श्लोक १२ व १३ वा
देवानामोक आसीत्स्वर्भूतानां च भुवः पदम् ।
मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां त्रितयात्परम् ॥१२॥
अधोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत्प्रभुः ।
त्रिलोक्या गतयः सर्वाः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ॥१३॥
मागील श्लोकाचे अंतीं । भूर्भुवःस्वर इति ।
यापरी त्रिलोकी श्रीपती । जाण निश्चितीं बोलिला ॥६३॥
तेंचि पुढील श्र्लोकार्था । पाताळलोक होय चौथा ।
तो मृत्युलोक एकात्मता । जाण तत्त्वतां व्याख्यान ॥६४॥
इंद्रादि सकळ देवांसी । स्वर्ग निजमंदिर त्यांसी ।
यक्षरक्षभूतगंधर्वांसी । निवासासी अंतरिक्ष ॥६५॥
जेणें पाविजे निजमोक्षासी । जेथूनि गमन लोकांतरासी ।
ते कर्मभूमी मनुष्यासी । निजभाग्येंसीं भूर्लोक ॥६६॥;
त्रिलोकीवरतें जाण । सिद्ध वोळंगती आपण ।
तें सिद्धांचें सिद्धिस्थान । वसतें जाण निरंतर ॥६७॥
अतळ वितळ सुतळ । रसातळ महातळ ।
तळातळ आणि पाताळ । अधःसंख्या सकळ पाताळा ॥६८॥
सप्तपाताळीं अधिकारमेळू । अतळीं वसे मयपुत्र बळू ।
प्रतापें अतिप्रबळू । दैत्यमेळू समुदाय ॥६९॥
वितळीं वसे हाटकेश्वरु । जो उमाकांत कर्पूरगौरु ।
जेथिले हाटकनदीचा पूरु । सुवर्णसंभारुप्रवाही ॥१७०॥
सुतळीं महावैष्णव बळी । ज्याचा द्वारपाळ वनमाळी ।
प्रर्हादही त्याचिजवळी । वैष्णवकुळीं नांदत ॥७१॥
त्रिपुर भेदूनि शंकरु । रसातळीं स्थापिला मयासुरु ।
तो मायालाघवी महावीरु । सपरिवारु वसताहे ॥७२॥
महातळीं कद्रूसुत । जे विषधर क्रोधयुक्त ।
ते सर्प जाण समस्त । तेथ नांदत निजवासें ॥७३॥
तळातळीं नांदती दानव । निवातकवची वीर सर्व ।
फणिमुख्य राजगौरव । रचना अपूर्व ते ठायीं ॥७४॥
सातवे पाताळीं वसती नाग । शतसहस्त्र फणिगणभोग ।
वासुकिप्रमुख अनेग । पद्मिनीभोग भोगिती ॥७५॥
स्वर्गी रंभा उर्वशी सुंदरी । कां पाताळीं पद्मिणी नारी ।
त्यांच्या सौंदर्याची थोरी । लोकांतरीं वाखाणे ॥७६॥
त्या तळीं तीं शतयोजनांवरी । शेष वसे सहस्त्रशिरी ।
ज्याच्या निजांगावरी । निद्रा करीं मी भगवंत ॥७७॥
त्याहूनि तळीं आत्यंतिक । अंधतामिस्त्रादि महानरक ।
त्याहीतळीं कूर्म देख । आवरणोदक तयातळीं ॥७८॥
ज्यांचा स्वर्गभोग होय क्षीण । अधोभोगाचें उरे पुण्य ।
तेणें पुण्यानुक्रमें जाण । सप्तपाताळीं जन जन्मती ॥७९॥
ज्याचे गांठीं पाप चोख । तो भोगी नाना नरक ।
ऐशी त्रिलोकी देख । चतुर्मुख स्वयें रची ॥१८०॥;
ज्यांसी निष्कामता नाहीं चित्तीं । जे स्वप्नीं न देखती विरक्ती ।
त्यांसी त्रिलोकीवरती गती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥८१॥
जे न करितीचि माझी भक्ती । जे नायकतीचि माझी कीर्ती ।
जे माझें रामनाम नुच्चारिती । भवबंधपंक्तिच्छेदक ॥८२॥
त्यांसी पुनः पुनः स्वर्गलोक । पुनः पुनः भोगिती नरक ।
