अध्याय २

श्रीगणेशाय नमः । श्रीदत्तात्रेयाय नमः ।

सूत सांगे ऋषींप्रती । सौराष्ट्रदेशींचा भूपती । देवनगरी चक्रवती । धर्मनीती राज्य करी ॥१॥

वेदशास्त्रार्थ तत्त्वज्ञ । धर्मशास्त्री अतिप्राज्ञ । सकलकला अभिज्ञ । जो का मान्य भूलोकी ॥२॥

निजकांति सुलक्षणे । चंद्रसूर्यासि आणिले उणे । स्वरूपी लाजोनि मदन म्हणे । व्यर्थ जिणे जगोनिया ॥३॥

ज्याचे अवलोकून विद्याचातुर्य । खिन्न होय सुराचार्य ॥ प्रतापे जाहला हतवीर्य । अनल स्वये ज्यापुढे ॥४॥

गांभीर्ये उणा समुद्र जाण ॥ गरिबा भासे वैश्रवण । क्षमा ज्याची परिपूर्ण । पृथ्वीहून विशेष पै ॥५॥

ज्याचे अमात्य पाच बळी । त्यांची ऐका नामावळी । ज्याणी पराक्रमे अवनीतळी । राजमंडळी जिंकिली ॥६॥

पहिला रूपवान नामे चतुर । दुसरा विद्याधीश साचार । तिसरा तो क्षेमकर । ज्ञानगम्य चौथा पै ॥७॥

पाचवा तो सुबळ । ऐसे पाच अमात्य सबळ । ज्याणीं जिंकोनिया महीतल । सकल भूपाल वश केले ॥८॥

अमित ज्याचा सेनागण । रथ तुरंगम वारण । पदातिवीरा गणील कोण । अग्नियंत्रधर असंख्य पै ॥९॥

ऐसा तो महाराज । सोमकांतनामे भूभुज । सुधर्मानामे त्याची भाज । गुणशालिनी सहज पै ॥१०॥

अनुपम्य सौंदर्याची खाणी । जीते पाहून लाजल्या रमणी । रति रंभा तिलोत्तमा गुणी । ऐसी तरुणी सुंदर ते ॥११॥

कनकलतिका गजगामिनी । सिंहकटी चक्रवाकस्तनी । वस्त्राभरणे सीमंतिनी । युक्त अनुदिनी सर्वदा ॥१२॥

महासाध्वी पतिव्रता । ईश्वरवत माजी निज भर्ता । अतिथीदेवदानरता । पत्योद्देशे व्रतस्थ जी ॥१३॥

ऐशी ती राजमहिषी सुलक्षणा । सेवी सदा पतिचरणा । क्रीडाकौतुके क्षणक्षणा । भुपमंडणा रिजवी सदा ॥१४॥

हेमकंठ नामे सुपवित्र । तिचे उदरी जाहला पुत्र । शुभलक्षणी कीर्तिपात्र । जे का छत्र प्रजेचे ॥१५॥

ऐसा तो सोमकांत भूपाळ । प्रजा पाळी पुत्रवत् केवळ । धर्म नीतीने अवनीतळ । भोगी सकळ निजसत्ता ॥१६॥

ऐसा असता भूपती । गहन वोढवली कर्मगती । भोगिल्यावाचोनि निश्चिती । त्याची गती खुंटेना ॥१७॥

गलितकुष्ठ अकस्मात । शरीरी जाहले अत्यद्‌भुत । तेणे दुःखे सोमकांत । अतिदुःखित जाहला ॥१८॥

शरीर अवघे नासले । क्षते पडूनि रक्त गळे । दंश करिता जेवि व्याळे । शरीरी आतळे वेदना ॥१९॥

झडो लागले हातपाय । त्यांतोन गळे दुर्गंधी पूय । छिन्न भिन्न दिसे काय । मक्षिकासमुदाय घोंगावे ॥२०॥

शरीरी जाहला अस्थिशोष । राजयक्ष्मा तो विशेष । क्षीणशक्ती निःशेष । नर विशेष जाहला ॥२१॥

