क्रीडाखंड अध्याय २३
श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीक्षेत्रपालाय नमः ।
जयजयाजी मयुरेशा । भक्तपालका रे जगदीशा ।
चराचरा अवनीशा । पुरवी आशा माझी तूं ॥१॥
पूर्वाध्याईं कथा मधुर । कद्रुपुत्रातें मयुरेश्वर ।
सोडवोनी अघासुर । वधोन आला निजगृहीं ॥२॥
पुढें जाहली काय कथा । दशम वर्ष जगन्नाथा ।
महोत्साहें प्राप्त होतां । काय करी पराक्रम ॥३॥
कश्यपादी ऋषिसमस्त । भविष्यार्थ जाणोन त्वरित ।
त्यांहीं येऊनि ऊमाकांत । वंदियेला तेधवां ॥४॥
ऋषि ह्मणती पयःफेनधवला । तुवां जावें हो अन्यस्थळा ।
मयुरेशास्तव अरिष्टमाळा । सदां येती आम्हांवरी ॥५॥
तुम्हास राहणें असेल येथें । आम्ही जाऊं आणिक पंथें ।
निर्भय स्थळ असेल जेथें । राहूं तेथें सर्वज्ञा ॥६॥
ऐकोन त्याचें ऐसें वचन । कृपेनें द्रवला त्रिलोचन ।
कृपें मृडानीमनोरंजन । अभयवचन देत तयां ॥७॥
शिव म्हणे ऋषिलागीं । आजवर होतों तुमचे संगीं ।
तेणें सुख जाहलें मजलागीं । तें वर्णिलें न जाय हो ॥८॥
तुम्ही असावें येथें सुखें । आम्ही जाऊ येथून हरिखें ।
शिव म्हणे नगजे सखे । कर गे तयारी गमनाचि ॥९॥
नंदीवरी आरुढला । अग्री घेतली हिमनगबाळा ।
तिचे अंकी मयूरेश भला । सुत शोभला अत्यंत ॥१०॥
लागले वाद्यांचे गजर । भोंवते चालती गणभार ।
ढाळिती शिवावरी चामर । माथां छत्रें धरिलीं त्याहीं ॥११॥
दक्षिणाभिमुख शिव चालिला । तंव तिकडून कमलासुर पातला ।
तेणें कोल्हाळ बहुत केला । सकळ दळासहित पैं ॥१२॥
द्वादशक्षोणी दैत्यसेना । करिताहेत बहु गर्जना ।
ऋषि म्हणती गौरीरंजना । कसा नंदना रक्षिशील ॥१३॥
ऐकोन त्याचें ऐसें वचन । मयुरेश बोले तेव्हां गर्जुन ।
शंभु असतां विद्यमान । काय कमलानें करावें ॥१४॥
पार्वतीचे अंकाखालीं । मयुरेशें उडी टांकली ।
शिरे ठेवोनी पादकमळीं । विनयें बोली बोलतसे ॥१५॥
तुझें प्रसादें सर्वेश्वरा । आतां संव्हारीन असुरा ।
शिव म्हणें रे कुमरा । बरा बरा शब्द तुझा ॥१६॥
घेउनियां प्रमथगण । बा उत्साहें करी रण ।
घेशील कमलासुराचा प्राण । विजयी होउनी येशील रे ॥१७॥
माथां स्पर्शोन वरद करीं । त्रिशूल देऊनियां मदनारी ।
प्रमथातें आज्ञा करी। करा तयारी युद्धाची ॥१८॥
मयूरारुढ मयुरेश्वर । होवोनि फुंकी शंख थोर ।
दुमदुमिलें दिशा अंबर । मही थरथर कांपतसे ॥१९॥
त्याचे ऐकतां शंखनादाशी । विरश्री चढली शिवगणाशी ।
कंप संचरला मानशीं । असुराचे तेधवां ॥२०॥
रणवाद्यांची घाई लागली । दोनी दळे एकवटलीं ।
गगनी उसळली तेव्हां धुळी । गांठी पडली महावीरां ॥२१॥
