क्रीडाखंड अध्याय ६

श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः । श्रीक्षेत्रपालाय नमः ।

श्रीसिद्धिबुद्धीचे नाथा । गोड तुझ्या पीयूषतुल्य कथा । श्रवणे पुरविती मनोरथा । करिती अनाथा सनाथ त्या ॥१॥

तुझे स्मरण करिता नेटे । विघ्ने पळती बारावाटे । सकल मायाजाळ तुटे । मन विटे या प्रपंची ॥२॥

तुझी नामे मुखी गाती । त्यांची पातके न उरती । संपूर्ण कामना पूर्ण होती । अंती पावती त्वत्पदी ॥३॥

सकल कल्याणाचे कल्याण । हेचि तुझे नामस्मरण । करिता खंडेल जन्ममरण । म्हणोनि शरण तुजलागी ॥४॥

पंचमाध्यायाचे अंती । काशिराजगृही भक्तपती । स्वरूपशयनी निद्रा करिती । पुन्हा उठविती प्रभातसमयी ॥५॥

करोनिया नित्यकर्म । बालभावे क्रीडाधर्म । खेळ खेळे न कळे वर्म । मायाभ्रम जननेत्री ॥६॥

कश्यपाचा परममित्र । धर्मदत्तनामे ऋषि पवित्र । स्वधर्मनिष्ठ पुण्यपात्र । त्याची कीर्ति ऐकिली ॥७॥

काशिराजगृही जगन्निवास । बालभावे करी विलास । ऐकोनि धावला पाहावयास । पाहता रायास आल्हाद पै ॥८॥

करोनिया पूजन । राजा उभा कर जोडुन । म्हणे स्वामी किमर्थागमन । होऊनि धन्य मज केले ॥९॥

येरू म्हणे गा भूपती । तुझे मंदिरी क्रीडतो विश्वपती । ही ऐकोनिया कीर्ती । पाहावया प्रचीती पातलो ॥१०॥

ऐकोनि बोले नरनाथ । क्रीडतो या बाळासहित । मग त्याते पाचारित । ये धावत महोत्कट ॥११॥

पाहोनि विनायकमूर्ती । हर्षे तन्मय जाहला चित्ती । मग धावोनिया तयाप्रती । धरोनि हाती बैसविले ॥१२॥

धर्मदत्त म्हणे तयालागुन । तू परमात्मा आनंदघन । माझे मित्राचा होऊनि नंदन । कुल धन्य केले तुवा ॥१३॥

तूते न्यावया निजमंदिरी । मी पातलो वीरजारी । येरू म्हणे वडिली भारी । किमर्थ श्रम केले हे ॥१४॥

मज येते पाचारण । तरी मी येतो धाऊन । रायास म्हणे ब्राह्मण । यास पाठवी माझे घरी ॥१५॥

भूप म्हणे धर्मदत्ता । यासि अरिष्टे येती तत्वता । कोण याते होय रक्षिता । विश्वकर्ता होय हा ॥१६॥

लीलावतारी बालभावे । नेसी परी यासि रक्षावे । येरू म्हणे स्वस्थ असावे । न भ्यावे तू अवनीपती ॥१७॥

हा आदिपुरुष विश्वनथ । स्वकृपेने रक्षी अनाथ । त्याचे रक्षण करणार नाथ । कोण आहे सांग पा ॥१८॥

मग घेऊनि विनायकाशी । रथारूढ निघे वेगेशी । मार्गी जाता राक्षसाशी । संधी फावली तेधवा ॥१९॥

काम आणि क्रोधनामे । दोघे राक्षस क्रूर कर्मे । मानवरूपे कलहकर्मे । अकस्मात पातले ॥२०॥

कलह करीत दोघे आले । विनायकावरी कोसळले । जैसे दीपकावरी झेपावले । पतंग निमाले क्षणमात्रे ॥२१॥

विनायके ते चरणी धरिले । गरगरा फिरवोनि आपटिले । गतप्राण होवोनिया पडले । कापू लागले विश्व तेव्हा ॥२२॥

ऐसा प्रभाव अवलोकुनी । लोकवार्ता विश्वासि मने । म्हणे हा प्रत्यक्ष कैवल्यदानी । प्रसिद्ध जनी विलसतो ॥२३॥