ऐसी भोगिता आपदा । चिंताव्याकुल जाहला सदा । बोलाऊनि अमात्यवृंदा । म्हणे संपदा सांभाळा ॥२२॥

कर्माची ओढवली गहनगती । मज ह्या वेदना न साहती । वना जाईन निश्चिती । पुण्यगति साधीन पै ॥२३॥

शरीरी नसे समाधान । धिग् राज्य हे यौवन । धिग् विलास अंगनारत्‍न । मजलागोन कायसे ॥२४॥

अंगतेजे रोहिणीकांत । जिंकिला म्हणोनि सोमकांत ॥ नाम पावलो निश्चित । उमाकांत आराधिला ॥२५॥

सप्तदश रोज रज । सेवन केले नित्य सहज । पाहिली नाही परकी भाज । संन्यासि पूज्य सेविले ॥२६॥

पुत्रवत्‌ प्रजापालन केले । धेनु ब्राह्मणासी रक्षिले । परोपकारी झिजविले । शरीर आपुले सत्कार्या ॥२७॥

नाही धरिली दुष्टसंगती । शरणांगत रक्षिले निश्चिती । परि पूर्वील ही दुष्कर्मगती । काय रिती तिणे केली ॥२८॥

तुम्ही वृद्ध अमात्य निश्चिती । हेमकंठबाळ धरोनि हाती । राज्य चालवा यथानीती । माझी खंति करू नका ॥२९॥

मी पावोनिया तपोवन । करीन कर्माचे खंडण । तेणे परलोकी सुखसंपन्न । अक्षय पदी नांदेन मी ॥३०॥

ऐसे बोलोनि नरकेसरी । दुःखे व्याकुळ होऊन अंतरी । मूर्छित पडला धरणीवरी । तरूपरी चंडवाते ॥३१॥

राजा पडता मूर्छित । धावोनि आले दारासुत । सोयरे नागरीकजन समस्त । शोक करिती आक्रोसे ॥३२॥

कपाळ पिटोनिया करी । राजांगना शोक करी । रुदन करी दीर्घस्वरी । नगरनारी समवेत ॥३३॥

आक्रोशे रडती सेवकजन । हेमकंठ करी रुदन । वृद्ध मंत्री तेथे येऊन । उपाय करू लागले ॥३४॥

महामंत्र महौषधी । उदके सिंपिती संधिसंधी । तेणे जाऊनि मूर्च्छाव्याधी । उठोनि आधी बैसविला ॥३५॥

स्वस्थ करोनिया मानसी । प्रधान बोलती रायासी । तव प्रसादे इंद्रासी । समभाग्यासी भोगीतो ॥३६॥

तूच सुखनिधी सकळाते । जाऊ म्हणसी वनवासाते । मृतप्राय आम्हा जनाते । सुख केउते होईल ॥३७॥

बलवान रिपुघ्न प्रभूतकोश । हेमकंठ हा नरेश । राज्य करील चालवील वंश । आम्ही येऊ तुजसवे ॥३८॥

ऐकोन त्याचे ऐसे वचन । आसुवे भरूनिया नयन । बोले सुधर्मा अंगनारत्‍न । सहगामिनी मी असे ॥३९॥

पतीचे सुखदुःख विभागाशी । कुलांगना त्याचेसरशी । याचे राज्यसुखसोहळ्याशी । पूर्वी मजशी विभाग ॥४०॥

आता महादुःखाचा अवसर । त्याभागी मी अग्रसर । याचेसवे टाकोन शरीर । परलोकतर पावेन पै ॥४१॥

हेमकंठ होऊनि दुःखे व्याकुळ । नमने बोले नम्र बोल । हे तात नृपशार्दूळ । धर्मपालक सुखाब्धे ॥४२॥

तुजवाचोन राज्यभोग । विषतुल्य जाळतील माझे अंग । तुझेच सेवने सुख सांग । जगी अव्यंग भोगणे ॥४३॥

स्नेहावीण दीप साचार । प्राणेवीण जैसे कलेवर । उदकावाचोन मत्स्य धीर । केवि तरि धरतील पै ॥४४॥

तैसे तुजवाचोन दारा धन । भोगिता होईन देही हीन । तुम्ही माझे पांघरूण । त्यागोनि दीन करू नका ॥४५॥