वर्षती शस्त्रास्त्रसंभार । सिंहनादें गर्जती थोर ।
जाहला सेनेचा संव्हार । महावीर पडले रणीं ॥२२॥
कोणाचे तुटले चरण । कितीकांचे उडाले कर्ण ।
कितीक पावले वीर मरण । असुरगण संग्रामीं ॥२३॥
तुटलीं मनगटें वीरांची । कोणी तुटले अर्धेची ।
हारी पडली शिरांची । किरीटकुंडलासमवेत ॥२४॥
कोणाचे जाहले मस्तक भग्न । कोणाचें उदर गेलें फाटुन ।
जंघा पोटर्या विदारुन । वीर पडले असंख्यात ॥२५॥
रणांतून उडाला धुरोळा । तो आच्छादी सूर्यमंडळा ।
तेणें अंधकार दाटला । कोणी कोणा नोळखती ॥२६॥
स्वामीची नामें पुसोनियां । मग हाणिती निष्ठुरघायां ।
पर रथ टांकिती मोडोनियां । भिडताती अति निकुरें ॥२७॥
रणीं मांडली झोंट धरणी । पडल्या गजतुरंगाच्या श्रेणी ।
अंबर झाकुळलें बाणी । राक्षसगणीं हाहाःकार ॥२८॥
गुणेशबळें सुरगण । राक्षसाचे घेती प्राण ।
ऐसें पाहतां असुर दारुण । अंतःकरणीं क्षोभला ॥२९॥
चाप सज्जऊनियां वेगीं । कवच बांधलें अभेद अंगीं ।
विक्राळ हाका तयाप्रंसगीं । मारोनि जगीं कंप करी ॥३०॥
म्हणे मजसीं युद्ध करी । ऐसा वीर कोण महीवरी ।
हा एकाकीं अवसरी । बरोबरी करीन म्हणे ॥३१॥
तशांत हा जगदीश्वर । उतरावया भूभार ।
प्रगटोन करी संव्हार । असुरांचा तेधवां ॥३२॥
दाढा खावोन करकरां । अमित सोडी तेव्हां शरां ।
तेणें जाहली पीडा वीरां । गुणेशाचें तेधवां ॥३३॥
कमलासुराचे तिखट बाण । तेणें माघारले सुरगण ।
हें पाहोनियां गजकर्ण । निजरुप दारुण प्रगट करी ॥३४॥
घेऊनियां चाप हातीं । शरजाल मोकली गणपती ।
तेणें पडल्या असुरपंक्ती । पुढें गती न धरती ते ॥३५॥
सिंहनाद करी जेव्हां । असुर मूर्च्छित पडती तेव्हां ।
कोरडी पडोनियां जिव्हा । प्राण सोडिती रणांगणीं ॥३६॥
पाहतां गुणेशाचा प्रताप । कमलासुराचे हृदयीं ताप ।
संचरोनी राक्षसाधीप । धरोनि साक्षेप अस्त्र योजी ॥३७॥
सर्पास्त्र सोडिलें कमलासुरें । पन्नगीं प्रमथ केले घाबरे ।
हें पाहतां नगजाकुमरें । गरुडास्त्र त्वरें सोडियेलें ॥३८॥
गरुड येऊनियां अनेक । सर्प भक्षिती एकएक ।
क्रोधें संतप्त दैत्यनायक । सोडी सायक सहस्त्रशा ॥३९॥
मयुरेशें काय केलें । तेणें चक्रास्त्र अभिमंत्रिलें ।
दैत्यचमूवरी सोडिलें । संव्हारिलें दैत्यगण ॥४०॥
असुर जाहले छिन्नभिन्न । जानूजंघा गेल्या तुटोन ।
कितीकांचे नासीक कान । केलें खंडण चक्रानें ॥४१॥
वाहती शोणिताचे पुर । रणीं कबंध नाचती अपार ।
गुणेशें पाहतां मेले वीर । जाहला उद्धार तयांचा ॥४२॥
