अध्याय ४

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीदत्तात्रेय प्रसन्न ॥

राजा विनवी दीनवदने ॥ आता कृपा कीजे समर्थाने । ऐकोनि त्याची करुणावचने । ऋषी मनी विचार करी ॥१॥

ऋषी म्हणे राजा ऐक । आहेत येथे उपाय अनेक । करिता न घडे त्यातील एक । अलोलिक एक असे ॥२॥

दुरित रोगी रसायण । गणेशपुराण निरूपण । करितो ते करी श्रवण । उद्धारण होईल ते ॥३॥

ऐसे वदूनि महामुनी । गणेशनामाष्टके मंत्रुनी । शरीरी प्रोक्षितांच पाणी । नवल जनी वर्तले ॥४॥

नाशिकरंध्रांतूनि भूपतीचे । सूक्ष्म शरीर जयाचे । कृष्णवर्ण पुरुष निघता त्याचे । शरीर स्थूळ वाढले ॥५॥

सप्ततालसदृश उंच थोर । जैसा कज्जलाचा डोंगर । विक्राळ दाढा भयंकर । कुंकुमाकार नयन ज्याचे ॥६॥

मुख बाहेर विक्राळ । जिव्हा कृष्णवर्ण विशाळ । आरक्त दिसे नेत्रबुबुळ । अग्निज्वाळा मुखे वमी ॥७॥

पूय शोणीत मांसभार । वमून दाढा करकर । वाजवी तेणे दिशा थोर । नादे समग्र कोंदल्या ॥८॥

डोळे विशाळ वटारी । क्षणात करी अंधापरी । भयंकर मुखे गर्जना करी । अट्टहास्ये करी महानाद ॥९॥

ऐसा अवलोकिता क्रूर । आश्रमवासी स्त्रिया नर । भये पळती निशाचर । अवलोकने ज्याचिया ॥१०॥

सुधर्मा होवोनि भयविव्हळ । नेत्र झाकोनि पडे वेल्हाळ । ऐसा अवलोकूनि पुरुषप्रबळ । भृगु पुसे तयाशी ॥११॥

कवण तू क्रूरकर्मा । सांग माते आपले नामा । तो म्हणे पुरुषोत्तमा । पापपुरुषनामा मी असे ॥१२॥

सकल प्राणिमात्र शरीरी । मीच वसे दुराचारी । त्वन्मंत्रित पावता वारी । शरीराबाहेरी पडिलोंची ॥१३॥

जाहलो अत्यंत क्षुधातुर । भक्षीन आता ही सुंदर । भक्षीन सोमकांताचे शरीर । जन समग्र खाईन मी ॥१४॥

ऋषि म्हणे तयालागुन । गलितपत्रवृक्ष याचे भक्षण । कर माझे आज्ञेकरून । नातरी भस्म करीन तुझे ॥१५॥

मग शुष्क वृक्ष न लगता क्षण । केला तयाने भक्षण । भस्म जाहला आम्र संपूर्ण । पुरुष दारुण कांपतसे ॥१६॥

ऋषिशापभये पापपुरुष । त्या भस्मी प्रवेशला निःशेष । सोमकांत पाऊन तोष । ऋषीसि रक्ष म्हणतसे ॥१७॥

रायासि म्हणे तपोधन । गणेशपुराण करी श्रवण । तेणे जाऊन पाप दारुण । मग कल्याण होय तुझे ॥१८॥

जो भस्म जाहला आम्रद्रुम । तो टवटवोनि पुन्हा उत्तम । होईल तेव्हा पापकर्म । संपूर्ण तुझे नासेल पै ॥१९॥

वृत्ति करोनिया स्थिर । श्रवणी असावे सादर । तेणे तुष्टोनि लंबोदर । करील उद्धार जगद्‌गुरु ॥२०॥

राजा म्हणे महामुनी । गणेशपुराण हे जनी । ऐकिले नाही अद्याप कानी । तुज कोठोनि लाधले ॥२१॥

ऋषि म्हणे सोमकांताते । ब्रह्मदेवे कथिले व्यासाते । तेणे कथिले जे माते । तेचि तूते सांगतो ॥२२॥

