क्रीडाखंड अध्याय २२
श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः । श्रीक्षेत्रपालाय नमः ।
जयजयाजी पार्वतीसुता । अप्रमेया रे अनंता ।
विश्वात्मया एकदंता । अजअजिता जगत्पते ॥१॥
गताध्यायीं कथा पावन । केलें गुणेशाचें मौंजीबंधन ।
व्यास विधीचे मुखें ऐकुन । करी प्रश्न विधात्यास पैं ॥२॥
गुणेशातें मयुरेश्वर । किमर्थ म्हणती विष्णुकुमर ।
ऐकोन त्याचा प्रश्नवर । सांगे सत्वर विधी तया ॥३॥
ब्रह्मा म्हणे परशरनंदना । तव प्रश्न आल्हाद मना ।
होवोनियां करितों कथना । लावोनि मना श्रवण करी ॥४॥
एके दिवसीं पातालभुवनीं । शेष बैसला सभास्थानीं ।
अनंतवासुक्यादि बंधु जनीं । वेष्टोनियां शोभतसे ॥५॥
कद्रू येतां निजमाता । आसनावरोनि उठोनि अवचितां ।
तिचे चरणीं ठेऊनि माथा । जाहला विनविता तेधवां ॥६॥
बहुत दिवसीं कृपा करुन । किमर्थ जाहलें आगमन ।
त्याचें वचन श्रवण करुन । स्फुंदस्फुंदोन ती सांगे ॥७॥
माझ्या सापत्न वनितेच्या आश्रमी । गेलें तिचे दर्शनकामी ।
मातें पाहतां सवत श्रमी । होवोनि क्रोधोर्मी न साहे ॥८॥
तिणें जटायस सुचविलें । तेणें अमर्याद कर्म केलें ।
वेणी धरोन आसुडिलें । वस्त्र फेडिलें पापिष्ठें ॥९॥
नग्न करोनियां मातें । करिता जाहला धिःकारातें ।
मग मी आक्रंदत निजगृहातें । जावोन येथें पातलें ॥१०॥
ऐकोन तिचें ऐसें वचन । शेष जाहला क्रोधायमान ।
म्हणें तीतें आतां बांधुन । दावितों आणून तुजलागीं ॥११॥
शेषें केली तयारी । वासुकी येवोनि विनंती करी ।
तुम्हीं असावें निजमंदिरीं । पराक्रम तरी पाहे माझा ॥१२॥
कोटी संख्या नाग घेऊन । वासुकी पावला विनतास्थान ।
तीतें नागपाशीं बांधुन । गेला घेऊनि नागलोकीं ॥१३॥
ऐसें होतां विपरीत । ती विष्णु वहनाचें स्मरण करित ।
तो पातला तेथें त्वरित । पक्षी कुलासमवेत पैं ॥१४॥
जटायु संपाति श्येन । पुढें धांवलें वेगें करुन ।
त्याचे पक्षवातें करुन । जाहलें पतन द्रुमचया ॥१५॥
वासुक्यादि व्यालसमाज । आले ऐकोन ते अंडज ।
सांडोनियां सकलकाज । एक एक निघाले ॥१६॥
महाभुजंग फुंफावती । दुःसह गरळ मुखें वमिती ।
नेत्रविषाग्नीनें जाळिती । द्विजांप्रति तेधवां ॥१७॥
नानाजाती पक्षीजन । पक्षवातें सर्प झडपून ।
चंचुपटें करिती खंडण । घेती प्राण सर्पांचे ॥१८॥
धोरांदर युद्ध मांडलें । अनेक पक्षी सर्प पडिले ।
उरगीं अंडज माघारले । मुख्य उठले द्विज तेव्हां ॥१९॥
जटायु संपाति श्येन । उठावले बळसंपन्न ।
त्यांहीं पक्षवातें करुन । करविलें भ्रमण अहिलागीं ॥२०॥
पक्षवातें धुरोळा उडे । सर्पांची भरलीं नाकेंतोंडें ।
अनेक सर्पांचें केलें तुकडे । सर्प बापडे माघारले ॥२१॥
ऐसें पाहतां वासुकीकंबल । धृतराष्ट्रतक्षकादि व्याल ।
दुःसह वमिती हलाहल । जाहले व्याकुल पक्षिगण ॥२२॥
