प्रकरण ९ : अंतिम परिस्थिती (३) 66
खडतर दैवाने पुढे काय वाटून ठेवले आहे ते दिसत असताना येणार्‍या भेसूर प्रसंगाला निमूटपणे बळी जाण्यापेक्षा साहसाच्या अज्ञात महासागरात उडी घेऊन थोडीफार धडपड करणे अधिक श्रेयस्कर आहे. अशा प्रकारचे विचार जनमनात वावरत होते. पुढे आलेल्या प्रश्नाला उत्तर शोधण्याची ही मुत्सद्दयाची रीत नव्हती, परिस्थितीने वैतागलेल्या व परिणाम काय होईल याची चिंता सोडून भडकलेल्या जनतेचे हे स्वैर विचार होते. पण या विचारांतही तर्कशुध्द बुध्दीला पटेल असे काहीतरी नेहमीच येई, विरुध्द भावनांचा काही मेळ घालण्याचा प्रयत्न केलेला आढळे, मनुष्याच्या स्वभावातल्या मूळच्या विसंगतीत काही सुसंगती लावण्याची खटपट केलेली दिसे. हे महायुध्द खूप लांबणार, आणखी कैक वर्षे चालणार असे दिसत होते; त्यात अनेकदा अनर्थ घडले व ते तसे पुढेही घडणारच. पण काहीही अनर्थ घडले तरी ज्या प्रबल मनोविकाराच्या पायी हे महायुध्द ओढवले व जे या युध्दाने अधिकच चेतवले गेले त्या विकारांची रग जिरून ते सौम्य होईपर्यंत हे युध्द चालत राहणार हे नक्की. निदार या युध्दाची अखेर तरी अर्धवट विजय मिळण्याने होऊ नये, कारण पुष्कळ वेळा असले अर्धवट विजय हे पराभवापेक्षा अधिक दु:खदायक असतात. या लष्करी डावपेचांच्या दृष्टीनेच नव्हे तर त्याहूनही अधिक महत्त्वाच्या अशा ज्या उद्दिष्टांच्या हेतूने हे युध्द लढले जाते आहे असा समज होता, त्या उद्दिष्टांच्या दृष्टीनेच ह्या युध्दाला भलतेच वळण लागले होते. आम्ही हिंदुस्थानात काही चळवळ सुरू केलीच, तर कदाचित असेही घडण्याचा संभव होता की, युध्दाच्या उद्देशाबाबत आपली भलतीच चूक होते आहे असे या युध्यमान राष्ट्रांच्या डोळ्यांसमोर त्यांची इच्छा नसूनही प्रकट दिसले असते व त्यामुळे या उद्देशांना तरी काही नवे व आशाजनक वळण लागले असते. आणि तेही जरी तूर्त साधले नसते तरी बर्‍याच अवधीनंतर का होईना. त्याचा परिणाम होण्याचा संभव होता व तसे जरी झाले म्हणजे पुढे तरी त्यामुळे प्रत्यक्ष लढाईतही खूप मदत मिळाली असती.
इकडे लोकांची वृत्ती बिथरली होती तर तिकडे सरकारही बिथरले होते. सरकार बिथरायला भावनेची किंवा इतर कसली ऊर्मी अगोदर यायलाच पाहिजे असे नव्हते, कारण सरकारचा नेहमीचाच तो देहस्वभाव बनलेला होता. त्यांचा नेहमीचा राज्यकारभार देखील असाच रागारागात चाले. एखाद्या देशावर परकीयांनी आक्रमण केले व आपल्या राज्याचा अंमल त्या देशावर दंडुकेशाहीच्या जोरावर चालविला की त्या परकीयांच्या राज्यकारभारनाची रीत ही अशीच असते. आपल्या मनाला येईल तसे वाटेल ते करण्याच्या आड येण्याचे धैर्य देशातील ज्या कोणाला होईल त्या सर्वांना एकदाचे (म्हणजे सरकारच्या मते कायमचे) ठेचून काढण्याची ही आता संधी येणार याचा सरकारला मनातून आनंद वाटतो आहे असे दिसू लागले आणि तशी सरकारीच तयारीही होऊ लागली.