पुनः पाताळ मृत्युलोक । नानायोनीं दुःख भोगिती ॥८३॥
जे त्रिगुणगुणी सदा सकाम । जे सर्वदा करिती सकाम कर्म ।
त्यांसी त्रैलोक्याबाहेरी निर्गम । त्रिगुणधर्म निघों नेदी ॥८४॥
सांगीतली पाताळविवंचना । आतां ऐक स्वर्गरचना ।
लोकीं लोकांतरगणना । समूळ जाणा सांगेन ॥८५॥
रविचंद्रप्रभा जेथवरी । तेथवरी पृथ्वीची थोरी ।
तळीं पाताळ स्वर्ग वरी । लोकलोकांतरीं निवास ॥८६॥
पायीं चालिजे तो भूलोक जोडे । येथूनि सूर्याऐलीकडे ।
भुवर्लोकींची थोरी वाढे । तेथ वस्ती घडे यक्षरक्षगंधर्वां ॥८७॥
भुवर्लोकाहीवरी । सूर्यलोकाची वाढे थोरी ।
पृथ्वीपासूनि लक्षावरी । जाण निर्धारीं रविलोक ॥८८॥
वायूपासूनि चक्राकारीं । रविचंद्रतारालोक कुसरी ।
खेवणोनियां तयावरी । काळ सूत्रधारी भवंडीत ॥८९॥
त्या काळाहीवरी माझी सत्ता । माझेनि भेणें काळू तत्त्वतां ।
क्षणलवनिमिषावस्था । अधिकन्यूनता होऊं नेदी ॥१९०॥
नवल काळचक्रगती । मासां रवि चंद्र समान होती ।
सूर्याआड चंद्रासी गती । जाण निश्चितीं दिनद्वयें ॥९१॥
ते आमावास्याप्रतिपदेसी । चंद्र चंद्रमंडळीं सावकाशीं ।
सुर्यसमभागें गमन त्यासी । तें या लोकांसी दिसेना ॥९२॥
इतुक्यासाठीं ते दिवशीं । जीवें जित्या चंद्राशीं ।
नष्टत्व स्थापिती ज्योतिषी । तें या लोकांसी सत्य माने ॥९३॥
रवि चंद्र एकासनीं । सर्वथा नव्हती गमनीं ।
लक्षांतरें वसती दोन्ही । मंडळसमानीं मासांतीं गती ॥९४॥
रविआड गती ज्या ग्रहासी । त्याचा अस्त सांगे ज्योतिषी ।
सत्य माने या लोकांसी । तो ग्रहो दृष्टीसी दिसेना ॥९५॥
दृष्टिसृष्टीचा जो न्यावो । तो ज्योतिषशास्त्रीं सत्य पहा हो ।
न दिसे त्याचा अस्तभावो । दिसे तो पहा हो पूजिती ॥९६॥
अभ्राआड ग्रहण झालें । देखिलें तेथें पर्व फावलें ।
न दिसे ते देशीं नाहींच झालें । येणेंही बोलें वर्तती ॥९७॥
रविचंद्रांहूनि आरती । राहुकेतूंची असे वस्ती ।
ते जैं मंडळाआड येती । तैं ग्रासिलें म्हणती रविचंद्रां ॥९८॥
राहु सूर्या गिळिता साचें । तैं तोंड जळतें राहूचें ।
मंडळीं मंडळ आड ये त्याचें । हें सर्वग्रासांचें संमत ॥९९॥
सूर्य सूर्यमंडळीं राज्य करी । त्याच्या सर्वग्रासाची थोरी ।
ज्योतिषी सांगे घरोघरीं । तें देखोनि नरीं महाशब्द कीजे ॥२००॥
सूर्यसर्वग्रासाचिया गोठी । जगीं एक बोंब उठी ।
शेखीं रवि-राहूंसी नाहीं भेटी । स्पर्शही शेवटीं असेना ॥१॥
ग्रहचक्र वेगें चळतां पाहीं । रविचंद्रादिकां चालणें नाहीं ।
ते निश्चळ निजराज्याच्या ठायीं । न चालतां पाहीं चालती ॥२॥
रविलोकाहूनि वरी । चंद्रलोक लक्षांतरीं ।
चंद्रलोकाहूनि दूरी । लक्षांतरीं तारालोक ॥३॥
तारालोकाहूनि वरी । बुधलोक दों लक्षांतरीं ।
बुधलोकाहूनि वरी । दों लक्षांतरीं शुक्रलोक ॥४॥
