Get it on Google Play
Download on the App Store

भजनाचा शेवट आला । एक वेळ राम बोला । दीनदास सांगे निका । रामनाम स्वामी शिक्का ॥

१९१३
भजनाचा शेवट आला । एक वेळ राम बोला । दीनदास सांगे निका । रामनाम स्वामी शिक्का ॥
या वर्षी साजरी केलेली रामनवमी शेवटचीच होय. श्रींनी अनेकांना पत्रे पाठवून रामनवमीच्या उत्सवाकरिता बोलावून घेतले. "मी नैमिषारण्यात कदाचित जाईल म्हणून तुम्हाला एकदा पाहावेसे वाटते." असा प्रत्येक पत्रात मजकूर होता. त्यामुळे यावेळी रामनवंमीला पाच हजार मंडळी जमली होती. अहोरात्र अखंड नामस्मरण चालू होते. रोज कीर्तन, पुराण, प्रवचन, अध्यात्मसंवाद सुरु होते. अर्थात सर्व समुदायाचे केंद्र श्रीमहाराजच होते. पारण्याला श्रींनी गावजेवण घातले. जवळजवळ दहा हजार पान झाले. रात्री पालखीतून रामरायांची मिरवणूक निघाली. दशमीला लोकांनी श्रींना आहेर केला. द्वादशीपासून मंडळी परत जाऊ लागली. तेव्हा प्रत्येकाला श्रींनी काही ना काही दिले. प्रत्येकाला "नाम घ्यायला विसरु नका" म्हणून आग्रहाने सांगितले. आण्णासाहेब घाणेकर यांनी एक महिन्याची रजा घेतल्याने उत्सव संपल्यावर ते तेथेच होते. रामनवमीच्या उत्सवापासून ‘आप्पा’ (वेडा आप्पा असे गावातले लोक म्हणत) श्रींच्या मागे मागे लागला. एके दिवशी राममंदिरात येऊन श्रींना आप्पा म्हणाला, " दादा, मी पुढे जातो आज्ञा द्या." श्री म्हणाले, " जा काही हरकत नाही, रामाचा प्रसाद खाऊन जा." श्रींनी त्याला आपल्या शेजारी जेवायला बसवला. परत जाताना श्रींना त्यांनी साष्टांग नमस्कार घातला. दुसर्‍याच दिवशी आप्पांनी नदीकाठी देह ठेवला. श्रींचे बोलणे चालणे आता एकदम सूचक झाले होते. दिवसेंदिवस ते झपाट्याने थकत चालले होते. या वर्षीच्या जून महिन्यात बडव्यांच्या आग्रहावरुन श्री शंभर माणसे घेऊन पंढरपूरला गेले. गुरुपौर्णिमा तेथेच झाली. त्यावेळी श्रीब्रह्मानंद कर्नाटकातील बर्‍याच मंडळींना घेऊन पंढरपूरला आले. पूजा आटोपल्यावर श्रींनी थोडे निरुपण केले." यापुढे कोणी सांगणारा भेटो न भेटो तुम्ही सर्वांनी नाम घेतल्याशिवाय राहू नये, जो भगवंताचे नाम घेईल त्याचे राम कल्याण करील हे माझे सांगणे खरे माना. प्रपंच लक्ष देऊन करा. त्यामध्ये भगवंताला विसरू नका. हाच माझा अट्टाहास. सर्वांनी आनंदात दिवस घालवावा." ऐकणार्‍या मंडळींच्या डोळ्यांतून अश्रूधारा वाहू लागल्या. यानंतर पंढरपुरातच तुकारामबुवा वल्हवणकर या वेदात निष्णात मठपतीची श्रींशी भेट झाली. भगवंताच्या नामापेक्षा त्याचे रूप श्रीष्ठ असे ते मानत असल्याने या बाबतीत सोक्षमोक्ष लावण्यासाठी शास्त्री- पंडितांच्या उपस्थितीत मोठी सभा झाली. श्रींनी उत्तम प्रकारे सुखसंवाद करून शास्त्रीबुवांचे पूर्ण समाधान केले. ‘आजपासून माझे जीवन मी नामाला वाहून घेणार ’ असे शास्त्रीबुवा