जटायुश्येन संपाती । मूर्च्छा दाटोन भुमीशी पडती ।
पादोदर त्यातें बांधोन नेती । नेवोनि कोंडिती विवरांत ॥२३॥
मुख्यधुरा धरोनि नेल्या । पक्षी जाती पळोन गेल्या ।
गरुडें पाहतां धिःकारल्या । मागें आणिल्या परतोनी ॥२४॥
क्रोधें संतप्त पतंगपती । पक्षवायूची लावोन गती ।
सर्प उडविले आकाशपंथीं । भ्रमती मरती पडोनियां ॥२५॥
शतमुख पंचशतानन । स्फटिकाभरण अंजनवर्ण ।
विषदृष्टी विषपवन । विक्राळ पर्वतासारिखे पैं ॥२६॥
सहस्त्र कुळांचे लक्ष अनेक । गरुडें संव्हारिले दंदशुक ।
हें पाहोनियां अही अनेक । वासुकी धांवला तयापुढें ॥२७॥
मुखें वमिती दुःसह विष । पक्ष जळोनि पक्षी विशेष ।
मरतां त्यांवरी करित रोष । गरुड धांवला त्वरितगती ॥२८॥
पक्षवातें करोनि घाबरा । मूर्च्छित करोनि उरगेश्वरा ।
अंडजप्रभूनें करोनि त्वरा । सोडविली दारा कश्यपाची ॥२९॥
केले मातेचें बंधमोचन । गरुडें सूक्ष्मरुप धरुन ।
स्वमाता मंदिरीं पोंचऊन । गेला आपण हरिलोकीं ॥३०॥
विनता पावली स्वस्थान । पुत्र ठेविले उरगीं कोंडुन ।
तेणें तिचें संतप्तमन । घेतलें दर्शन पतीचे तिणें ॥३१॥
विनता विनयभावें । पतीस रिजवी स्वभावे ।
कृपा केली तिचे दैवें । मुनिपुंगवें गौरविली ॥३२॥
शोक न करी वो चंद्रानने । रति देतों प्रसन्नमने ।
तुझे उदरीं मयूर तेणें । निपजेल विख्यात पैं ॥३३॥
बलाढय जैसा अपरगरुड । वरीं आरुढोन वक्रतुंड ।
मोडील उरगांचें बंड । पुत्र तुझे सोडवील ॥३४॥
ऐकोन पतीची अभयवाणी । आनंदें कोंदली तरुणी ।
मदनें विंधिली पंचबाणी । तेणें रमणी विव्हळ ॥३५॥
मुनीनें नेउनि एकांतस्थानीं । आनंदें भोगितां कामिनी ।
गर्भ राहिला तयेलागुनी । आनंदवनीं प्रवेशली ॥३६॥
श्रोते ऐका सावधान । पूर्वील कथानुसंधान ।
सप्तम वर्षीं मौजीबंधन । केलें शिवानें गुणेशाचें ॥३७॥
अष्टम वर्षीं वेदशास्त्र । अध्यायनालागीं पुत्र ।
घालोनियां परमपवित्र । विद्यापात्र केलें तया ॥३८॥
मुनिपुत्राचें मस्तकी कर । ठेविता जाहला लंबोदर ।
तेहि जाहले विद्यासागर । सर्वेश्वर प्रसादें ॥३९॥
गुणेशें साम गायन । करितां प्राणी जाहले तल्लीन ।
सकळ सुर येऊन । लुब्ध होऊन ऐकती ते ॥४०॥
सामगायनाचे निनादें । भोंवती जमली पशुमृगवृंदें ।
नाचताति प्रेमानंदें । निगुति छंदें करोनियां ॥४१॥
त्याचें ऐकतां सामगायन । गंधर्व अप्सरा लज्जायमान ।
द्रवलें शंकराचें मन । पुत्राचि तान ऐकोनियां ॥४२॥
शंकराचे मुगुटाश्रित । चंद्र द्रवला तेव्हां अमृत ।
ते खालीं रुंडी पडत । जाहले जीतनर त्याचे ॥४३॥
शंकराचे माळेतून । एकाएकी जाहले उत्पन्न ।
पुढें उभे कर जोडून । सेवकामाजी तिष्ठती ॥४४॥
ऐसा सामगायनाचा महिमा । दाविता जाहला परमात्मा ।
पाहतां सत्पुत्र उमा । धन्य आत्मा मानीतसे ॥४५॥