देऊनि त्यास आलिंगन । पुढे केले हर्षे गमन । स्वपुरी प्रवेशले दोघेजण । तो पुढे वारण देखिला ॥२४॥

महाबलाढ्य उन्मत्तवारण । चौताळला फिरे जाण । त्याचे पदी रगडोनि मरण । पावले तेथे अनेक प्राणी ॥२५॥

जेव्हा गज मारी थडका । प्रासाद मंदिरे पाडी नरनायका । तो पाहूनि विनायका । चौताळला तयावरी ॥२६॥

मेघा ऐसा शब्द करी । तेणे थरारे धरित्री । गज येता अंगावरी । मग काय करी महोत्कट ॥२७॥

अंकुश घाये हाणोनि सबळ । विदारण केले गंडस्थळ । शोणीत वाहे प्रबळ । तेणे विकळ गज जाहला ॥२८॥

पुन्हा लोटला तो करींद्र । त्यासि अंकुश हाणी मुनींद्र । कंठ फोडोनि केला सछिद्र । प्राण शरीरी विकळ जाहले ॥२९॥

तेव्हा गजाने महानाद केला । गतप्राण तेथे तो पडला । पडिली गृहे अश्वशाला । भूगोळ कापला तयेवेळी ॥३०॥

धुरळा जावोनि पडला प्रकाश । सुर वर्षती पुष्पे विशेष । लपोनि पाहती गजकलेवरास । मग होती निर्भय जन ॥३१॥

जन म्हणती हा दिसे बाळक । पराक्रम तेजे जैसा अर्क । हा साक्षात गणनायक । जगन्नायक अवतरला ॥३२॥

असुर खल दुष्टांचे निर्दळण । गोब्राह्मण साधूरक्षण । करावया धूम्रवर्ण । जगती मंडण जाहला ॥३३॥

धर्मदत्त होऊनि हर्षभरित । हाती धरूनि कश्यपसुत । प्रवेशला निजमंदिरात । मग पूजित राजोपचारे ॥३४॥

सिद्धिबुद्धी उपवरकन्या । चिच्छक्ती त्रिभुवनमान्या । लावण्यलहरी त्रिभुवनधन्या । त्या दीधल्या विनायकाशी ॥३५॥

रमा अवनीसहित हरी । की गंगापार्वतीसह मदनारी । तैसा विराजे विरजारी । दोही नारी समवेत ॥३६॥

धर्मदत्त म्हणे मी धन्य एक । मजवरी तुष्टला जगन्नायक । जो जगत्साक्षी जगपालक । तो हा बालक अदितीचा ॥३७॥

माझे वचनासि देऊनि मान । गृह केले येणे विमान । माझे उद्धरले पूर्वज जन । कश्यपनंदन प्रसादे ॥३८॥

धर्मदत्तमंदिरी अदितीसुत । सिद्धिबुद्धिसह क्रीडत । तव कपट वेष अद्भुत । अरिष्ट तेथे उद्भवले ॥३९॥

धूम्राक्ष राक्षसाची कांता । जृंभानामे असुरी तत्वता । ती होवूनि लावण्यवनिता । ये अवचिता चमकत ॥४०॥

सवे होत्या निशाचरी । त्याही जाहल्या दिव्यनारी । मध्ये जृंभा ती सुंदरी । विद्युत्परी चमकतसे ॥४१॥

सुहास्यवदना पंकजनेत्रा । शिरीषपुष्प कोमलगात्रा । शरच्चंद्रतुल्य वत्क्रा । मानवकलत्रा लाजवी ॥४२॥

रत्नाभरणे अलंकृत । गजगती चाले सख्यांसहित । तिणे पाहून अदितीसुत । करी दंडवत आवडीने ॥४३॥

जृंभा म्हणे निजसख्यांशी । धन्य प्रसवली माय याशी । स्वरूपे उणा मन्मथ याशी । काय स्वरूपासि वर्णावे ॥४४॥

याची पाहता रूपप्रभा । कोटि मदनाचा गाभा । याचे मुखी चंद्रप्रभा । हीन जाहल्या वाटती ॥४५॥

अवनीवरी हे निधान । स्वये पाहता माझे नयन । तृप्त जाहले धन्य दिन । अवलोकिता वदन जाहला ॥४६॥