आता करी तीर्थी स्नान । श्रवणार्थ संकल्प करून । व्रतस्थ राहून अनुदिन । सप्रेम श्रवण करावे ॥२३॥

करूनि स्नान भृगुतीर्थी । संकल्प करिता श्रवणार्थी । निष्पाप होताच चक्रवर्ती । शरीरआर्ति मावळली ॥२४॥

क्रिमीकुष्ठरहित साचार । तत्काळ जाहले दिव्य शरीर । आनंदोनिया नरवीर । मुनिवरा नमी सदा ॥२५॥

हर्ष न माये पोटी । आनंदे कोंदली सकल सृष्टी । प्रसन्न वदने सुधर्मा गोरटी । ऋषिपदी मिठी घालितसे ॥२६॥

राजा म्हणे उत्तमपुरुषा । संकल्प करिता माझे दोषा । नाश जाहला तेणे हर्षा । पावोनि निरामय जाहलो ॥२७॥

श्रवणी उल्हास वाटे परम । ते पुराण सांगे अति उत्तम । जेणे पुरतील सकल काम । आनंदधाम दुःखितांशी ॥२८॥

ऋषी म्हणे पुरुष पंचानना । लघुशुष्कार्द्रस्थूल पापरचना । नासोनि छेदी भवबंधना । ऐसा महिमा पुराणाचा ॥२९॥

यज्ञविध्वंसशोकार्तदक्षनृपे । मुद्गलऋषीपासोन साक्षेपे । श्रवण केले जे ते त्वा निष्पापे । श्रवण करणे सादर ॥३०॥

कलियुगी जन समस्त । वेदार्थज्ञान आचाररहित । त्यांचे उद्धरणार्थ सत्यवतीसुत । पुराणे बहूत बोलिला ॥३१॥

स्वविद्यागर्व धरोनि जाण । आरंभी न करीच मंगलाचरण । स्तविला नाहीच गजवदन । तेणे विघ्न पावला ॥३२॥

चित्ती जाहली बहुत भ्रांती । नित्य नैमित्तिक कर्माचरणगती । वेदशास्त्रपुराणे नाठवती । ह्रदयी खंती करितसे ॥३३॥

विस्मित होवोनि मनात । सत्यलोकी गेला त्वरित । वंदोनिया विष्णुसुत । स्तवन करीत भ्रांत मने ॥३४॥

नेत्री आणोनिया पाणी । लोटांगण घाली चरणी । म्हणे भ्रांत झालो अंतःकरणी । तुझे चरणी शरण आलो ॥३५॥

विधिनिषेध धर्माचार । मजपासोनि सकळ नर । श्रवण करोनि सविस्तर । तदनुसार राहटती ॥३६॥

परि माझेच ठाई जाहली भ्रांती । मी शरण जावे कवणाप्रती । तूच सर्वज्ञ ज्ञानमूर्ती । निवारी भ्रांति येवढी पै ॥३७॥

ऐसे व्हावया काय कारण । नाही आचरलो पापाचरण । असोनि भगवत्परायण । अंतःकरण संतप्त सदा ॥३८॥

ऐकोनि त्याचे करुणावचन । कृपेने द्रवला कमलासन । विचार करून बोले वचन । व्यासालागून तेधवा ॥३९॥

कार्यारंभी विचार सूक्ष्म । न करोनि करिती सदा कर्म । ते पावती विघ्न परम । तुज ऐसेच सर्वदा ॥४०॥

विद्यामदे अति गर्वित । स्वकार्या वर्तती निश्चित । ते ऐसेच होती भ्रांत । जन निश्चित सत्वरी ॥४१॥

अनादिनिधन जो जगत्कर्ता । जगन्मय जो जगध्याता । आनंदकंद जो जगद्भर्ता । विघ्नहर्ता जगद्‌गुरू ॥४२॥

इंद्रादिक सकल निर्जर । सूर्य चंद्र विष्णु शंकर । ज्याची आज्ञा करोनि पुरःसर । सुर साचार वागती ॥४३॥