वीर मरती रणांगणीं । त्यातें वरोनी अप्सरागणी ।
नेऊनियां नाकस्थानीं । भोगिती मानिनी तयातें ॥४३॥
असुरांचा संव्हार जाहला । तेणें दैत्येंद्र प्रज्वाळला ।
निबिडबाण तेव्हां वर्षला । तेणें पडला अंधकार ॥४४॥
जाहला प्रमथांचा संव्हार । पाहतां क्षोभला मयूरेश्वर ।
करोनियां सायकमार । तोडिले शर तयाचे ॥४५॥
असुरनाथ तुरंगावरी । बैसोनियां युद्ध करी ।
गुणेश सायकें अश्व मारी । असुर अंबरीं उडाला ॥४६॥
गर्जोनियां असुर बोले । तुवां माझे अश्व मारिले ।
आतां मोर सांभाळी आपले । माझें आलें शरजाल ॥४७॥
करोन चापाचा ठणत्कार । वरोनि सोडी असुर शर ।
तेणें प्रमथांचा संहार । होता जाहला बहुसाल पै ॥४८॥
कमलासुरें बाणघातें । विव्हल केलें मयूरातें ।
गुणेशें उतरोनि खालतें । पाश करातें वसवीतसे ॥४९॥
गुणेशे पाश फिरविले । तेव्हां चराचर कांपूं लागलें ।
विमानें घेऊनियां पळाले । अमरगण तेधवां ॥५०॥
पाश टांकोनियां खडतर । त्यांत गोविले तेणें असुर ।
जाहला तयांचा संहार । कमलासुर सांपडला ॥५१॥
कंठदेशीं पाश पडतां । दानव आचरे कृत्रिमता ।
रुपांतर धरोनि तत्वता । उंचावल बहुसाल ॥५२॥
मस्तकें आच्छादोन रवीमंडळ । मुखें गर्जना करी विक्राळ ।
तो शब्द ऐकतां तत्काळ । गर्भपतन जाहले ॥५३॥
मयुरेशास ह्मणे कमलासुर । तूं तव तान्हा अंबाकुमर ।
बाळकांशीं क्रीडा कर । सेवीं सत्वर मातृकुचा ॥५४॥
पळोन वेगें जाय आतां । व्यर्थ मरु नको गौरीसुता ।
जय न येगा मज देखतां । तुझी माता रडेल पैं ॥५५॥
मी क्षोभतां कमलासुर । उभा राहेल कोण समोर ।
मुष्टिघाते नगाचा चूर । मी करणार बलाढयपणें ॥५६॥
पायें रगडितो अवनीतळ । शेषाचें खचले तेव्हां बळ ।
नखाग्रें उडवीन शिरकमळ । मागें पळ आतांची ॥५७॥
ऐकतां खळाचे बोल निष्ठुर । त्याशी म्हणे नगजाकुमर ।
माझे दृष्टी तूं पामर । गाढा वीर नव्हेस रणीं ॥५८॥
चावट वलगना किती करिशी । पुढें स्थीर राहे कर युद्धाशी ।
हुंकारमात्रें त्रिभुवनाशी । विलयाशी पाववीन रे ॥५९॥
ऐकोन मयुरेशाचें ऐसें वचन । क्रोधें दैत्य रक्तलोचन ।
शर सोडी वेगेंकरुन । पाहून तोषला गुणाग्रणी ॥६०॥
दाविली विराटरुपाची स्थिती । कमलासुर पाहे सभोंवती ।
जिकडे तिकडे मयुरेश मूर्ती । पाहतां चित्ती घाबरला ॥६१॥
पळों लागला कमलासुर । त्याची शिखा गौरीकुमर ।
धरोनि पाडी उर्वीवर । धरीं धीर ह्मणे तया ॥६२॥
वीरवृत्तीच्या सांगशी गोष्टी रणीं पळशी । दाऊनि पाठी ।
दैत्य उघडोन पाहे दृष्टी । मूर्ती गोमटी एक दिसे ॥६३॥
मग हाका देऊनि विक्राल । युद्धास सर्सावला दैत्य सबळ ।