यास अरिष्टे येती गहन । परि निवारण करी भगवान । कोण करवील मातेवाचुन । अभ्यंगोद्वर्तन ययाशी ॥४७॥

जृंभा म्हणे गा राजसा । घालीन अभ्यंग मी डोळसा । कोमलकरे चारुविलासा । तुज न्हाणीन कौतुके ॥४८॥

रत्नजडित मांडोनि चौरंग । वरी बैसविला सिद्धिबुद्धीरंग । जो जगदानंद कोमलांग । करी अभ्यंग जाणोनिया ॥४९॥

सुगंध तैल उद्धर्तन । जृंभा हर्षे करी मर्दन । कपटे विषे प्याले भरून । करी घर्षण संधिसंधी ॥५०॥

कालकूट मर्दन करिता । दाह जाहला तत्वता । हे जाणोनिया अवचिता । काय करिता जाहला ॥५१॥

मस्तकी मारिता मुष्टिघात । जैसा वज्रे चूर्ण होय पर्वत । तैसी पृथ्वीवरी अकस्मात । गतप्राण पडियेली ॥५२॥

दोन योजने भयंकर । तिचे पडले विस्तीर्ण शरीर । पाहोनि आश्चर्य करिती नर । पुष्पे सुरवर वोपिती ॥५३॥

येवोनिया धर्मदत्त । विनायकासि आलिंगत । म्हणे तुझी लीला अद्भुत । कोण समर्थ जाणावया ॥५४॥

मग करविले भोजन । पुष्पशयनी करविले शयन । तव काशिराजा रथ घेऊन । न्यावयासि पातला ॥५५॥

घेऊनिया विनायकाशी । काशिराजा पातला नगराशी । मग सभेत बैसोनि एके दिवसी । प्रधानासि निरोपित ॥५६॥

विवाहसिद्धी करणे । मज आहे कश्यपासि आणणे । यासि रक्षा सावकाशपणे । अरिष्टगण यासि येती ॥५७॥

जो येईन मी माघारा । तो रक्षा या सुकुमारा । येणे राक्षसांचा केला चुरा । महाअसुरा निर्दाळिले ॥५८॥

धूम्राक्ष मनु जघन । सहस्त्रार्थ राक्षसांचे निधन । करिता जाहला कश्यपनंदन । मनमोहन विश्वात्मा ॥५९॥

अमात्य म्हणे नरकेसरी । बालक येथे आहे जोवरी । तो शोभन कार्यसिद्धी बरी । नव्हे खरी निश्चये ॥६०॥

मासपक्ष गेलियावर । कार्य करावे सत्वर । ऐसा ऐकता विचार । दे रुकार अवनीपती ॥६१॥

बाळकांचे समूहमेळी । खेळे खेळे मुक्तमाळी । तयास पाचारोनि तयेवेळी । दे भोजन यथारुची ॥६२॥

निशाकाळी घालोनि मंचक । सुमन शेजेवरी भक्तपालक । शयन करोनि जगद्‌व्यापक । दावी कतुक निजभक्ता ॥६३॥

काशिराजा समवेत । सर्व जन जाहले निद्रिस्थ । तव अरिष्ट उठले अद्भुत । दानवत्रय पातले ॥६४॥

व्याघ्रमुख ज्वाळामुख । तिसरा दारुण असुर देख । दानववधाचे स्मरोनि दुःख । जाहले सन्मुख स्वमरणाशी ॥६५॥

येवोनिया नगरासन्निध । ज्वालामुख जाहला अग्नीप्रबुद्ध । जाहला दारुण वायूसिद्ध । वन्ही अगाध धडकला ॥६६॥

व्याघ्रमुख दुराचारी । एक ओष्ठ ठेऊनि उर्वीवरी । दुजा आकाशी पसरी । विवरापरी जाभाडा ॥६७॥

नगरासि धडकला वैश्वानर । निद्राभरे व्याप्त नर । घाबरे उठोन हाहाःकार । करित सत्वर पळती पै ॥६८॥

क्रीडासक्त मंदोद्धत युवती । नग्नप्रियांसी निर्भय रमती । तव वन्हिज्वाळा धडकती । मग पळती नग्न तैशा ॥६९॥

कोण्ही वेढूनि पतीचे वसना । तैसीच पळे एक ललना । बाळके घेवोनिया अंगना । करीत रुदना पळताती ॥७०॥