मीहि ज्याचे सत्तामात्रे । उभवितो ब्रह्मांडयंत्रे । पुनीत होवोनि ज्याच्या मंत्रे । विश्वविचित्रे करीतसे ॥४४॥

तुवा पुराणेकरिता पाही । आरंभी त्याते स्तविले नाही । विद्यामदे वर्तताही । विक्षिप्त तेणे जाहलाशी ॥४५॥

वेदशास्त्रार्थ तत्वज्ञ । ब्रह्म जाते बोलती प्राज्ञ । त्याशी शरण जाता धन्य । मति सूज्ञ होईल तुझी ॥४६॥

सांडोनि विद्यामदासी । शरण रिघे गजाननासी । ऐसे ऐकता विरंचीसी । व्यास वेगेशी पुसतसे ॥४७॥

ऐसा विश्वनियंता गणपती । कैसी त्याची स्वरूपस्थिती । अवतार त्याचे आहेत किती । सांगा मजप्रति विस्तारे ॥४८॥

पूर्वी कोणी अर्चिजेला । तेणे प्रसाद कवणाशी केला । कैसी त्याची अघटित लीळा । सांगे मजला विस्तारे ॥४९॥

भृगु म्हणे गा भूपती । व्यासवाणी ऐकोनि चिती । संतोष पावोनि सावित्रीपती । लीला कथी गणेशाची ॥५०॥

धाता म्हणे श्रवणपात्रा । ऐके सादर गणेशचरित्रा । गणती नाही ज्याचे मंत्रा । सत्यवतीपुत्रा साच पै ॥५१॥

सप्तकोटि मंत्रविधाना । आगमी कथिले पराशरनंदना । त्यातील घेवोनि उपासना । शुचिर्भूतमना मी जाहलो ॥५२॥

शिवे मज उपदेशिले । त्यामाजी श्रेष्ठ मी साधिले । षडक्षर एकाक्षर भले । तेआतुले सांगेन तुज ॥५३॥

ज्याच्या स्मरणमात्रे महाबुद्धी । अग्री तिष्ठती सकळसिद्धी । सकळ सुखाचा सुखनिधी । दुःख कधी पावेना ॥५४॥

मंत्रोपासक जे नर । ते ज्ञानियांमाजी अग्रसर । नानाविद्या कौशल्यचतुर । पूजापरते पावती ॥५५॥

स्वइच्छे त्यांचा विहार । सर्वज्ञ ते नानारूपधर । जे गणेशपदारविंदभ्रमर । तेचि थोर जगामाजी ॥५६॥

गणेशभक्ती नसे ज्यासी । माय व्यर्थ प्रसवली त्यासी । न पाहावे त्याचे मुखासी । जनासि विघ्ने त्याचेनी ॥५७॥

नसे भक्तिजिव्हाळा ज्याचे ह्रदी । तो शून्यबुद्धीचा आदी । त्या नराचे पदोपदी । अवनीह्रदयी दुःख पावे ॥५८॥

जे मंत्रोपासक मानव । त्यांचे दर्शनमात्रे वैभव । पावती गा सकल देव । नमिती सर्व तयासी ॥५९॥

मंत्रोपासक जे नर । तेच जीवन्मुक्त साचार । भाग्य भोगोनिया थोर । संसारसार तयांचा ॥६०॥

यालागी सत्यवतीनंदना । ऐके एकाक्षर उपासना । अनुष्ठानमात्रे तुझिया मना । भ्रांतिकल्पना न शिवे पै ॥६१॥

करूनिया प्रातःस्नान । करावे धौतवस्त्र परिधान । कुशमृगाजिन । त्यांचे आसन घालावे ॥६२॥

करूनि मग आसनविधी । वरि बसोनि साधक सुबुद्धी । प्राणायाम भूतशुद्धी । न्यासविधी करावा ॥६३॥

नित्यकर्म करोनि पवित्र । आगमोक्तमंत्र संध्यातंत्र । करोनि होइजे शुद्धपात्र । न्यासमंत्र अनुव्यापके ॥६४॥