सूत म्हणे ऋषीलागून । पीयूषतुल्य त्याचे वचन । कर्णमुखे प्राशन करून । राजा संतुष्ट जाहला ॥४६॥

राजा म्हणे सत्सुता । ऐक धर्मवचन आता । जेणे पुत्र पावे धन्यता । त्याचा पिता सुख भोगी ॥४७॥

पितृआज्ञा वेदवचन । पाळोनि करी त्याचे अर्चन । अंती गयेशी पिंडदान । करी धन्य सत्पुत्र तो ॥४८॥

सत्पुत्राचा हाच धर्म । पितृवचनानुरूप करी कर्म । हेच सकल नीतीचे वर्म । त्याशी अधर्म शिवेना ॥४९॥

पितृवचने रघुनंदन । बंधुदारासह वन । प्रवेशोनि सत्वसंपन्न । पित्यालागोन तेणे केले ॥५०॥

तैसी पाळोनि माझी आज्ञा । निश्चये राज्य करी प्राज्ञा । अमात्ययुक्त सर्वज्ञा । प्रजारंजन करावे ॥५१॥

गलितकुष्ठ मी ग्रहित । तपोवन सेऊन त्वरित । सुधर्मयुक्त परलोकात । भोगीन अनंत सुखाते ॥५२॥

मग उठोनिया लवलाही । धरून आत्मजाची बाही । भद्रासन्निध नेऊन ते समई । धर्मसोई सांगतसे ॥५३॥

यामावशिष्ट निशा शेष । राहता उठे तो पुण्यपुरुष । मातृपितृगुरुध्यानविशेष । करिता दोष खंडती ॥५४॥

अवनी प्रार्थावी पुरुषोत्तमा । पादस्पर्श करील क्षमा । प्रातस्मरणादि करोनि नेमा । शौचकर्मा वर्तावे ॥५५॥

विधि वेदाचार संपूर्ण । करूनि नित्यकर्म आचरण । मग पूजावा उमारमण । तेणे कल्याण होय सदा ॥५६॥

जप होम स्वाध्यायन । वैश्वदेव अतिथीपूजन । आप्तबांधव आणि द्विजगण । घेऊन भोजन करावे ॥५७॥

मुखे वर्जावे निंद्य शब्द । अंतरी चिंतावे सद्‌गुरुपदी । अवमानू नयेत वेद । दुःखसंबंध सोडावा ॥५८॥

करावे नास्तिकाचे खंडण । न करावे अभक्ष भक्षण । वर्जावे परदारा निषेवण । स्वच्छाचर असावे ॥५९॥

वर्जू नये स्वकांतेशी । वर्जिल्या ऋतुमतीशी । अवश्य गमन करावे तिशी । क्रीडा दिवसासि करू नये ॥६०॥

मातापिता गुरुस्मरण । सत्पाद धेनू सुश्रूषण । जे का आपल्यासी शरण । त्याचे रक्षण करावे ॥६१॥

दीनांध कृपण हीन । त्यासी द्यावे वस्त्रान्न दान । वृद्धमर्यादा उल्लंघन । कदा मने न करावे ॥६२॥

जरी होईल प्राणांत । तरी सत्य रक्षावे निश्चित । जाणावे सर्वांचे मनोगत । हिताहित शोधावे ॥६३॥

अपराधाचा करूनि विचार । घेऊनि शास्त्राचा आधार । पंडितानुमते साचार । मग दंड करावा ॥६४॥

संपूर्ण जन न विश्वासावा । सर्वत्र अविश्वास न धरावा । प्रशस्तधर्म आचरावा । अधर्म त्यागावा मुळींहून ॥६५॥

वैरिया हाती निज वर्म । पडू न द्यावे पुरुषोत्तम । सत्क्रियेस लावावे अधम । याचक काम पुरवावे ॥६६॥

कोणाचे कैसे आचरण । चार मुखे करावे श्रवण । परधन न करावे हरण । तेणे कल्याण रायाशी ॥६७॥