जिकडे तिकडे अकल्पित गोष्टी झपाट्याने घडत चालल्या होत्या, पण आपल्या देशाचा स्वाभिमान अबाधित राखण्याकरिता, व प्रथम स्वातंत्र्य मिळवून नंतर आक्रमणाविरुध्द चाललेल्या या युध्दात स्वतंत्र देश म्हणून मनापासून सहकार्य करण्याचा आपल्या देशाचा हक्क प्रस्थापित करण्याकरिता, काहीतरी चळवळ देशात सुरू केलीच पाहिजे असे वारंवार इतके बोलत असलेले गांधीजी त्या चळवळीच्या प्रत्यक्ष स्वरूपाबद्दल अवाक्षर काढीत नाहीत, हे थोडे चमत्कारिक वाटे. ही चळवळ अर्थातच शांततामय मार्गाची असणार, पण पुढे काय ? ब्रिटिश सरकारशी काही तडजोड निघणे शक्य आहे, पुन्हा एकवार त्यांच्याबरोबर बोलणी करण्याचा प्रक्रम आपण करावा असे माझ्या मनात आहे, काही मार्ग सापडतो एवढ्याकरिता मी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करणार आहे, असे प्रतिपादन करण्यावर गांधीजींचा विशेष भर दिसू लागला अखिल भारतीय काँग्रेससमितीची सभा भरली होती त्यात शेवटी भाषण करताना गांधीजींनी मोठ्या तळमळीने सांगितले की, काही तडजोड करावी हेच उत्तम; तेवढ्याकरिता स्वत: मी व्हॉईसरॉय यांच्याशी बोलणे सुरू करावे असा माझा निश्चय ठरला आहे. सार्वजनिक रीतीने जाहीरपणे किंवा काँग्रेस कार्यकारी समितीच्या बैठकीत खाजगी चर्चेतसुध्दा अखेर चळवळ करावी लागलीच तर तिला प्रकार कोणता असावा असे त्यांच्या मनात आहे, तिचा काही एक सुगावा लागू दिला नाही. मात्र चळवळीपैकी एक छोटासा भाग त्यांनी खाजगी रीतीने बोलता बोलता सुचविला होता तो असा की वाटाघाटी पुन्हा करून पाहून त्यातून अखेर काही तडजोड निघत नाही असे नक्की झाले तर, त्याचा सबंध राष्ट्राचा निषेध केला आहे याची खूण म्हणून, देशभर सर्व लोकांनी एक प्रकारची असहकारिता करावी व एक दिवसापुरता हरताळ पाडावा. एक प्रकारे एका दिवसाचा सार्वत्रिक संप करावा, अशी हाक आपण स्वत: सबंध देशाला देणार आहोत. ही सूचनासुध्दा त्यांनी अगदी मोघम, सहज बोलता बोलता केली, तिचे नक्की असे काहीच नव्हते, कारण ते स्वत: जो एक तडजोडीचा प्रयत्न करून पाहणार होते तो होईपर्यंत पुढचे काही बेत ठरवावे असे त्यांच्या मनात नव्हते. म्हणूनच स्वत: गांधीजींनी किंवा काँग्रेस कार्यकारी समितीने खाजगी किंवा जाहीर रीतीने लोकांना कोणत्याही प्रकारचा आदेश दिला नव्हता, फक्त एवढीच सूचना केली होती की, अखेर काय घडेल याचा नेम नाही, परंतु लोकांनी प्रसंगाला तयार राहावे, मात्र काहीही झाले तरी आपल्याकडून लोकांनी शांततेचे व अहिंसेचे धोरण सोडू नये.