श्याम 137
राम वर्गात रेशीमकाठी धोतर नेसून येऊ लागला. मी त्याच्या त्या धोतराकडे मत्सराने बघत असे. राम बुध्दिमान आहे. कलावान आहे आणि श्रीमंतही आहे. असा हा सर्वसंपन्न राम माझ्यासारख्या करंटयास कोठून मिळणार, असे माझ्या मनात येऊन मी अपार दु:खी होत असे.
या सुमारास माझी मोठी बहीण माहेरी आलेली होती. मी एका शनिवार-रविवारी घरी गेलो होतो. अक्काजवळ एक रेशीमकाठी धोतर होते. ते धोतर जुने होते, मलिन होते. परंतु ते धोतर आपण घेऊन जावे, असे मला वाटले. मी एके दिवशी अक्कास म्हटले, 'अक्का ! मी एक वस्तू तुझ्याजवळ मागणार आहे. देशील का तू ?' अक्का म्हणाली, 'मला देता येण्यासारखी असेल तर देईन. न द्यायला रे काय झाले श्याम !' मी म्हटले, 'तुझ्याजवळ एक रेशीमकाठी धोतर आहे. ते मला देशील ?' अक्का म्हणाली, 'श्याम, ते धोतर मळलेले आहे. ते काही फार दिवस टिकणार नाही. तुला कशाला पाहिजे ? अंथरुणावर का घालावयाला हवे आहे ? अंथरुणावर घालण्यासाठी माझी चादरच ने ना ?' मी म्हटले, 'अक्का तुझे ते मळके धोतरच मला पाहिजे आहे. देतेस का तुझ्या श्यामला ? अक्का म्हणाली, 'घे हो.' मी पुन्हा म्हटले, 'अक्का ! हे आईला सांगू नकोस हो. कोणाजवळही बोलू नकोस.'
ते एक रेशमकाठी धोतर घेऊन मी दापोलीस आत्याकडे आलो. रिटे घालून ते धोतर चुबकून धुतले. घाव घालून नाही. फाटावयाचे एखादे ! धोतर शुभ्र स्वच्छ झाले. ते धोतर नेसून मी शाळेत गेलो. राम रेशीमकाठी धोतर नेसतो, मग श्यामने नको का नेसावयला ? मीही तुझ्याप्रमाणे रेशीमकाठी धोतर नेसलो आहे. तुझा मित्र होण्यास मी लायक आहे. तुझ्याप्रमाणे मी वागत आहे. तुझे अनुकरण मी करीत आहे, असे जणू मुकेपणाने मी रामला कळवीत होतो. माझ्या त्या रेशीमकाठी धोतराच्या मागे मनातील किती भावनांचा इतिहास होता, हे कोणाला माहीत ? बुध्दिमान रामच्या डोक्यात ते आले नसेल. वेडा, मी खरोखरच वेडा होतो. राम का माझ्या रेशीमकाठी धोतरावर भुलणार होता ? अशा बाह्य भपक्यावर का भुलणारा राम होता ? मग तो पै किंमतीचा राम झाला म्हणावयाचे ! मी माझ्या रामची अशा गोष्टींनी अवहेलनाच करीत होतो. दोन उसनी पिसे लावून डोंबकावळा का मोर होईल ? त्याप्रमाणे रेशीमकाठी धोतर रामप्रमाणे नेसल्याने का रामची योग्यता मला येणार होती ? खराब मी बावळा होतो. शाळेतून सायंकाळी घरी आल्यावर ते धोतर मी धुऊन ठेवीत असे व पुन्हा दुस-या दिवशी तेच नेसत असे.
रामला चित्रकला येई म्हणून मीही चित्रकलेचा अभ्यास करु लागलो. एक परीक्षा मी दिली. मी उत्तीर्ण झालो; परंतु पुढील परीक्षेस मी बसलो नाही. राम शेवटच्या परीक्षेस बसला. श्याम रडत मागे राहिला. आपणास यश येणार नाही, असेच मला वाटे. गरुड भरारी मारतो; म्हणून का चिमणीने आकाशाचा अंत पाहावयाची हाव धरावी ? बेडकी कितीही फुगली तरी बैलाची सर तिला कशी येणार ?
आपल्या मित्राप्रमाणे अंतर्बाह्य आपण व्हावे असे मला वाटे. रामप्रमाणे दिसावे, रामप्रमाणे हसावे, रामप्रमाणे बसावे, उठावे, रामप्रमाणे नेसावे, रामला आवडते ते स्वत:लाही आले पाहिजे असे मला वाटे. म्हणजे राम आपल्यावर प्रेम करील, आपल्यापासून दूर जाणार नाही, आपणास तुच्छ लेखीत असेल तर तुच्छ लेखणार नाही, असे मला वाटे. रामप्रमाणे होण्याचा मी प्रयत्न करीत होतो; परंतु यश कसे येणार ?