Get it on Google Play
Download on the App Store

ग्रंथपरिचय 6

दुसर्‍यांच्या मतांचें खंडन करीत करीत व स्वत:च्या पंथांचे स्तोम माजवीत हे धर्मगुरू देशभर हिंडत असत व आपापल्या पंथांचे अनुयायी वाढवीत. स्वत:करितां किंवा लोकांकरितां भरीव कार्य कांहीही न करतां हे लोक उगीचच आपलें मत आढ्यतेनें सांगत व वादविवाद करीत फिरत असत. अशीं प्रतिपादिलीं जाणारीं तार्किंक मतें ६३ प्रकारचीं होतीं असें गाथा ५३८ मध्यें सांगितलें आहे. अशा उपदेशकांचे अनुकरण न करण्याबद्दल गौतमबुद्धानें आपल्या अनुयायीजनांना सक्त ताकीद दिलेली होती. अट्ठकवग्गांत अशीं कैक सुत्तें आहेत कीं ज्यांत, “स्वत:च्या मतांचें प्रदर्शन करूं नये व दुसर्‍यांच्या मतांना तुच्छ लेखूं नये” (७८२, ७९८, ८६०, ९१८, ९५४, ९६५), असें स्पष्ट म्हटलें आहे जो, दुसर्‍यांनीं विचारल्याशिवाय, आपल्या तत्त्वाचें किंवा मताचें प्रदर्शन करतो, त्यास शहाणे लोक “अनार्य-धर्मी” समजतात असें सांगितलें आहे (७८२). निरनिराळ्या पंथांत ज्यायोगें वादविवाद माजतील अशा तर्‍हेचें वर्तन आपल्या अनुयायीजनांनी करूं नये अशी बुद्धाची इच्छा होती (वादं च जातं मुनि नो उपेति ७८०; ७८७, ७९६, ८२५, ९२७ इ.). तसेंच त्यांनीं आपली तुलना दुसर्‍यांशी करून, आपल्याला श्रेष्ठ, कनिष्ठ अथवा इतरांशीं समान समजूं नये (७९९, ८४२, ८५५, ८६०, ९१८, ९५४). दुसर्‍यांचे सिद्धान्त कितीही अपायकारक असले तरी आपण सहिष्णुता दाखवावी अशी बुद्धाची शिकवण होती (९६५). आपल्या तत्त्वज्ञानाला चिकटून राहण्यांतच शुद्धि आहे असें कांहीं श्रमणांचें म्हणणें होतें (८२४). अशा तर्‍हेच्या मतांना चिकटून राहून ते सभागृहांतून वादविवाद करीत व अन्य मतांच्या लोकांना मूर्ख ठरवीत. ह्या श्रमणांचें वर्तन व त्यांची धर्मासंबंधीची आस्था पाहून या लोकांचे चार वर्ग कल्पिलेले आहेत—(अ) मार्गजिन, (आ) मार्गदर्शक, (इ) मार्गजीवी व (ई) मार्गदूषक (८४-९१).

(आ) ब्राह्मण- ब्राह्मणांचाही एक महत्त्वाचा वर्ग होता. हे लोक तीन वेद, निघण्टु, इतिहास, व्याकरण, ज्योतिष, छन्द:शास्त्र वगैरेमध्यें निष्णात होते व शेंकडो लोकांना विद्यादान करीत असत. चौथ्या वेदाचें नांव आथब्बण (आथर्वण) असें गाथा ९२७ मध्यें सांगितलें आहे. परंतु या वेदाचा अभ्यास फारसा स्तुत्य नव्हता असें दिसतें. ब्राह्मणांना मंत्रबंधू (मन्तबन्धुनो, १४०) असें म्हटलें असून सावित्री हा त्यांचा मुख्य मंत्र सांगितला आहे (४५७). ब्राह्मणधम्मिक-सुत्तामध्यें (१९) ब्राह्मणांची अधोगति कशी झाली व ते नीतिपासून व साध्या राहणीपासून कसे च्युत झाले हें सांगितलें आहें. ब्राह्मण लोभी बनले, राजांच्या चैनी जीवनाबद्दल त्यांना आसक्ति उत्पन्न झाली व ते सुंदर स्त्रिया व पैसा यांचा स्वीकार करूं लागले. तसेंच राजदरबारीं जाऊन अश्वमेध, पुरुषमेध, शम्याप्रास, वाजपेय व निरर्गड अशा नावानें ओळखले जाणारे यज्ञ करूं लागले; निरपराध गाई मारल्या जाऊं लागल्या व धर्माचा र्‍हास होऊन अधर्म पसरूं लागला. ९८ रोगांनीं पृथ्वीतल काबीज केलें. स्त्रिया पतीबद्दल अनादर दाखवूं लागल्या व सगळीकडे गोंधळ व गैरव्यवस्था उत्पन्न झाली. ह्याची महाभारतात (भांडारकर संशोधन-मंदिर प्रत, १२. २५४. ४५-४७) सांगितलेल्या १०० रोगांच्या प्रादुर्भावाच्या परिस्थितीशीं तुलना करण्याजोगी आहे. ज्यामध्यें प्राणिहत्या होते अशा यज्ञांबद्दल बुद्धानें नापसंति दर्शविली आहे.