मिळोनियां दैत्यगण । ज्याच्या चरणां येती शरण ।
नित्य घालिती लोटांगण । तो शुक्राचार्य जाण दैत्यगुरु ॥५॥
शुक्रलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । भौमलोक वसे अंबरीं ।
भौमलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । देवगुरु करी निजवासू ॥६॥
ज्याचे चरण वंदिती देख । इंद्रचंद्रवरुणादि अर्क ।
नित्य येती आवश्यक । तो बृहस्पतिलोक गुरुचा ॥७॥
त्याहीवरी लक्ष दोनी । सूर्यसुत वसे शनी ।
लक्षांतरें तेथूनी । सप्तऋषिजनीं निवासू ॥८॥
सप्तऋषींची ऋषिपंक्ती । तेथेंचि वसे अरुंधती ।
यावरी वसे अमरावती । इंद्रसंपत्तीसमवेत ॥९॥
जेथ अंगें वसे इंद्र जाण । ऐरावती आरोहण ।
पार्षदगण मरुद्गण । सुरसेना जाण जयाची ॥२१०॥
उच्चैःश्रवा वारु जाण । कल्पतरुंचें उद्यान ।
कामधेनूंचें गोधन । नंदनवन क्रीडेसी ॥११॥
जेथींच्या पायर्या चिंतामणी । रंभा उर्वशी विलासिनी ।
अष्टनायिका नाचणी । ज्याच्या रंगणीं नांदती ॥१२॥
येणें वैभवें अमरावती । इंद्र तेथील अधिपती ।
येथूनि स्वर्गाची समाप्ती । त्रैलोक्य निश्चितीं या नांव ॥१३॥;
आतां त्रैलोक्याबाहेरी । एक लक्ष योजनांवरी ।
भक्तकृपाळू श्रीहरी । ध्रुवमंडळ करी कृपेने ॥१४॥
त्रिलोकीं होतां प्रलयकाळ । ध्रुवासी कदा नव्हे चळ ।
तो सर्वदा अचळ । यालागीं अढळ ध्रुवपद ॥१५॥
पृथ्वीपासोनि कोटि योजन । महर्लोक वसे जाण ।
तेथ वसती कल्पायु जन । तें वसतिस्थान तयांचें ॥१६॥
तेथूनि कोटि योजनें देख । वरुता असे जनोलोक ।
तेथ वसती सनकादिक । ऊर्ध्वरेते देख महायोगी ॥१७॥
तेथूनि दोन कोटि अधिक । वसताहे तपोलोक ।
तेथील निवासी आवश्यक । वैराजदेव देख तपस्वी ॥१८॥;
तपोलोकाहूनि देख । चौकोटी उंच अधिक ।
तेथ वसताहे सत्यलोक । तेथील नायक चतुरानन ॥१९॥
तेथ मूर्तिमंत चारी वेद । मूर्तिमंत धर्म प्रसिद्ध ।
मूर्तिमंत ब्रह्मचर्य शुद्ध । तपही विशद मूर्तिंमंत ॥२२०॥
गायत्री मूर्तिमंत तेथ । वाचा मूर्तिमंत वर्तत ।
दया मूर्तिमंत नांदत । योग मूर्तिमंत ब्रह्मसदनीं ॥२१॥
तेथ अग्नि तिनी मूर्तिंमंत । ते एकरुपें त्रिधा भासत ।
सत्य सत्यलोकीं मूर्तिमंत । असत्य तेथ असेना ॥२२॥
ते लोकीं वसते कोण लोक । जे गायत्रीमंत्रजापक ।
जे ब्राह्मणतीर्थप्राशक । जे यागउपासक निष्काम ॥२३॥
जे ब्राह्मणकार्यी निमाले । जे गोसंरक्षणीं जीवें गेले ।
जे परोपकारार्थ वेंचले । ते पावले सत्यलोक ॥२४॥
जे निष्काम द्विजां भजले । जिंहीं निष्काम द्विज पूजिले ।
जिंहीं निष्काम द्विज भोजिले । ते पावले सत्यलोक ॥२५॥
जे कृपाळू दीनार्थ देख । जे कृपाळू बंधमोचक ।
जे सत्यवादी सात्विक । ते सत्यलोकनिवासी ॥२६॥
जे परापवादीं मूक । परदारानपुंसक ।
जे परद्रव्या पराङ्मुख । ते सत्यलोकनिवासी ॥२७॥
ऐसी सत्यलोकींची स्थिती । तेथींचा ब्रह्मा अधिपती ।