म्हणाले. त्यांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागल्या. ते श्रींच्या पाया पडले. श्रींनी त्यांना उचलून आपल्या गळ्यातील तुळशीची माळ त्यांच्या गळ्यात घातली. सर्व मंडळी प्रसाद घेऊन घरी माळ त्यांच्या आयुष्यातील हा शेवटचा मोठा विजय होय. पंढरपुरात रोज संध्याकाळी श्री विठोबाच्या दर्शनाला जात. गीतेचा आणि ज्ञानेश्वरीचा नुसता नववा अध्याय साधकाने वाचावा. त्यात भक्तीचे रहस्य आहे - "आता आमुते गोड करूनि घ्यावे । ऐसे तांदुळी कासया विनवावे । साई खडियाने कायी प्रार्थावे सूत्रधाराते ?" या अध्यायात गीतेचे सार आले आहे. आपण बाहुली असून आपल्याला नाचविणारा परमात्मा आहे हे ध्यानात ठेवावे. आपण नाम घेतले की आपण केवळ निमित्तमात्र आहोत याचा अनुभव येतो. पंढरपूरला येऊन श्रींना चार महिने झाले. काही ना काही निमित्त काढून श्रीब्रह्यानंदांना थांबवून घेत. निघताना "मी थोडयाच दिवसांत इहलोक सोडणार " हे श्रींनी सांगितल्यावर त्यांच्या डोळ्यांना पाणी आले. श्रींच्या पायावर मस्तक ठेवून लगेच गाडीत जाऊन बसले. सप्टेंबर महिना अर्धा संपल्यावर श्री गोंदवल्यास आले. तेथून आठ दिवसांनीच कुरवळीच्या दामोदरबुवांनी बांधलेल्या राममंदिरात दर्शनाला गेले. तेथे श्री चार दिवस राहिले. गोंदवल्यास परत आल्यावर अनेक मंडळींना खुबीने आपापल्या घरी धाडून दिले. दिवस भराभर जात होते. मार्गशीर्ष महिन्यात दत्तजयंतीला श्री दत्तमंदिरात गेले, तेव्हा बाळंभट तीर्थ देण्यास आले असता "अशीच सेवा भगवंताची करीत जा, तुम्हाला काही कमी पडणार नाही." त्यावर बाळंभट म्हणाले," आपण असल्यावर मला कमी कसे पडेल ?" त्यावर श्री म्हणाले, "कुणास ठाऊक किती दिवस आहे, रामाने बोलावले की मी जाणार." श्रींचा देह दिवसेंदिवस थकत चालला. डॉ. गोपाळराव जोशी यांनी श्रींची छाती तपासली. ह्रदयाची विलक्षण धडधड आढळली, पायावरची सूजवाढली, दमाही जोर करू लागला.
१७डिसेंवरला म्हसवडला नागोबाच्या यात्रेत जाऊन श्रींनी अनेक गायी कसायाच्या हातून सोडवल्या. "ही आता अखेरची सेवा " असे श्री म्हणाले. १८ डिसेंबरला बत्ताशा घोडयावरून ५/१० मैल रपेट केली संध्याकाळी भाऊसाहेब केतकरांच्या धाकटया राममंदिरात जाऊन तेथे भात-पिटले खाल्ले. १९ डिसेंबरला शाळेचे इन्स्पेक्टर काळे यांच्याकडे भाऊसाहेबांना घेऊन श्री जेवायला गेले. रात्री नवीन कफनी घालून रामापुढे भजन निरूपण झाले. २० डिसंबरला श्रींचे चुलते संन्यासी होते, त्यांची पुण्यतिथी म्हणून धाकटया राममंदिरात वृदांवनाकडे गेले. रात्री पुन्हा १॥ वाजेपर्यंत भजन-निरूपण झाले. २१ डिसेंबरला श्रींनी सकाळी १० वाजता आऊताईंला बोलावले व सांगितले, "आता भात गावाला गेला आहे. जी भाजी भाकरी मिळेल ती खाऊन आनंदाने नाम घ्यावे आणि काळ कंठावा. अंताजीपंत व काका फडके यांना म्हणाले, "आपण रामाच्या घरी आहोत. जे असेल ते गोड करून घ्यावे, रामाचा प्रसाद म्हणून खावे."