सुन्दरिकभारद्वाज व माघसुत्तांमध्यें पुण्याची इच्छा करणार्‍या ब्राह्मणानें तथागताला, म्हणजे बोधिप्राप्त झालेल्या कोणाही व्यक्तीला, जातगोत न पाहतां दान द्यावें असें लिहिलें आहे. बुद्धाच्या मतें हाच खरा यज्ञ होय. ब्राह्मण्य हें उच्चकुलोत्पत्तीवर अवलंबून नसून आचार-विचारांवर अवलंबून आहे हें तत्त्व वासेट्ठसुत्तामध्यें (३५) “त्याला मी ब्राह्मण म्हणतों” अशा तर्‍हेचें धृपद असलेल्या गाथांमध्यें निक्षून सांगतिलें आहे व्यक्तीच्या जन्माला महत्त्व नसून त्याच्या आचारविचाराला महत्त्व आहे हें तत्त्व महाभारतामध्येंहि१ [१. महाभारतावर बौद्धमताची छाप—ह्यासंबंधीं सविस्तर विवेचन, “The Buddhist Influence on the Mahabharata, (The Buddhist, Vesak 1955, Ceylon, Pages 75-77.) ह्या माझ्या निबंधांत सापडेल.] सांगितलेलें आढळतें—

“श्रृणु यक्ष कुलं तात न स्वाध्यायो न च श्रुतं।
कारणं हि द्विजत्वे च वृत्तमेव न संशय।।” : ३. ३१३. १०८

ब्राह्मण जर वाईट वर्तनाचा (असदवृत्त) असेल व शुद्र जर सच्छील असेल तर तो ब्राह्मणाप्रमाणेंच पूजार्ह होय असें अनुशासनपर्व (चित्रशाळाप्रत, १४३. ४७-५९) मध्यें सांगितलें आहे.