चरणापासूनि मुगुटवरी । ध्यानी कल्पावी मूर्ति गोजिरी । मग पूजावी मानसोपचारी । एकाग्रचित्ते करोनिया ॥६५॥

निश्चळ राखावे अंतःकरण । मग करावे पुरश्चरण । तेणे संतोषे शूर्पकर्ण । कामना पूर्ण करीतसे ॥६६॥

जव होय साक्षात्कार जाण । तव करावे पुरश्चरण । कामक्रोधादि शत्रुदमन । करिता गजकर्ण संतोषे ॥६७॥

ऐसे विधान सांगोनि समस्त । मग पाहून सुमुहूर्त । एकाक्षर मंत्र अद्‌भुत । कर्णरंध्रे परिसवी ॥६८॥

होता ह्रदयी पुनीतमती । निरसोनि गेली ह्रदयभ्रांति । त्रिकालज्ञाने स्वस्थचित्ती । सुरपतिशी वंदी तदा ॥६९॥

व्यास म्हणे प्रजापती । गेली मम ह्रदयभ्रांति । अनुष्ठान करीन आता सुमती । एकाग्रवृत्ति करोनिया ॥७०॥

संतोषोनि म्हणे कमळासन । एकांती करावे अनुष्ठान । न सांगावे शठलागोन । नास्तिक दुर्जन शरण जरी ॥७१॥

जे का वेदशास्त्री विनीत । दृढश्रद्धाभक्तियुक्त । त्यांशि मंत्रोपदेश त्वरित । करोनि मुक्त करावे ॥७२॥

दशपूर्व दशपर । त्याचे वंशज जे का नर । ते पावतील निरयघोर । कुपात्री मंत्र उपदेशिता ॥७३॥

भक्तियुक्त सदाचारी । तोच या मंत्रासी अधिकारी । जो भावे अनुष्ठान करी । तोच संसारी धन्य पै ॥७४॥

पुत्रपौत्रधनसंपदा । तो भोग भोगोनिया सदा । अंती विभागी गणेशपदा । जन्मापदा न भोगी कधी ॥७५॥

एकदंत महाप्रसादे । जीवन्मुक्त देहीच नांदे । त्याची वंदावी पदारविंदे । महानंदे करोनिया ॥७६॥

व्यास म्हणे सुरनायक । कवणाशि तुष्टला गणनायक । ही कथा जी अलोलिक । मजलागी कथिजे का ॥७७॥

ऐकोनि तयाचे श्रद्धावचन । ब्रह्मा म्हणे धन्यधन्य । ज्याचे गाठी अगाध पुण्य । तोचि मान्य श्रवणासी ॥७८॥

आता होवोनि सादर । कथा ऐके मनोहर । ॐकाररूपी लंबोदर । विघ्नहर पूज्य सदा ॥७९॥

सदसद्‌ व्यक्ताव्यक्त व्यापक । सर्व पाहे विनायक । सुरासुर गंधर्व गुह्यक । उपासक सर्व त्याचे ॥८०॥

दैवयोगे प्रलयकाळी । सृष्टी अवघी लयास गेली । माया अवघी निरसली । लीन झाली स्वरुपी ॥८१॥

अणूहुन अणुतर । परब्रह्म जे निर्विकार । पुन्हा पावले आकार । चराचर मायामय ॥८२॥

तयापासूनि गुणाकार । ब्रह्मा विष्णु आणि शंकर । उत्पन्न करी लंबोदर । परमात्मा जगद्‌गुरू ॥८३॥

सृष्टिडंबर मायामय । उत्पन्न करी महाकाय । मायेने भ्रमोनि देवत्रय । त्याचे पाय स्मरती सदा ॥८४॥

तुझी माया नकळे अनंता । आम्ही कार्य काय करावे आता । तुजवाचोनि बुद्धिदाता । आता आम्हा कोण असे ॥८५॥

स्वजनावलोकनकाम । दवदवोनि फिरती देवोत्तम । मुखे उच्चारिती मंगल नाम । मन विश्राम जयाचे ॥८६॥

धुंडोनिया अवनीतळ । मग शोधिती स्वर्गपाताळ । परि न भेटे दीनदयाळ । श्रम केवळ पावले ते ॥८७॥