विनायकावरी बाणजाळ । घाली खळ तेधवां ॥६४॥
विनायकें सोडोनि शर । भेदिलें दानवाचें सर्व शरीर ।
महीतळीं पडतां रुधिर । होती असुर त्यापासुनी ॥६५॥
लक्षानुलक्ष कमलासुर । पाहून विस्मित आर्याकुमर ।
सिद्धिबुद्धी येउनी सत्वर । त्यांही उत्पन्न वीर केंले ॥६६॥
साडेतीनकोटी वीरश्रेणी । मयूरेशातें म्हणती तेक्षणी ।
क्षुधा लागली आम्हालागुनी । काय भक्षावें सांग आतां ॥६७॥
विनायक म्हणे तयांशी । सरक्त भक्षावें असुरांशी ।
ते विक्राळ तेजोराशी । खाती असुरांशीं तेधवां ॥६८॥
विनायकाचें शरधातें । पडतां रुधिर चाटती त्यातें ।
एकला देखोन कमलासुरातें । काय करिता जाहला ॥६९॥
खड्ग घेऊनि विनायक । तेणें तोडिला असुरनायक ।
शतखंडें पडतां देख । जाहले शंभर कमलासुर ॥७०॥
ते सोडिती शरजाळ । सिद्धिजपुरुष भक्षिलें सकळ ।
रणीं एकला उभा खळ । शरमार करितसे ॥७१॥
गुणेश तेव्हां परम क्षोभला । शिवदत्त शूल तेणें घेतला ।
भोवंडोनिया भिरकाविला । शब्द उठला दुःसहपणें ॥७२॥
तडकलें तेव्हां समुद्रजळ । कांपू लागला ब्रह्मांडगोळ ।
अवनी पाहे रसातळ । शेषें भाळ सर्साविलें ॥७३॥
आदिकूर्में पृष्ठी देउनी । तेव्हां सांवरिली मेदिनी ।
विमानें पळविलीं अमरानीं । प्रळय मनी भासे तयां ॥७४॥
शूळें कमलासुराचें शिर । छेदुनी केला त्याचा संहार ।
देव करिती जयजयकार । सुमन संभार वर्षोनियां ॥७५॥
उडालें असुराचें मस्तक । तें भिमा दक्षिणतटीं पडलें देख ।
कृष्णोत्तर तटाकि विनायक । युद्ध करिता जाहला ॥७६॥
जयवाद्यें वाजवित । मागें परतला अंबासुत ।
यशस्वी पुत्र ऐकतां अंबाकांत । आनंदभरित नाचतसे ॥७७॥
पुत्रेंकरिता शिवासी नमन । शंभू देऊनि आशीर्वचन ।
करी मस्तकाचें अवघ्राण । शर्करा दान करीतसे ॥७८॥
विनायकें निजजननी । पाहतां प्रेमाश्रू लोटती नयनीं ।
माता धांवत येउनी । पुत्रालागीं भेटली ॥७९॥
आडवा घेऊनि मांडीवरी । स्तनपान त्यातें करवी गौरी ।
स्तुती करितां मनुज अमरी । भक्तकैवारी तुष्टला ॥८०॥
मयुरेश्वराचेनि येतां । जाहला तेथें नगरनिर्मिता ।
विश्वकर्म्याची कर्तृत्वता । पाहतां विस्मित पुरंदर ॥८१॥
मयुरेशनामें दिव्य नगर । तेथेंच प्रमथ ऋषेश्वर ।
घेऊनियां शंकर । राहतां जाहला कौतुकें ॥८२॥
मग मीं जावोनियां तेथें । पूजोनियां स्तवीं गुणेशातें ।
विधि म्हणें पाराशरसुतातें । सम्यक चित्तें करोनियां ॥८३॥
तंव मायेचें पडोनि पटल । बुद्धि जाहली मोहें विव्हल ।
हा तव पार्वतीचा बाळ । मज मनासी योग्य नव्हें ॥८४॥
सृष्टीकर्ता मी परमेष्ठी । यास पूजितों कशासाठीं ।