सुत्तनिपात

धर्मानंद कोसंबी
Chapters
प्रास्ताविक चार शब्द 1 प्रास्ताविक चार शब्द 2 भाषातरकारांची प्रस्तावना 1 भाषातरकारांची प्रस्तावना 2 भाषातरकारांची प्रस्तावना 3 ग्रंथपरिचय 1 ग्रंथपरिचय 2 ग्रंथपरिचय 3 ग्रंथपरिचय 4 ग्रंथपरिचय 5 ग्रंथपरिचय 6 ग्रंथपरिचय 7 ग्रंथपरिचय 8 ग्रंथपरिचय 9 ग्रंथपरिचय 10 ग्रंथपरिचय 11 ग्रंथपरिचय 12 सुत्तनिपात 1 सुत्तनिपात 2 सुत्तनिपात 3 सुत्तनिपात 4 सुत्तनिपात 5 सुत्तनिपात 6 सुत्तनिपात 7 सुत्तनिपात 8 सुत्तनिपात 9 सुत्तनिपात 10 सुत्तनिपात 11 सुत्तनिपात 12 सुत्तनिपात 13 सुत्तनिपात 14 सुत्तनिपात 15 सुत्तनिपात 16 सुत्तनिपात 17 सुत्तनिपात 18 सुत्तनिपात 19 सुत्तनिपात 20 सुत्तनिपात 21 सुत्तनिपात 22 सुत्तनिपात 23 सुत्तनिपात 24 सुत्तनिपात 25 सुत्तनिपात 26 सुत्तनिपात 27 सुत्तनिपात 28 सुत्तनिपात 29 सुत्तनिपात 30 सुत्तनिपात 31 सुत्तनिपात 32 सुत्तनिपात 33 सुत्तनिपात 34 सुत्तनिपात 35 सुत्तनिपात 36 सुत्तनिपात 37 सुत्तनिपात 38 सुत्तनिपात 39 सुत्तनिपात 40 सुत्तनिपात 41 सुत्तनिपात 42 सुत्तनिपात 43 सुत्तनिपात 44 सुत्तनिपात 45 सुत्तनिपात 46 सुत्तनिपात 47 सुत्तनिपात 48 सुत्तनिपात 49 सुत्तनिपात 50 सुत्तनिपात 51 सुत्तनिपात 52 सुत्तनिपात 53 सुत्तनिपात 54 सुत्तनिपात 55 सुत्तनिपात 56 सुत्तनिपात 57 सुत्तनिपात 58 सुत्तनिपात 59 सुत्तनिपात 60 सुत्तनिपात 61 सुत्तनिपात 62 सुत्तनिपात 63 सुत्तनिपात 64 सुत्तनिपात 65 सुत्तनिपात 66 सुत्तनिपात 67 सुत्तनिपात 68 सुत्तनिपात 69 सुत्तनिपात 70 सुत्तनिपात 71 सुत्तनिपात 72 सुत्तनिपात 73 सुत्तनिपात 74 सुत्तनिपात 75 सुत्तनिपात 76 सुत्तनिपात 77 सुत्तनिपात 78 सुत्तनिपात 79 सुत्तनिपात 80 सुत्तनिपात 81 सुत्तनिपात 82 सुत्तनिपात 83 सुत्तनिपात 84 सुत्तनिपात 85 सुत्तनिपात 86 सुत्तनिपात 87 सुत्तनिपात 88 सुत्तनिपात 89 सुत्तनिपात 90 सुत्तनिपात 91 सुत्तनिपात 92 सुत्तनिपात 93 सुत्तनिपात 94 सुत्तनिपात 95 सुत्तनिपात 96 सुत्तनिपात 97 सुत्तनिपात 98 सुत्तनिपात 99 सुत्तनिपात 100 सुत्तनिपात 101 सुत्तनिपात 102 सुत्तनिपात 103 सुत्तनिपात 104 सुत्तनिपात 105 सुत्तनिपात 106 सुत्तनिपात 107 सुत्तनिपात 108 सुत्तनिपात 109 सुत्तनिपात 110 सुत्तनिपात 111 सुत्तनिपात 112 सुत्तनिपात 113 सुत्तनिपात 114 सुत्तनिपात 115 सुत्तनिपात 116 सुत्तनिपात 117 सुत्तनिपात 118 सुत्तनिपात 119 सुत्तनिपात 120 सुत्तनिपात 121 सुत्तनिपात 122 सुत्तनिपात 123 सुत्तनिपात 124 सुत्तनिपात 125 सुत्तनिपात 126 सुत्तनिपात 127 सुत्तनिपात 128 सुत्तनिपात 129 सुत्तनिपात 130 सुत्तनिपात 131 सुत्तनिपात 132 सुत्तनिपात 133 सुत्तनिपात 134 सुत्तनिपात 135 सुत्तनिपात 136 सुत्तनिपात 137 सुत्तनिपात 138 सुत्तनिपात 139 सुत्तनिपात 140 सुत्तनिपात 141 सुत्तनिपात 142 सुत्तनिपात 143 सुत्तनिपात 144 सुत्तनिपात 145 सुत्तनिपात 146 सुत्तनिपात 147 सुत्तनिपात 148 सुत्तनिपात 149 सुत्तनिपात 150 सुत्तनिपात 151 सुत्तनिपात 152 सुत्तनिपात 153 सुत्तनिपात 154 सुत्तनिपात 155 सुत्तनिपात 156 सुत्तनिपात 157 सुत्तनिपात 158 सुत्तनिपात 159 सुत्तनिपात 160 सुत्तनिपात 161 सुत्तनिपात 162 सुत्तनिपात 163 सुत्तनिपात 164 सुत्तनिपात 165 सुत्तनिपात 166 सुत्तनिपात 167 सुत्तनिपात 168 सुत्तनिपात 169 सुत्तनिपात 170 सुत्तनिपात 171 सुत्तनिपात 172 सुत्तनिपात 173 सुत्तनिपात 174 सुत्तनिपात 175 सुत्तनिपात 176 सुत्तनिपात 177 सुत्तनिपात 178 सुत्तनिपात 179 सुत्तनिपात 180 सुत्तनिपात 181 सुत्तनिपात 182 सुत्तनिपात 183 सुत्तनिपात 184 सुत्तनिपात 185 सुत्तनिपात 186 सुत्तनिपात 187 सुत्तनिपात 188 सुत्तनिपात 189 सुत्तनिपात 190 सुत्तनिपात 191 सुत्तनिपात 192 सुत्तनिपात 193 सुत्तनिपात 194 सुत्तनिपात 195 सुत्तनिपात 196 सुत्तनिपात 197 सुत्तनिपात 198 सुत्तनिपात 199 सुत्तनिपात 200 सुत्तनिपात 201 सुत्तनिपात 202 सुत्तनिपात 203 सुत्तनिपात 204 सुत्तनिपात 205 सुत्तनिपात 206 सुत्तनिपात 207 सुत्तनिपात 208 सुत्तनिपात 209 सुत्तनिपात 210 सुत्तनिपात 211 सुत्तनिपात 212 सुत्तनिपात 213 सुत्तनिपात 214 सुत्तनिपात 215 सुत्तनिपात 216 सुत्तनिपात 217 सुत्तनिपात 218 सुत्तनिपात 219 सुत्तनिपात 220 सुत्तनिपात 221 सुत्तनिपात 222 सुत्तनिपात 223 सुत्तनिपात 224 सुत्तनिपात 225 सुत्तनिपात 226 सुत्तनिपात 227 सुत्तनिपात 228 सुत्तनिपात 229