तंव कोणी एक असुर । श्वापदरुपें करित विहार ।
तीनमुखें पांचनेत्र । शृंगें चार जयातें ॥४६॥
आठपाद चार कर्ण । दोन पुच्छें परिपूर्ण ।
पाहोनियां गजकर्ण । म्हणे बाळकांसि धरा धरा ॥४७॥
धरावयास बाळकें जाती । तंव तो पळे शीघ्रगती ।
पाठिलागे बाळ धांवती । रानीं गणपती समवेत पैं ॥४८॥
श्वापद गेलें गहनवनीं । जें वर्जिले मानवानीं ।
बाळांसमवेत मोक्षदानीं । दुर्घट विजनीं प्रवेशला ॥४९॥
तेथोन दूर देशी गेले । तेणें गुणेश मन क्षोभलें ।
मग तयाने पाश टांकिले । धरुनि आणिलें तयासी ॥५०॥
कंठदेशीं पाश झोंबला । तेणें असुराचा प्राण गेला ।
चतुर्विंशति योजनें पडला । देह त्याचा धरणीवरी ॥५१॥
वनीं फिरतां बाळें श्रमलीं । फळेंमुळें भक्षूं लागलीं ।
अन्न भक्षोनि तृप्त जाहली । फिरुं लागलीं अरण्यांत ॥५२॥
तव विनता पक्षिणीरुपें । अंडें रक्षी साक्षेपें ।
तें पाहोनि गणाधिपें । झेंप घाली तयावरी ॥५३॥
अंडे भूमिसि आपटिलें । त्याची जाहलीं दोन शकलें ।
आंतोन एक मोर निघालें । चुडामेचक समवेत पै ॥५४॥
तो मयूर भासे अद्भुत । पक्षवातें समुद्र पर्वत ।
कांपवीतसे क्षणांत । पाहोन एकदंत धरी शिखा ॥५५॥
पाहोनि त्याचें अद्भुतबळ । युद्ध करी गिरिजाबाळ ।
त्याचे पक्ष धरी सबळ । परि तो खळ नाटोपे ॥५६॥
मग तीं आयुधें धरुन करीं । नीलकंठासि गुणेश मारी ।
तेणे पडला उर्वीवरी । गुणेशवरी आरुढला ॥५७॥
शिखंडी करोन स्ववशग । येतां देखोन भक्त भवभंग ।
जयजयकारें भरोनि रंग । बाळें समीप पातलीं ॥५८॥
त्याच्या पाहोनि पराक्रमा । जवळ येऊनि कश्यपवामा ।
नमोनियां परमात्मा । स्तुत्युत्तमा स्तवीतसे ॥५९॥
जय आदिपुरुषा गौरीसुता । निगमसारा एकदंता ।
ब्रह्मांडभरी तुझी सत्ता । जगन्नाथा जगद्गुरो ॥६०॥
तूंच हरीविधिशंकर । सूर्यचंद्रपुरंदर ।
सर्वात्मा तूं लंबोदर । सर्वेश्वर करुणार्णवा ॥६१॥
कश्यपें जेव्हां कथिले मातें । तेव्हां पासोन प्रतीक्षा करितें ।
आतां देखिलें पदांबुजातें । प्रमोदांतें पावलें ॥६२॥
सपत्नी कद्रूसुत मातले । त्याहीं मत्पुत्र बंदीं घातले ।
ते तुवां पाहिजे सोडविले । कृपा करोनि जगत्प्रभो ॥६३॥
तथास्तु म्हणे अंबासुत । नीलकंठासी वर माग म्हणत ।
येरु करोनि दंडवत । मग बोलत मधुरोक्तीनें ॥६४॥
जरीं तूं प्रसन्न जगत्पती । मन्नाम पूर्वीं तुजप्रती ।
करोनियां भरीं कीर्ती । हे गणपती त्रिभुवनांत ॥६५॥
संतोषोनि जगदीश । म्हणे मज म्हणतील मयूरेश ।
ऐसें वदोन गणाधीश । मयूरेश म्हणवी आपणातें ॥६६॥
आज्ञा मागोन विनतासती । गेली जेव्हां गृहाप्रती ।
मयूरीं बैसोन भक्तपती । गृहाप्रती चालला ॥६७॥
मयूरेश्वर मयूरेश्वर । बाळकें भोवतीं करित गजर ।
चामरें ढाळित मुगुटावर । निज मंदिरीं प्रवेशले ॥६८॥
बाळकमुखें सकलवार्ता । ऐकतां आनंदली नगदुहिता ।