म्हणोनि अदृश्य केली सृष्टी । त्यास हिंपुटी करावया ॥८५॥
गुणेश अवलोकून पाहे जंव । तंव दृश्य मावळलें सर्व ।
मग माझें कृत्य देवाधिदेव । समजता जाहला तेधवां ॥८६॥
अनंत ब्रह्मांडाचा नायक । लीला विग्रही विनायक ।
दाविता जाहला कौतुक । सृष्टी सकळिक उत्पन्न करी ॥८७॥
स्वर्गपातालमृत्युभुवन । देवराक्षस ऋषीजन ।
पूर्ववत जग करुन । करी क्रीडन बाळांसवें ॥८८॥
ऐशीं पाहतां सृष्टीरचना । अनुताप जाहला माझें मना ।
मग शरण मी गौरीनंदना । जाउनी चरणा धरियेलें ॥८९॥
तेणें नासाश्वासें आकर्षिलें । उदरामाजी नेउनी सोडिलें ।
तेथें माझें मन भुललें । अनंत ब्रह्मांडें अवलोकितां ॥९०॥
गळोन गेला अभिमान । मग मी स्तविला गजवदन ।
तेव्हां तेणें कृपा करुन । बाहेर काढोन टांकिलें मज ॥९१॥
मग मी चरणी ठेविला माथा । कृपा आली विश्वनाथा ।
गुणेश मज म्हणे सर्वथा । गर्व व्यथा धरुं नको ॥९२॥
माझे शिरीं वरदकर । ठेविता जाहला लंबोदर ।
आज्ञा घेऊनि सत्वर । निज मंदिरीं प्रवेशलों ॥९३॥
एकादश वर्षांचा आर्याकुमर । पराक्रम तेणें केला थोर ।
पुढें द्वादश संवत्सर । उत्साह थोर प्रवर्तला ॥९४॥
गौरी त्याचे जन्मदिवसीं । द्वादशाब्दीक उत्साहासि ।
करिती जाहली तेजोरासी । स्वपुत्रासीं शुभद जो ॥९५॥
भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीस । करोनि मृन्मय मूर्तीस ।
उत्साहें पूजितां भक्तजनास । आनंदास न्यून नसे ॥९६॥
तंव तेथें दैत्य विश्वेदेव । धरोनियां भगद्भाव ।
श्रीमुद्रांकित काय सर्व । कंठीं माळा तुळशीच्या ॥९७॥
शंखचक्रगदापद्म । आयुधें धरिलीं तेणें उत्तम ।
जलपूरित कमंडलू परम । उमाधामीं प्रवेशला ॥९८॥
पाहोनि त्यातें शिवकामिनी । बैसविती जाहली त्यास आसनीं ।
पादप्रक्षाळुनी त्या जीवनीं । केली सदनीं पवित्रता ॥९९॥
यथा विधी पूजन केलें । मग तिणें पात्र वाढिलें ।
तयास भोजनालागीं बैसविलें । करीं घेतलें उदक तेणें ॥१००॥
करावें जव आपोशन । तंव ब्राह्मणाचें दुश्चित मन ।
अंबा विनवी तयालागुन । घ्या आपोशन विप्रवर्या ॥१॥
येरु म्हणे सर्व चुकलें । हरीचें दर्शन नाही केलें ।
मी आधीं उदक भक्षिलें । अंतर पडलें नेमास हो ॥२॥
अंबा म्हणे नेम जरीं । कां बैसलांत पात्रावरी ।
हें पिनाकीस कळेल जरीं । काय तरीं करील तो ॥३॥
जवळ बैसला होता गणपती । बोले तेव्हां विप्राप्रती ।
तुम्हीं अवलोकितां पार्वती । विष्णु दर्शन घडलें तुम्हां ॥४॥
जी आदिशक्ती जगन्माता । त्रिगुणात्मिका सौभाग्यसरिता ।