शैलशिखरी गिरिकंदरी । सरित्सरोवरी सागरी । धुंडिता भ्रमले अंतरी । चराचरी शोधिती ते ॥८८॥

तव पुन्हा रमणीक । जलाशय पाहिला सन्मुख । हंस कारंड चक्रवाक । पक्षी अनेक त्याभोवती ॥८९॥

पुंडरीको भोज कल्हार । जळचरे तळपती मत्स्यभार । नाना जाति तरुवर । वेष्टित सरोवर देखिले ॥९०॥

तेथे करोनिया स्नान । क्षणेक विश्रांति घेवून । मग धरिले त्याणं ध्यान । चंचलमन आकळोनिया ॥९१॥

स्तवन करिती दीनवदने । नेत्री लोटली दुःखजीवने । म्हणती उपेक्षिले गजानने । व्यर्थ जिणे जगोनिया ॥९२॥

न देखता गणेशचरण । व्यर्थ गेले झालेपण । आम्हा नये का मरण । व्यर्थ जिणे संसारी ॥९३॥

आहाहा गा पुरुषोत्तमा । व्यर्थ नमिले तुवा आम्हा । त्वद्दर्शनावीण पावतो श्रमा । मनविश्रामा सुखाब्धे ॥९४॥

आम्ही पतित तू पावन । आमचे अन्याय क्षमा करून । करी आमचे समाधान । देऊन दर्शन येधवा ॥९५॥

न दाखविशी जरी चरण । उभेच सांडू आता प्राण । दीनानाथ तूच एक पूर्ण । काय निर्वाण पाहसी ॥९६॥

ऐसी जाणोनि त्याची ग्लानी । कृपेने द्रवला विश्वयोनी । निजस्वरुपे प्रगटोनी । अभयवचनी गौरवी तया ॥९७॥

साकारली दिव्य मूर्ती । मुकुटतेजे कोटिगभस्ती । खद्योतप्राय झाकोळती । अंगकांति अरुणरंग ॥९८॥

खङ्गखेटकधनुःशर । तेणे मंडित तिन्ही कर । वरदपाणी अभयंकर । उभारोनि धावला ॥९९॥

जैसा ज्याचे ह्रदयी भाव । तयासि भेटे तैसा देव । दीनदयाळ आपुले नाव । घेऊनि धाव साच करी ॥१००॥

कटिसूत्राची पावोनि प्रभा । हेमाद्री पावला दिव्य शोभा । अंगरागे रंग नभा । प्रभातकाळी संचरला ॥१॥

ज्याचे मुखेंद्रूची एक कला । पावोनि पूर्ण चंद्र जाहला । ऐसा महाराज प्रगटला । अवलोकिला देवत्रयी ॥२॥

गणेशकृपाकटाक्षलब्धी । होता होऊन प्रसन्नबुद्धी । स्तवने मागती सकल सिद्धी । चातुर्यनिधि तेधवा ॥३॥

कमलासन विष्णु शंकर । जोडोनिया दोन्ही कर । स्तवने तोषविती लंबोदर । अति सुंदर भक्तिभावे ॥४॥

ॐनमोजी निर्विकारा । निर्विशेषा निराकारा । निरालंबा निराधारा । तुझिया पारा कोण जाणे ॥५॥

चिदाभासा चिदानंदा । चित्स्वरूपा आनंदकंदा । निजजनह्रदयमिलिंदा । निर्मलपदा गणेशा ॥६॥

रजोयोगे तू कमलासन । सत्वयोगे जनार्दन । तमोगुणे पंचानन । तेजोनिधान सूर्य तू ॥७॥

अमृतमया पूर्णशशांका । सुधाभुगाश्रया सुनाका । नभाश्रया भीमजनका । निजजनरक्षका सुखाब्धे ॥८॥

तू जगाचा आदिकारण । विश्वी विश्वाचा तूचि प्राण । तुझे करिता नामस्मरण । जन्ममरण मग कैचे ॥९॥