संध्याकाळी ५ वाजता गोठयात गेले. पाऊणशे जवावरे होती. तेथे खुर्ची ठेवून भवानरावाला म्हणाले, "ही जागा फार छान आहे, येथेच कायम राहावेसे वाटते. आपल्या खडावा अभ्यंकरांपाशी दिल्या. रात्री पुन्हा भजनाला उभे राहिले. आयुष्यातील शेवटच्या दिवशी त्यांनी निर्वाणीचे अभंग सांगितले.
"आजवरी तुम्हा सांगितली मात । नामाविण हित समजू नका ॥१॥
मानू नका नाम साधन हे लहान । तुम्हा माझी आण जीवे भावे ॥२॥
मानू नका सार संसार असार । द्दष्य जोजार मानू नका ॥३॥
सोडू नका नाम, धरू नका काम । नाही नाही नेम आयुष्याचा ॥४॥
दीनदास म्हणे सांगतो ते ऐका । अभ्यास वैखरी सोडू नका ॥५॥
श्रींनी जन्मभर भगवंताच्या नामाचा अट्टाहास धरला. शेवटच्या दिवशीही भगवंताचे नामच त्यांनी लोकांना सांगितले. नामाचे महत्त्व फार मोठे आहे, ही गोष्ट त्यांनी आपल्या जीवाची शपथ घेऊन मोठया कळकळीने सांगितली. श्रींच्या बोलण्यात त्या दिवशी इतका रस ओसंडत होता की, ऐकणार्‍या सर्व स्त्री - पुरूषांच्या डोळ्यांना अश्रुधारा लागल्या. भजन होता होता रात्री १ वाजला. श्रींनी ह अभंग म्हटला.
सरली आयुष्याची गणना । आता येणे नाही पुन्हा ॥१॥
तुझ्या पायी मन राही । हेचि सुख आम्हा देई ॥२॥
तुझ्या पायी पडली मिठी । आता जातो उठाउठी ॥३॥
दीनदास म्हणे रघुनाथा । आज्ञा द्यावी मजाआता ॥४॥
अगदी सावकाश पण गोड आवाजात अखेरचा अभंग म्हटला - भजनाचा शेवट आला । एक वेळ राम बोला ॥१॥
आजिपुण्य पर्वकाळ । पुनः नाही ऐसी वेळ ॥२॥
रामनाम वाचे बोला । आत्मसुखामाजी डोला ॥३॥
दीनदास सांगे निका । रामनाम स्वामी शिक्का ॥४॥
सर्वांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागल्या. श्रींचे शेवटचे भजन संपले. ज्या नामाची थोरवी गाता गाता त्यांच्या आयुष्याचा प्रत्येक क्षण गेला, त्या नामाच्या प्रेमाची त्या दिवशी त्यांनी पराकाष्ठा केली. नामाचे महत्त्व सांगण्यासाठी ते जन्मास आले, नामाच्या मह्त्त्वाचे जन्मभर गायन केले आणि आपल्या आयुष्याचे शेवटचे क्षण नामाचे महत्त्व सांगण्यातच त्यांनी घालवले. श्रींनी जन्मभर डोळ्यांनी नाम पाहिले, कानांनी नाम ऐकले, वाणीने नाम घेतले, बुद्धीने नाम चिंतले. कया - वाचा-मनाने जगात एका नामाशिवाय त्यांनी दुसरे काही सत्य मानलेच नाही.