आलिंगोन प्रियसुता । निंबलोण करीतसे ॥६९॥
विधि म्हणे व्यासाप्रती । मयुरेश जाहला गुणेशमूर्ती ।
ही कथा अति निगुती । तुजप्रति कथियेली ॥७०॥
नववर्ष होतां प्राप्त । मयूरावरी बसोन येकदंत ।
वनामाजी क्रीडा करित । सर सुंदर पाहोनियां ॥७१॥
रसाळ वृक्षाची सुरसफळें । भक्षितां तृप्त जाहलीं बाळें ।
तंव जळीं हलकल्होळे । असुर बळे आरडतसे ॥७२॥
त्याचा ऐकतां विक्राळ स्वर । बाळकें कांपती थरथर ।
जळांत उडी मयुरेश्वर । टांकी सत्वर तेधवां ॥७३॥
जळांत पडतां विनायक । बाळकें करिती बहुत शोक ।
तंव असुर वधोन जगन्नायक । जळाबाहेर निघाला ॥७४॥
जळाबाहेर प्रेत । टाकितां जाहला शिवसुत ।
बाळें जाहली आनंदभरित । जयजयकारें गर्जती ॥७५॥
मग घेवोनि बाळकांशी । गुणेश करी निजक्रीडेशी ।
अनंतरुपें हृषीकेशी । सिंची उदक बाळकांवरि ॥७६॥
तंव तेथें नागकन्यका । जैसा विकसित कनकलतिका ।
त्या पाहोनि विनायका । विव्हळ जाल्या कामज्वरें ॥७७॥
त्या म्हणती परस्पर । हा असावा गे प्राणेश्वर ।
तरींच साफल्य जन्मांतर । आपलें साचार होईल गे ॥७८॥
मग त्याही जोडोनि कर । लक्षोनियां सर्वेश्वर ।
म्हणती तूं आमुचा प्राणेश्वर । हो साचार ये काळीं ॥७९॥
तुज करितों शरीरदान । संतुष्ट करीं आमचें मन ।
मग त्यातें बळेंच धरुन । मोरासहित नेला गृहीं ॥८०॥
मंगळस्नान घालोनि त्यातें । तिलक रेखिती आपुले हातें ।
मयुरेशें तुष्टी करोनि त्यातें । निरोपातें मागतसे ॥८१॥
नागकन्या धरोनि त्याशी । नेत्या जाहल्या वासुकीपाशीं ।
गर्वसंपन्न वासुकीशी । पाहतां गुणेश क्षोभला ॥८२॥
झेंप घालोन मोक्षदानी । मस्तकावरील सोज्वळमणी ।
घेता जाहला चिंतामणी । पाहतां फणी धुधुःकारे ॥८३॥
धरोनि त्यांचीं सकल शिरें । हालवोनि जगदीश्वरें ।
कटीभोवता लंबोदरें । बांधिला फणी तेधवां ॥८४॥
गुणेश करी जेव्हां गर्जना । कांपवी तेव्हां त्रिभुवना ।
शेषासहित उरग नाना । विष वमना करीत आले ॥८५॥
मयूरेश्वरें मयूरास । पुढें पाठविलें युद्धास ।
तो धावोनि आसमास । बहु सर्पांस मारीतसे ॥८६॥
पक्षवातें उडविलें । कितीकांचे तुकडे केले ।
मयूरे किती सर्प भक्षिले । विदारिले पादोदर ॥८७॥
मयूरे संव्हारिले सर्प विशेष । हें पाहोनि क्षोभला शेष ।
विषभरित सोडी श्वास । तेणें मयुरास भ्रम दाटला ॥८८॥
भूमिशी पडतां तो अंडज । क्षोभता जाहला गणराज ।
उडी टांकोनियां सहज । दाबी पदीं फणा त्याच्या ॥८९॥
त्रिभुवनदाहक ऐसी गरळ । वमीतसे तेव्हां व्याल ।
त्याणें लावोन पादकमल । फणा सकल रगडिल्या ॥९०॥
अनंतब्रह्मांडे उदरीं ज्याच्या । भार न साहे शेष त्याचा ।
महिमा दावी मग नृत्याचा । प्राण शेषाचा व्याकुळ ॥९१॥
फणींद्र फिरवोनियां वेगें । परीकरी बांधिला भवभयभंगे ।
हें पाहोनि धावले रागें । सर्प उगे न राहती ॥९२॥