तुझी उघडता पूर्ण दृष्टी । नांदो लागेल सकल सृष्टी । तू उपेक्षिलियापाठी । संसारी कष्टी मग आम्ही ॥११०॥

ऐकोनि स्तवन गजानन । मग होवोनि प्रसन्न । देता जाहला वरदान । प्रसन्नमन जगदात्मा ॥११॥

म्हणे तुम्ही भाविक भले । स्तवने मज तोषविले । वांछितार्थ सर्व पुरले । नाही उरले विघ्न तुम्हा ॥१२॥

अव्याभिचारिणी भक्तीसी । पावाल तुम्ही आहिर्निशी । न गुंतोनि मायापाशी । मत्पदासि पावाल हो ॥१३॥

मग म्हणती देवत्रय । प्रसन्न जरी तू महाकाय । तरि सांगे काहि कार्य । शिक्षाचार्य तू आम्हा ॥१४॥

गणेश म्हणे कमलासना । त्वा करावी सृष्टिरचना । सत्वसंश्रया जनार्दना । तिची पालना तू करी ॥१५॥

अंती सकलहि संहार । तू करी का पिनाकधर । ऐसे सांगोनि अंकुशकर । मस्तकी कर ठेवी त्याचे ॥१६॥

सृष्टिसामर्घ्य वेदशास्त्रासी । गणेशे दिधले विरंचीशी । योगस्वच्छंद सामर्थ्यतेशी । देत विष्णुसी गणपती ॥१७॥

एकाक्षरादि मंत्रागम । तंत्रविद्या सकळोत्तम । यंत्रविद्याहि परम । सर्वोत्तम देव शिवा ॥१८॥

ऐकोनि सृष्टिरचनाकार्य । ब्रह्मा बोले धरोनि पाय । करावी सृष्टी कशी काय । येव्हडी सोय दाखवी मज ॥१९॥

ऐकोनि मग गणेश हासे । म्हणे उदरी माझे विलसे । सृष्टीचे आहेत अनेक ठसे । तैसेच तुवा करावे ॥१२०॥

नासाद्वारे आकळिला । नेवोनि ह्रदयी सोडिला । ब्रह्मा तेथे सृष्टिकुटाला । पाहता भुलला बहुसाल ॥२१॥

औदुंबरफळे जेवि वृक्षी । तैसी ब्रह्मांडे भरली कुक्षी । ब्रह्मा पाहे अष्टाक्षी । संख्या लक्षी धरवेना ॥२२॥

उदधीमाजी जैसा तरणी । वाहती तैशा विश्वश्रेणी । सप्तपाताल स्वर्गक्षोणी । नवल करणी तयाची ॥२३॥

अनेक हरिहर ब्रह्मदेव । अप्सरा यक्षगण गंधर्व । सूर्य चंद्र इंद्र समुदाव । पाहून खेद पावला ॥२४॥

मग म्हणे महाकाया । न कळे तुझी महामाया । आता दाखवी आपले पाया । गर्व वाया न करू कदा ॥२५॥

कोटि वर्षावरी शोधिता । तुझा पार न कळे अनंता । भक्तपालका एकदंता । तुझी अवस्था अगम्य ॥२६॥

मग तो कृपेने द्रवला । ब्रह्मा बाहेर काढिला । खिन्नमने चरणी लागला । स्तवू लागला चतुर्मुखे ॥२७॥

त्याचे मस्तकी हस्त ठेऊन । गणेश पावला अंतर्धान । श्रोते असावे सावधान । अवधान धरा पुढे ॥२८॥

जयजयाजी मंगलमूर्ती । तुझी न जाणे अद्‍भुत कीर्ती । मी एकवदने वर्णू किती । अल्पमती करूनिया ॥२९॥

जरी तुझी कृपा असेल आता । तरीहि पूर्ण घडवटेल कथा । कर्ता तूचि एकदंता । तुझे माथा हा भार ॥१३०॥

स्वस्तिश्रीगणेशप्रतापग्रंथ । गणेशपुराणसंमत । उपासनाखंडअद्‍भुत । चतुर्थोध्याय गोड हा ॥ अध्याय ४ ॥ ओव्या १३१ ॥