२२ डिसेंबरला रात्री १॥ वाजून गेल्यावर रामाची आरती झाली. श्री सिंहासनावर बसले. रात्री दर्शनास आलेल्या मंडळींना निजावयास सांवून आपण स्वतः खोलीमध्ये आले व अंधरुणावर लवंडले. पहाटे ४ वाजण्याच्या सुमाराम ‘श्रीराम श्रीराम ’ असे म्हणत उठून बसले. सिद्धासन घातले. ५। वाजता वामनरावांबरोबर शौचमुखमार्जन उरकून रामाला साष्टांग नमस्कार घातला व "माझ्या माणसांना सांभाळ " असे म्हणाले. वामनरावांनी पायावर डोके ठेवले. श्री म्हणाले, "जेथे नाम तेथे माझे प्राण । ही सांभाळावी खूण " त्यानंतर जवळच्या माणसांनी त्यांच्या पायावर डोके ठेवले. अमृतघटका सुरू झाली. श्वास जोराने बाहेर पडू लागला. ५/५० ला श्रींनी आपली प्राणज्योत विझवून टाकली. श्री जेथून आले तेथे पुन्हा गेले. अनंतात विलीन झाले. जगाला प्रकाश देणारा भौतिक सूर्य पूर्वेकडे येऊ पहात असताना गोंदवल्याचा हा अध्यात्मसूर्य कायमचा मावळला. एका अतिदिव्य जीवन चरित्रातील हा शेवटचा अंक समाप्त झाला.

श्रीब्रह्मचैतन्य महाराज चरित्र

संकलित
Chapters
श्रीशुक परिक्षितीला ब्रह्मदेवाची कथा सांगतात "शुद्ध बीजापोटी । फळे रसाळ गोमटी" तुला आईचा सहवास नेहमी पाहिजे काय ? श्रींचे चरित्र दैवी संपत्तीच्या गुणांनी भारलेले तैशी दशेची वाट न पाहता । वयसेचिया गांवा न येता । माझ्या राज्यात भिकारी असा कुणी राहू देणार नाही. नदीकाठी अगदी एकांत असतो, तेथे मन नामात लवकर रंगून जाते. अजून तरी त्याचे नाम घ्या. तो दयाळू आहे, तुमचे कल्याण करील. मी अगदी चांगली वागेन, पण तू नामाची लाखोली मात्र खरीच वाहिली पाहिजेस. सदगुरुवाचून जिवाची तळमळ शांत होत नाही. "याचे लग्न करून द्यावे म्हणजे हा घरी रमू लागेल." "तुझे काम माझ्याकडे नाही." "तू स्वतःचा खून कर, तू स्वतःला मारून टाक " "पूर्वी वसिष्ठांनी रामचंद्राला जे दिले, ते मी तुला या क्षणी देतो." "तुमच्या अंतकाळी मी हजर राहीन, हे माझे वचन घ्या." "रामनामाने भवरोग नाहीसा होतो, तर देहाचा रोग बरा होणार नाही का !" "तुम्ही सर्व मंडळींनी भगवंताला कधीही विसरू नये व आनंदात रहावे म्हणजे मला सर्व पोचले." "महाराज, आपण माझे बाप आहात, मला क्षमा करा. मी आपल्याला शरण आहे." त्याच्या तीन खुणा आहेत. तो दिसायला मोठा सुंदर आहे "तू नामस्मरण करीत रहा. रामेश्र्वराच्या दर्शनाला आम्ही तुला घेऊन जाऊ." "पंतांचा नातू मोठा साधू होऊन गोंदवल्यास परत आला आहे." "आई, या कामाचा आता मला कंटाळा आला आहे. शिवाय सदगुरूंना भेटूनही फार दिवस झाले." "गीतेचा नववा अध्याय वाचीत जा " "चल, तू आता तुकामाईंच्या दर्शनाला खरी लायक आहेस." वनवासात असताना पंचवटीत श्रीरामचंद्रांच्या संगतीत सीतेने आनंदात दिवस घालवले "तुम्ही रामदास आहात, मी शिवाजी बनतो." "आई, नवीन सून तुझ्याकडे डोळा वर करून कधी पहाणार नाही." इतक्या लोकांना कामावर