तिचें भावें दर्शन घेतां । आहे अनंता आल्हाद पैं ॥५॥
षड्रस अन्नें पात्र वाढिलें । तें तुवां टांकितां नाहीं चांगलें ।
ब्रह्मरुप अन्न भरिलें । वेद बोलले वैष्णववरा ॥६॥
येरु म्हणे विनायकास । मी तो आहें विष्णुचा दास ।
न घेतां त्याचे दर्शनास । कधीं अन्नास न भक्षीन मी ॥७॥
सर्वरुपी म्हणविसी आपणा । तरीं दाखवी त्याचे चरणा ।
आश्चर्य वाटे गजकर्णा । भाव पाहुनि तयाचा ॥८॥
गुणेश तेव्हां गुप्त जाहला । विष्णुरुपें प्रगटला ।
कटी रुळती तुळसीमाळा । दिव्य नेसला पीतांबर ॥९॥
शंखचक्रगदापद्म । करीं आयुधें शोभती उत्तम ।
भक्ताभिमानी पूर्णकाम गळयांत दाम मुक्तामय ॥११०॥
वक्षीं झळके कौस्तुभमणी । कुंडलें झळकती दिव्य कर्णीं ।
पादसंवाहन करी रमणी । समुद्रनंदिनी तेधवां ॥११॥
कोटिकंद रुपागळा । विश्वेदेवें देखिला सांवळा ।
मग उठोनियां उताविळा । पादकमळा घाली मिठी ॥१२॥
अष्टभावें होवोनि सद्गद । वारंवार नमी त्याचे पद ।
तयासी म्हणे तेव्हां मुकुंद । महत्प्रमोदा दाऊनियां ॥१३॥
तुजसाठीं भक्तसखया । क्षीराब्धी टाकोन या ठाया ।
आलों तुजला भेटावया । प्रेमभावें करोनि गा ॥१४॥
बाहू पसरोनि इंदिरारंजन । देत तयासी आलिंगन ।
तव तेथें शक्तिनंदन । करी अर्चन पराशर ॥१५॥
करुन मृन्मय गणेशमूर्ती । पूजा करुन करी स्तुती ।
प्रार्थना करितां तिजप्रती । जाहली चेतना मुनिवर्या ॥१६॥
हातीं होते मृन्मय मोदक । ते भक्षी मूर्ती देख ।
क्षणांत भासे गजमुख । क्षणांत विष्णुमुर्ती दिसे ॥१७॥
ऐसें पाहतां विश्वेदेव म्हणे । मृत्तिकाशन काय करणें ।
ऐकतां त्यास मूर्ती म्हणे । तुज कारणें हें न कळेच ॥१८॥
भावें अर्पिलें विष जरीं । आह्मास तें अमृतापरी ।
दांभिकें अमृत अर्पिलें तरीं । विषापरी देवास तें ॥१९॥
मुख्य देवासी भाव कारण । नोहे वश्य भावाविण ।
भावशून्य मानव जाण । तो देवासी आवडेना ॥१२०॥
मग मयुरेशे रुप प्रगटिलें । तयासि तेणें हातीं धरिलें ।
घरोघरीं फिरविलें । तेथें दाविलें अभेदपण ॥२१॥
घरोघरीं मृन्मयमूर्ती । करोनियां ऋषि पूजिती ।
क्षणांत दिसे मयूरेशाकृती । विष्णुमूर्ती क्षणांत पाहे ॥२२॥
विश्वेदेवास तेव्हां कळलें । पंचायतन एक भलें ।
एक असतां पांच भासले । यथामती जनासीं ॥२३॥
विश्वेदेव आज्ञा घेउनी । जाता जाहला स्वकीय सदनीं ।
विधि सांगे व्यासालागुनी । ऐके कथा रसाळ पुढें ॥२४॥
स्वस्ति श्रीगणेशप्रतापग्रंथ । श्रीगणेशपुराण संमत ।
क्रीडाखंड रसभरित । त्रयोविंशत्यध्याय गोड हा ॥२५॥अध्याय॥२३॥ओव्या॥१२५॥
अध्याय तेविसावा समाप्त