडें ।
तामससंस्कारें रोकडें । केवळ वेडें गृहासक्तीं ॥२९॥
गृहासक्तीचा व्यापारू । जो मरणान्त न सोडी नरू ।
तो जाण तामस संसारू । त्याचा संस्कारू तो माती ॥१३०॥
जेणें थोरावे तमोगुण । तें हें जाण दशलक्षण ।
ऐक राजसाचें चिन्ह । त्याचें भिन्न स्वरूप ॥३१॥
करावें सत्त्वाच्या अंगीकारा । त्यागावा तमोगुण दुसरा ।
पुढें चाविरा मागें लातिरा । ऐक तिसरा रजोगुण ॥३२॥
हो कां शाहाणी सिंदळी नारी । ते पुरुषाचें मन बरें धरी ।
मग ठकोनि जाय व्यभिचारीं । तैसी परी रजोगुणा ॥३३॥
जैसें कां कुचर घोडें । बरें दिसें परी आडवीं अडे ।
कांहीं केल्या न चले पुढें । मागिलीकडे सरों लागे ॥३४॥
तैसी रजोगुणाची स्थिती । त्यागू न संभवे कल्पांतीं ।
धर्म करितो केवळ स्फीती । मनीं आसक्ती कामाची ॥३५॥
सर्वस्व घ्यावया संवचोरू । सवें धांवे होऊनि नफरू ।
तैसा रजोगुणाचा विचारू । कामनासंसारू वाढवी ॥३६॥
धर्म करी कामासक्ती । केलें भोगवी निश्चितीं ।
पाडी जन्ममरणआवर्तीं । कदा कल्पांतीं सुटेना ॥३७॥
सात्त्विक तरले माझेनि भजनें । तामस तरले मद्विरोधध्यानें ।
राजसाचें जन्ममरणधरणें । रजोगुणें उठीना ॥३८॥
जेणें प्रबळ वाढ रजोगुणा । त्या सांगेन मी दशलक्षणां ।
केवळ त्यागावया काम्यकल्पना । या निरूपणा अवधारीं ॥३९॥
राजसाचें प्रवृत्तिशास्त्र । जें केवळ कामनापर ।
जेणें होय इहामुत्र । तेथें अत्यादर राजसा ॥१४०॥
आप म्हणिजे तें तंव जळ । वेळा वाळा सुपरिमळ ।
कर्पूरयुक्त अतिशीतळ । प्रिय प्रबळ तें राजसा ॥४१॥
प्रजासंगति त्याची ऐक । राजवर्गीं सभानायक ।
व्यवहारीं चतुर अतिरंजक । प्रवृत्तिलोक प्रिय त्यासी ॥४२॥
राजद्वारीं कां सभेमाझारीं । बैसावें पारीं अथवा वेव्हारीं ।
कां मंडपतोरणाभीतरीं । सन्मानें करी उपविष्ट ॥४३॥
वेळु न गमे जैं घरिंच्या घरीं । तैं क्रमी चौहाटा नगरीं ।
कां बैसे बुद्धिबळांवरी । अत्यादरीं सादर ॥४४॥
ऐक रजोगुणाची वेळ । सूर्योदयउपरी जो काळ ।
कां राजस जे सांजवेळ । ते ते काळ प्रिय त्यासी ॥४५॥
राजसांचें सकाम कर्म । धनधान्यार्थ करिती धर्म ।
वासना ते पशुपुत्रकाम । स्वप्नीं निष्काम नेणती ॥४६॥
राजसांसी काम गहन । कामासक्ती दीक्षाग्रहण ।
तेंचि त्यांचें जन्म जाण । सदा ध्यान स्त्रियेचें ॥४७॥
मंत्र घ्यावा अभिलाखें । जेणें सन्मान होय लौकिकें ।
ज्याचा सुगरावा थोर देखे । तो मंत्र आवश्यकें आदरी ॥४८॥
संस्कार अतिराजस । शरीरभोगांचे विलास ।
नाना परिमळ बहुवस । उत्तम वास सुधूत ॥४९॥
संस्काराची अंतरनिष्ठा । लौकिकीं व्हावी देहप्रतिष्ठा ।
माझी आज्ञा वंद्य वरिष्ठां । सभेचे चौहाटां मी पूज्य ॥१५०॥
रजोगुण दशलक्षण । उद्धवा त्याची ही वोळखण ।
राजसासी जन्ममरण । सर्वथा जाण सोडीना ॥५१॥
सात्त्विक त्याग करी विवेकनिष्ठें । तामस त्याग करी कडकडाटें ।
राजसासीं त्याग न घडे स्पष्टें । द्रव्यदारालोभिष्टें लोभाळू ॥५२॥
तिहीं गुणांचें लक्षण । म्यां सांगितलें भिन्न भिन्न ।
तिहींचें सर्वसाधारण । सांगेन चिन्ह तें ऐक ॥५३॥