लावून पोसणारा हा कोण राजा आहे ?" "माय, मला फार भूक लागली आहे, माझे पोट भरेल एवढे दूध दे." "मला सांभाळणारा राम समर्थ आहे, पण मी न मरता हे सर्प मेले तर तुमच्या मंत्राची व तुमची हानी होईल." "ज्या रामरायाने तुमच्या मुलाचे प्राण वाचविले, त्याचे नाम कधी विसरू नका. राम मुलाचे कल्याण करील." "मोठमोठया तपस्व्यांना कधी साधणार नाही, असा अंतकाळ त्याने साधला. सरकार जेव्हा राज्य करते तेव्हा सरकारांचा सरकार जो भगवंत त्याला विसरते ज्या ज्या माणसांचा श्रींशी संबंध आला त्या प्रत्येकाला त्यांनी रामनामाचा छंद लावला. विकल्प न बाळगता त्याला दत्तक जा. त्याची जहागीर तुला मिळेल. भारतभूमी ही अध्यात्मभूमी आहे. "भोग भोगून संपविला आहे, आता मऊ भात करून घाला." जगतामध्ये घडणारी प्रत्येक गोष्ट श्रीरामरायाच्या इच्छेनेच घडत असते. "आपण ज्याचे मंदिर बांधीत आहोत तो आपणहून येईल." एवढया मोठया समारंभात आणि जनसमुदायात सर्व लोकांच्या चित्ताचे केंद्र मुक्या जनावरांचेसुद्धा श्रींवर अकृत्रिम प्रेम होते. "महाराज ! आपण समर्थ आहात, या व्यसनापासून मला आता सोडवा." रामाचे देणेच तेवढे हिताचे असते. प्रापंचिक माणसाने घरातले सर्व देऊन टाकू नये. गादीखाली खूप पैसे ठेवले आहेत, वाटेल तेवढे तू दे." राम व शिव असा भेद मानू नये. स्नान करून झाल्यावर शिवमंत्र जपावा "महाराज ! राम, सीता, लक्ष्मण यांच्या डोळ्यांतून सारख्या अश्रुधारा वाहत आहेत." सामान्य माणसाने भगवंताला शरण जाऊन त्याच्या नामाचा आधार घट्ट धरावा अक्रोध, निर्लोभ चित्तात वृत्ती लीन करून उपासनेरूप जग पाहावे. "हरवलेल्या मुलाला आई भेटल्यावर जसे होते, तसे मला झाले." "ज्ञान श्रेष्ठ खरेच, पण ते भक्तीशिवाय जगू शकत नाही. भगवंतापासून जो विभक्त नसतो तो भक्त." जो नामात इतका रंगला, की त्याला स्वत:चा विसर पडला "घरदार, पैसा अडका, भांडीकुंडी आणि आपला देह देखील भगवंताला अर्पन करावा. यामुळे अपमृत्यू टळू शकतो." आपला देह आणि आपला प्रपंच भगवंताच्या सत्तेने चालतो शंका फार चिवट असतात. नाम सतत घेत गेल्याने मन स्वच्छ होत जाते व सर्व शंका आपोआप विरुन जातात. मंदिरामध्ये उभा असणारा श्रीराम केवळ मूर्ती नसून प्रत्यक्ष परमात्मा आहे अशा भानेने श्री वागत. नाम सांगता जनासी। विष देऊ येती त्यासी । दास म्हणे काळगती । पहा युगाची प्रचिती ॥ ‘गुरुची आज्ञा पाळणे हाच खरा परमार्थ होय’ विश्वविद्यालय हे लौकिक विद्येचे केन्द्र असते "खर्‍या भजनाला ताल, सूर लागत नाही. त्याला प्रेम व भाव लागतो. प्रत्यक्ष परमात्मा समोर आहे ह्या भावनेने भजन म्हणावे." "कली फार माजेल तेव्हा नामाला सोडू नका. जो नाम घेईल त्याला मा भय नाही." भजनाचा शेवट आला । एक वेळ राम बोला । दीनदास सांगे निका । रामनाम स्वामी शिक्का ॥ श्रीब्रह्यचैतन्य महाराजांनी स्वतः सांगितलेली