प्रकरण ६ : नवीन समस्या 58
हिंदी धंदेवाले आणि व्यापारी जरी श्रीमंत होते, देशभर पसरलेले होते, आर्थिक व्यवस्थेवर जरी त्यांचे नियंत्रण होते, तरी राजकीय सत्ता त्यांच्या हातात नव्हती. हिंदी राज्यकारभार जुलमी व बव्हंशी सरंजामशाही होता. हिंदी इतिहासाच्या प्राचीन काळात कधी नसेल इतका सरंजामशाही वृत्तीचा राज्यकारभार त्या वेळेस येथे होता, त्यामुळे काही पाश्चिमात्य देशांत घडले त्याप्रमाणे येथे राजसत्ता हाती घेण्यास सज्ज असा मध्यम वर्ग नव्हता. येथे तशी जाणीवच नव्हती. प्रजा उदासीन व सारे मुकाट्याने सहन करणारी लाचार झाली होती, एक प्रकारची गुलामी वृत्ती वाढली होती. क्रांतिकारक फरक होण्या पूर्वी मध्ये पडलेला हा मध्यम वर्गाचा खळगा भरून काढण्याची जरूर होती, कारण एकीकडे अनियंत्रित सत्ता व दुसरीकडे लाचार प्रजा अशी स्थिती होती. हिंदी समाजरचनेतील प्रगतिहीनतेमुळे हा खळगा बहुधा पडला असावा. बदलत्या युगात बदल करायला ही समाजरचना तयार नव्हती, आणि जी संस्कृती फेरबदल करायला विरोध करते ती मरते- पूर्वपरंपरागत जी समाजरचना आली होती तिच्यातील निर्माणशक्ती संपली होती. केव्हाच तिच्यात फरक व्हायला पाहिजे होता.
त्या वेळेस ब्रिटिश लोक राजकीय दृष्ट्या बरेच पुढारलेले होते. त्यांच्या देशात राज्यक्रांती पूर्वीच होऊन राजावर पार्लमेंटची अधिसत्ता स्थापन झाली होती. नवीन मिळालेल्या सत्तेने मध्यमवर्ग संस्फूर्त झाला होता. सर्वत्र जायला, पसरायला अधीर झाला होता. वाढत्या आणि प्रगतिपर समाजात उत्साह, शक्ती यांचा जोर असतो, आतिण तत्कालीन इंग्लंडात आपणास या गोष्टी दिसून येतात. कितीतरी क्षेत्रांत त्यांची उत्साहशक्ती दिसू येते, विशेषत: औद्योगिक क्रांतीचा उष:काल आणणार्‍या शोधबोलात त्यांनी चांगलीच अपूर्वता दाखविली.
परंतु अशा त्या काळी सत्ताधारी ब्रिटिश वर्ग कसा होता ? अमेरिकेतील प्रसिध्द इतिहासकार चार्ल्स व मेरी बिअर्ड आपल्या पुस्तकात लिहितात, ''अमेरिकन क्रांती यशस्वी झाली आणि अमेरिकेतील ब्रिटिश राज्यसत्तेखालील प्रदेशातून तो सत्ताधारी ब्रिटिश वर्ग एकाएकी नाहीसा झाला. नादान सत्ताधारी वर्ग, त्यांचे फौजदारी कायदे किती रानटी; त्यांची ती संकुचित आणि असहिष्णु विद्यापीठ-पध्दती, सरकार म्हणजे नोकर्‍याचाकर्‍या मिळविणार्‍यांचे, हक्कदारांचे, मिरासदारांचे कडबोळे, एक प्रचंड कंपू; शेताभातात कष्ट करणार्‍या स्त्रीपुरुषांविषयी, लहानसहान दुकानधंदा करणार्‍यांविषयी तिटकारा; बहुजनसमाजाला साक्षर करायला नकार; प्रस्थापित धर्म कॅथोलिकांवर, तसेच तो पसंत नसणार्‍यांवर लादणे; खेड्यापाड्यांतून जमीनदारांचे व धर्मोपदेशकांचे वर्चस्व; लष्करात व आरमारात निष्ठुर पशुता; जमीनदारांची सत्ता मजबूत ठेवण्यासाठी मोठ्या मुलाकडेच सर्व वारसा जाण्याचा कायदा; नोकरीचाकरी मिळावी म्हणून राजाची खुशामत करणारांचे पोटार्थी थवे; काही जबाबदारी किंवा काम न पडता फुकट मानसन्मानाची जागा मिळावी, किंवा आमरण पोटगी मिळावी म्हणून राजदरबारी गोंडे घोळणारे लोक, आणि शासनतंत्र किंवा धर्मतंत्र यांची अशीच घटना की या सर्व घमेंडनंदरांचा, लुटारूंचा बोजा कायमचा बहुजनसमाजावर राहील; अशा प्रकारच्या ब्रिटिश सत्ताधारी वर्गापासून, या पर्वतप्राय दडपणापासून अमेरिकन क्रांतिकारकांनी ब्रिटिश राज्यसत्तेखाली वसाहतवाल्या जनतेस मुक्त केले. या मुक्ततेपासून दहा-वीस वर्षांच्या आतच कायद्याच्या व राजकीय धोरणाच्या बाबतीत अमेरिकेने इतक्या सुधारणा केल्या की मूळच्या मातृभूमीत- इंग्लंडमध्ये तशा सुधारणा व्हायला अनेक चळवळी करूनही शंभर वर्षे लागली. आणि त्या सुधारणा व्हाव्या म्हणून ज्यांची चळवळ केली, त्या मुत्सद्दयांना इंग्लिश इतिहासात अजरामरत्व मिळाले. *
-----------------------
* 'Rise of American civilisation'-'अमेरिकन संस्कृतीचा उदय', खंड पहिला, पृष्ठ २९२