कोणता अधिकार कवणासी । आधी विचार करोनि मानसी । मग नेमावा त्या पदासी । तेणे राज्यासी होय वृद्धी ॥६८॥

दंडभये प्रजाजन । स्वधर्मे वागती अनुदिन । म्हणोनिया राजयान । अपराध क्षमा न करावा ॥६९॥

गुप्त मंत्र तो षट्‌कर्णी । पडता होते कार्यहाणी । धने माने पाळावे गुणी । कार्यकारणी चतुर जे ॥७०॥

पूर्वी होता वैरभावे । परी शरण आला स्वच्छ भावे । निःसंशय त्यासी रक्षावे । न आठवावे पूर्व वैर ॥७१॥

कामक्रोधादि षट्‌ सपत्‍न । हटे जिंकिजे करोनि यत्‍न । तोच अवनीभुषा रत्‍न । मोक्ष बुद्धीस ब्रह्म जाणतो ॥७२॥

वृत्याराम प्रासादछेद । न कीजे कवणाशी प्रमाद । भलताच न धरावा छंद । मनी प्रमोद वागवावा ॥७३॥

स्त्रियांसी गुह्यगोष्टी । न सांगावी दूरदृष्टी । अमित्राची वचनराहटी । कदा सत्य मानू नये ॥७४॥

अमात्य आणी सेवकगण । त्यांचे हरावे अंतःकरण । पदोपदी देवता ब्राह्मण । नमस्करोन आर्जवावे ॥७५॥

चिखली गुंतली जी गाई । ऋणे गांजिले ब्राह्मण पाही । यांचा उद्धार लवलाही । नृपतीने करावा ॥७६॥

असत्ये वर्जावी वाणी । करावी परोपकारवाणी । शाठ्य ठेवावे दुर्जनगणी । दया अंतःकरणी असावी ॥७७॥

सर्वाभूती भगवद्भावो । तेणे जोडे वासुदेवो । ऐसी नीती धर्मपुत्रासि राहो । गुह्यभावो अनुवादला ॥७८॥

मग पाचारोनि पुरोहित । अमात्य सेवक समस्त । नागरिकजन आणि आप्त । महोत्साहो मांडिला ॥७९॥

राये नगर शृंगारिले । कुंकुम कस्तुरीचे सडे घातले । रम्य मंडप उभारिले । तोरणे बांधिले गोपुरी ॥८०॥

दुंदुभी वाजती महानादे । वाजू लागली मंगलवाद्ये । मंत्रघोषे ब्राह्मणवृंदे । आशीर्वादे गर्जती ॥८१॥

मग पत्‍नीसहित मंगलस्नान । हेमकंठासी राये घालुन । इच्छित दाने देऊन । जाचक जन केले सुखी ॥८२॥

विधिज्ञ ब्राह्मण समवेत । रायाचा मुख्य पुरोहित । तेणे अग्रपूजार्ह गणनाथ । निर्विघ्नार्थ पूजिला ॥८३॥

जे का रायाचे भद्रासन । रत्‍नखचित दैदीप्यमान । वस्त्राभरणे शृंगारून । पुण्याहवाचन पै केले ॥८४॥

सुमुहूर्ते करोनि राज्याभिषेक । हेमकंठ केला पृथ्वीनायक । सुभोजने ब्राह्मण देख । सकळिक तृप्त केले ॥८५॥

मग बोलाऊन अमात्य पंडित । त्याचे हाती देऊन सुत । त्यासि सांगे सोमकांत । यासि निश्चित सांभाळा ॥८६॥

माझे ठाई जसा भाव । करित होता अभिन्नव । तैसा मानोनि हा राव । अनुशासन तुम्ही करा ॥८७॥

पुत्र स्थापोनि भद्रासनी । राये सेवकजनालागोनी । वस्त्राभरणे ग्रामदानी । संतोष जनी वाढविला ॥८८॥

वनी निघाला काश्यपिपती । ऐकोनिया प्रजा धावती । रायामागे सकल जाती । आक्रंदती दीनस्वरे ॥८९॥

आम्हा सोडोनि अनाथाशी । राया वनी केवी जाशी । शून्य होऊनि सर्वसुखाशी । तुजपाशी राहू वनी ॥९०॥