युद्धास पातले अनेक सर्प । त्यातें पाहे गणाधिप ।
कांही न मानितां ताप । करी साक्षेप हुंकाराचा ॥९३॥
गणेश जेव्हां हुंकारला । तेणें सर्पांचा संहार जाहला ।
मग शेषें स्तव केला । तेणें तुष्टला मयुरेश ॥९४॥
नागकन्याहीं गुणेश नेला । वियोग न साहे बाळकांला ।
ते धुंडित वनी त्याला । हाका तयाला मारिताती ॥९५॥
रडती बाहती करुणास्वरें । भगासुराचे मुखांत सारे ।
शिरोनि जातां जाहले घाबरे । ह्मणती बरें दिसेना ॥९६॥
काय जाहली दिशाभूल । कोठे गेला दिनदयाळ ।
आमचा कैवारी गौरीबाळ । ह्मणोनि विव्हळ जाहलों ॥९७॥
सर्वज्ञ तो गौरीनंदन । देता जाहला त्यांस दर्शन ।
योगमायेने मोहून मन । बाळा निमग्न तेथें केलें ॥९८॥
सायंकाळ होतां प्राप्त । गृही वाट पाहती आप्त ।
शोध करिती मातातात । कोठे सुत न देखती ॥९९॥
आक्रोश करिती ज्यांच्या माता । दुःख करी ग्रावदुहिता ।
कळवळा येवोनि एकदंता । काय करिता जाहला ॥१००॥
जीचे जैसें होतें बाळक । तैसा नटला जगन्नायक ।
बाळरुपें धरोनि अनेक । आपण नायक मयुरेश्वर ॥१॥
घेऊनि बाळकांचा मेळा । गृहीं पातला तयेवेळां ।
पाहोनियां निजबाळा । माता कवळिती तयातें ॥२॥
बाळकें कवळोनियां पोटीं । तयासि ह्मणती तेव्हां गोरटी ।
विनायकाचे स्नेहासाठीं । तुमचे पाठीं कर्मदशा ॥३॥
संगती केली तुह्मी त्याची । आतां दैना संसाराची ।
क्षुधेनें उदरें खोल तुमची । गेलीं पहा बाळक हो ॥४॥
कराल मयुरेशाची संगती । तरी ताडूं तुह्माप्रती ।
पाय बांधोनियां निश्चिती । यथामती शिक्षा करुं ॥५॥
श्रोते परिसा पूर्वानुसंधान । मयुरेशें करितां सर्पदमन ।
ऐकोन शेषाचें स्तवन । जाहला प्रसन्न जगदात्मा ॥६॥
शेष म्हणे देवाधिदेवा । काहीं सांगे मला सेवा ।
गुणेश म्हणे मुक्त करावा । बंध आतां आंडज्यांचा ॥७॥
वंदोनि त्याचें तेव्हां वचन । जटायु संपाती आणि श्येन ।
भेटविले मयुरेशास आणुन । करिती नमन गुणेशाते ॥८॥
घेऊनि आज्ञा तेव्हां तिघेजण । येऊनि वंदिती विनताचरण ।
मग तिणे आलिंगुन । केलें अवघ्राण मस्तकाचें ॥९॥
शेष गुणेशातें सिंहासनी । पूजिता जाहला चित्त लाउनी ।
अमोल्य वस्त्रें भूषणें अर्पुनी । जाहला स्तवनी सादर ॥१०॥
शेषाचा घेऊनियां निरोप । पूर्वस्थळीं आला गणाधिप ।
तव भगासुर पातिला अमुप । मुख पसरिलें तयानें ॥११॥
परशुघातें असुरशीर । छेदिता जाहला लंबोदर ।
देव करिती जयजयकार । सुमनें भार वर्षती ॥१२॥
योगमाया काढोन सावधान । करिता जाहला ऋषिनंदन ।
मग तयास सवे घेऊन । पावले निकेतन तेधवां ॥१३॥
जयजयाजी सर्वज्ञमूर्ती । आदिपुरुषा गणपती ।
पुढें बोलवि तुझी कीर्ती । यथामती वर्णीन मी ॥१४॥
स्वस्ति श्रीगणेशप्रतापग्रंथ । श्रीगणेशपुराण संमत ।
क्रीडाखंड रसभरित । द्वाविंशोध्याय गोड हा ॥११५॥
श्रीगणेशार्पणमस्तु ॥अध्याय॥२२॥
अध्याय बाविसावा समाप्त