ब्रह्मसृष्टि याहीवरती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥२८॥;
ब्रह्मांडाहूनि वेगळा । कैलास निर्माण करी भोळा ।
वैकुंठ रची घनसांवळा । हे लोक स्वलीळा निर्मित ॥२९॥
होतां ब्रह्मांडा घडामोडी । वैकुंठ कैलास न लगे वोढी ।
तेथील वस्तीची अभिनव गोडी । हरिहरभक्त फुडी जाणती ॥२३०॥
तेथ नाहीं काळाचें गमन । नाहीं कर्माचें कर्मबंधन ।
तेथ नाहीं जन्ममरण । हें भक्त अनन्य पावती ॥३१॥
वैकुंठकैलासरचना । सांगतां मन मुके मनपणा ।
ते लोकींची लोकलक्षणा । ऐक विचक्षणा सांगेन ॥३२॥
सकळ ब्रह्मांडाबाहेरी । माया आवरणाभीतरीं ।
वैकुंठ कैलास हरहरीं । स्वलीलेकरीं निर्मिजे ॥३३॥
सकळ जीवां सुखकरु । कैलासीं वसे शंकरु ।
जो कां पार्वतीपरमेश्वरु । जो योगेश्वरु योगियां ॥३४॥
जटाजूटी गंगाधर । पिनाकपाणी पंचवक्त्र ।
कर्पूरगौर गोक्षीर । अभयवरदकर निजभक्तां ॥३५॥
त्रिमात्रातीत त्र्यंबक । त्रिपुटीत्रिपुर त्रिपुरांतक ।
त्रिविधतापउच्छेदक । तिनी लोक सुखकारी ॥३६॥
नागभूषणीं शोभे लीला । रुद्राक्षयुक्त रुंडमाळा ।
नीळकंठ जाश्वनीळा । भस्मोद्धूलिधूसर ॥३७॥
त्रिशूळडमरांकित कर । त्रिनेत्र व्याघ्राजिन अंबर ।
रामनामीं अतितत्पर । करी निरंतर जपमाळा ॥३८॥
सहस्त्रबाहु बळिपुत्र बाण । श्रृंगी भृंगी चंडी पार्षद पूर्ण ।
साठी सहस्त्र रुद्रगण । कात्या त्रिशूळ जाण झेलती ॥३९॥
गणेश स्वामिकार्तिक । नंदी पंचमुख षण्मुख ।
वीरभद्र सेनानायक । जेणें लाविली सीक दक्षासी ॥२४०॥
भूत प्रेत पिशाचक । महाप्रथम ज्याचें सैन्यक ।
अवघे शिवांकित देख । शिवनामघोष गर्जती ॥४१॥
शंभु शिव शूली शंकर । उमाकांत कर्पूरगौर ।
भव भर्ग भवानीवर । कपर्दी ईश्वर महादेव ॥४२॥
हरहरशंकरनामोच्चारीं । धाकें कळिकाळ पळे दूरी ।
शिवनामें गर्जे सदा गिरी । गिरीश राज्य करी ते ठायीं ॥४३॥
जेथ शिवनामाचा उच्चार । तेथ सुखेंसीं तिष्ठे शंकर ।
भक्तकृपाळू ईश्वर । भोळा निरंतर भावार्थ्यां ॥४४॥
निजदासांचे त्रिगुण वैरी । छेदावया सदा त्रिशूळ करीं ।
निजडमरुच्या गजरीं । पापाची उरी उरों नेदी ॥४५॥
कैलासीं तृण तरु समस्त । पशु पक्षी जे जे तेथ ।
ते अवघेचि शिवांकित । सर्वरुपें समस्त शिवू नांदे ॥४६॥
यापरी ब्रह्मांडाबाहेरी । शिवू स्वलीला निर्माण करी ।
नेमूनियां कैलासगिरी । भवू राज्य करी भवानीशीं ॥४७॥;
आतां वैकुंठींची स्थिती । ऐक सांगेन तुजप्रती ।
जे ऐकतां चित्तवृत्ती । स्वानंदस्फूर्ती वोसंडे ॥४८॥
उंस गाळूनि काढिजे सार । त्याची आळूनि कीजे साकर ।
तिचेही नाना प्रकार । करिती नानाकार अतिकुशळ ॥४९॥
तेवीं चैतन्यचि निश्चितें । मुसावूनि श्रीभगवंतें ।
वैकुंठ रचिलें तेथें । निजसामर्थ्यें नांदावया ॥२५०॥
स्वलीला सगुण साकार । सुकुमार अतिसुंदर ।
घनश्याम मनोहर । मूर्ति चिन्मात्र चोखडी ॥५१॥