न पाहतांचि मागे । राजा चालला मनोवेगे । महावनी दुस्तर मार्गे । क्रमोनिया जातसे ॥९१॥

तन्वी सुकुमार राजकांता । सुधर्मा सती पतिव्रता । त्याचे मागे मागे धावता । पडे अवचिता अडखळोनी ॥९२॥

अमात्यासहित राजसुत । धावती मागे नागरिक आप्त । सकलजन रुदन करित । महावनात प्रवेशिले ॥९३॥

राजा होऊनि श्रमभरित । दुसरे वनी पुढे चालत । तव तेथे अकस्मात । वापी एक अवलोकिली ॥९४॥

तेथे पावोनि विश्रांती । सकला प्रार्थना करी भूपती । माझे अपराध निश्चिती । क्षमा निगुती करावे ॥९५॥

तुम्ही मागे जावे आता । न धरावी माझी ममता । हीच विनंती तुम्हा समस्ता । आग्रह आता न करावा ॥९६॥

तुम्ही राहाल जरि वनात । तरि स्वस्थ न पावे माझे चित्त । तेणे न साधे स्वकार्यहित । मग काय वनात येऊनिया ॥९७॥

ऐसे ऐकता निष्ठुरवचन । शोक करिती सकलजन । म्हणती राया तुज टाकून । आम्हालागून न जाववे ॥९८॥

प्राणावाचोनि जैसे शरीर । तैसे तुजवाचोनि शून्य नगर । की दीपावाचोनि शून्य मंदिर । तैसे साचार नगर हे ॥९९॥

मग बोले नरनायक । हेमकंठा पुत्रा ऐक । सवे घेऊन सकल लोक । तुवा जावे परतोनी ॥१००॥

ऐकताच ऐसे वचन । हेमकंठी करी रुदन । राया तुज वनी टाकुन । कैसा जाऊ नगरात मी ॥१॥

त्वद्वियोगानलबाधा । सोसवेना मज कदा । सेऊनि तुमचे पदारविंदा । वनी सर्वदा राहेन मी ॥२॥

राजा म्हणे गा सुमती । यदर्थ पूर्वी म्या धर्म नीती । उपदेशिली ती चित्ती । विचारून तैसे करी ॥३॥

माझे व्हावे कल्याण । हेच मनी तुझे जाण । तरी घेऊन प्रजाजन । राजकारण संपादी ॥४॥

पाळावे माझे नीतिवचन । सर्व जनाते सुख देऊन । गोब्राह्मणा प्रतिपाळुन । धर्मरक्षण करावे ॥५॥

आग्रह न करावा काही । जरी जाहलो आरोग्यदेही । तरी पुन्हा भेटेन लवलाही । असत्य नाही वाक्य हे ॥६॥

हेमकंठ होऊन दुःखभरित । चरणी मस्तक ठेवित । राजा आशीर्वाद देत । ह्रदयी सुत आलिंगुनी ॥७॥

घेऊनि रायाचे आज्ञावचन । मातेपुढे करी रुदन । तुम्हावाचोनि मी बालक दीन । कैसे गमन करू आता ॥८॥

पोटी धरूनिया तयासी । सुधर्मा रडे उकसाबुकसी । मुख कुरवाळोनि त्यासी । मग नीतीसी अनुवादे ॥९॥

पातिव्रत्ये स्त्रियांप्रती । भर्त्यावाचोनि नाही गती । राहोनिया वनाप्रती । सेवा निगुती करीन मी ॥११०॥

तुज आता हीच आज्ञा । आग्रह न करि सत्सुतप्राज्ञा । स्वनगरी जाऊन नीतिज्ञा । यथासुखे राज्य करी ॥११॥

हेमकंठ होऊन दुःखेपूर्ण । वंदोनि मातेचे चरण । घेऊन अमात्य प्रजागण । निजनगरी प्रवेशला ॥१२॥

स्वस्तिश्रीगणेशप्रतापग्रंथ । श्रीगणेशपुराणसंमत । उपासनाखंड रसभरित । द्वितीयोध्याय गोड हा ॥११३॥

अध्याय दुसरा समाप्त