शंख चक्र पद्म गदा । चारी भुजा सायुधा ।
डोळे लांचावले आनंदा । सगुण गोविंदा देखोनी ॥५२॥
मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे पिंवळा सोनसळा ।
कौस्तुभ झळके गळां । आपाद वनमाळा शोभत ॥५३॥
चरणींची गंगा अतिपुनीत । जे जगातें पवित्र करीत ।
ते माथां वाहे उमाकांत । निजस्वार्थ देखोनी ॥५४॥
त्या श्रीहरीचें पदद्वंद्व । वानितां मुका झाला वेद ।
अगम्य हरीचें निजपद । महिमा अगाध श्रीहरिचरणीं ॥५५॥
पाहतां मुकुंदाचें श्रीमुख । फिकें झालें जी पीयूख ।
डोळ्यां झालें परम सुख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५६॥
ज्याचें निमेषार्ध देखिल्या मुख । हारपे कोटि जन्मांचें दुःख ।
त्रिलोकीं न माय हरिख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५७॥
ज्याचा देखिलिया वदनेंदू । बाधूं न शके द्वंद्वबाधू ।
चढता वाढता परमानंदू । स्वानंदकंदू जगाचा ॥५८॥
जयाची विक्षेपभ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडें उठाउठी ।
ज्याचे रोमकूपीं ब्रह्मांडें कोटी । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥५९॥
ज्याची झालिया कृपादृष्टी । अहंकाराची विरे गांठी ।
दुसरें दिसों नेदी सृष्टीं । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥२६०॥
जया दादुल्याचें नाम । निर्दाळी गा मरणजन्म ।
समूळ उपडी कर्माकर्म । तो पुरुषोत्तम नांदत ॥६१॥
ते वैकुंठीं पाहतां साचार । अवघे चतुर्भुज नर ।
घनश्याम पीतांबरधर । शंख चक्र अवघ्यांसी ॥६२॥
अवघ्यांचें एक स्वरुप । अवघे दिसती एकरुप ।
जेथ हरि नांदे स्वयें सद्रूप । तेथ कोणी कुरुप दिसेना ॥६३॥
तेथ नाहीं आधि व्याधी । नाहीं विषयवार्ता उपाधी ।
स्त्रीपुरुषां समान बुद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥६४॥
तेथ नाहीं तहानभूक । नाहीं कामक्रोध द्वंद्वदुःख ।
नाहीं जन्ममरण निःशेख । ऐसा वैकुंठलोक नांदत ॥६५॥
लक्ष्मीनें करावें अवलोकन । यालागीं कष्टती सुरगण ।
ते लक्ष्मी अंगें आपण । करी संमार्जन वैकुंठीं ॥६६॥
ते वैकुंठीं जगन्नाथ । उद्धरावया निजभक्त ।
स्वलीला असे नांदत । दीनकृपायुक्त दयाळू ॥६७॥
अंतीं नाममात्र घेतल्यासाठीं । उद्धरल्या जीवकोटी ।
तो स्वामी श्रीविष्णु वैकुंठीं । दीनकृपादृष्टी नांदत ॥६८॥
जैसा ज्यासी भावार्थ । तैसा पुरवी मनोरथ ।
पढिये पंचम पुरुषार्थ । तो हरि नांदत वैकुंठीं ॥६९॥
लोकलोकांतरगणना । ब्रह्मांडसंख्या अवघी जाणा ।
वैकुंठकैलासरचना । समूळ विवंचना सांगीतली ॥२७०॥
लोक सांगीतले भिन्न भिन्न । तेथील प्राप्तीचे कोण जन ।
ऐसें कल्पील तुझें मन । ते अर्थी निरुपण अवधारीं ॥७१॥
महर्जनतपः-सत्यलोक । वैकुंठरचना अलोलिक ।
तेथील प्राप्तीचे कोण लोक । ते यदुनायक सांगत ॥७२॥