प्रळयाग्नी धडकला दुर्धर । जाळीत चालला नगर । वायू सुटला घोरांदर । प्रळय थोर वर्तला ॥७१॥

आराम वनोपवने घरे । हर्म्यप्रासाद जळाली मंदिरे । गोगजाश्व एकसरे । पळती त्वरे आक्रंदत ॥७२॥

ऐसा जाहला आकांत । कोल्हाळ शब्द जाहला बहुत । काशिराजा आक्रंदत । म्हणे मूर्खत्व म्या केले ॥७३॥

कश्यपे मज पूर्वी कथिले । परि मी त्याचे न ऐकिले । विनायकासि येथे आणिले । तेणे घडले अपाय बहू ॥७४॥

जी जी अरिष्टे उद्भवली । ती ती येणे निर्दाळिली । आता काळकलना मांडली । प्रीती टाकिली आमुची येणे ॥७५॥

येव्हडा नगरी प्रळय वर्तला । परी का हा उगीच बैसला । आता आमचा अंत पुरला । मृत्यु आला सकळाशि ॥७६॥

अग्नि धडकला राजमंदिरी । लज्जा टाकोनि ते अवसरी । पळो लागल्या राज सुंदरी। नगराबाहेरी उघड्याची ॥७७॥

राजा आणि प्रजालोक । पळाले तेव्हा एकाएक । त्यात पळाला विनायक । भक्तरक्षक कृपाळू ॥७८॥

व्याघ्रे विशाळमुख पसरिले । जनालागी विवर भासले । त्यामाजी अवघे शिरले । प्रजापशू समवेत ॥७९॥

राजा धुंडी महोत्कटाशी । महोत्कट धुंडी रायाशी । तो भास्कर आला उदयाशी । जो नयनासि प्रकाशकू ॥८०॥

विवर नव्हे हे व्याघ्रवदन । पाहोनि करिती लोक रुदन । व्याघ्रे जाभाडा मिटोन । भक्षू पाहे सकलांसी ॥८१॥

एकचि जाहला गदारोळ । तो ऐकोनिया दीनदयाळ । उंच वाढला अदितीचा बाळ । जाहला काय व्याघ्रमुखी ॥८२॥

टाकिला उभाच असुर चिरोनी । एक शकल उसळले गगनी । ते वायुमंडळी भ्रमोनी । दूरदेशी पडियेले ॥८३॥

मुख पसरोनि करुणाघन । प्रळयाग्नी टाकी गिळोन । आपले योगमाये करून । मृत जन जीवविले ॥८४॥

जैसे होते पूर्वी नगर । तैसेच संचले पुन्हा सुंदर । पाहता राजा आनंदला थोर । सुखासि पार नाही त्याच्या ॥८५॥

धरोनिया विनायकाचे चरण । वारंवार घाली लोटांगण । म्हणे तूचि या जगाचा प्राण । परिपूर्ण सर्वेशा ॥८६॥

तू अज्ञानतमाचा चंडकिरण । प्रपंचवारण पंचानन । भवत्रस्तपतितपावन । आनंदघन परमात्मा ॥८७॥

तू चराचरी अवघा व्याप्त । असोनिया नव्हेसि लिप्त । निजभक्तांचा परम आप्त । नाहीस सुप्त कदा काळी ॥८८॥

तू धरोनिया अवतार । करिसी दुष्टांचा संहार । निजभक्तांचे मनी सादर । निरंतर तूचि अससी ॥८९॥

तूचि विश्वासे विश्वकर्ता । तूचि आहेस विश्वहर्ता । तूचि पुढे संहारिता । तूचि अनंता कर्मसाक्षी ॥९०॥

सूक्ष्माहूनि सूक्ष्मसाचार । बृहदाहूनि तू बृहत्तर । विश्वसाक्षी लंबोदर । जाहलासि कुमर अदितीचा ॥९१॥

काय आमचे सुकृतोत्तम । तेणे तुजशी समागम । आम्हालागी अतिसत्तम । अत्युत्तम जाहलाशी ॥९२॥

सकळी करोनि जयजयकार । घालोनिया नमस्कार । आपआपले वहनावर । बैसोन नर निघाले ॥९३॥

करोनिया वाद्यगजर । अग्रयानी कश्यपकुमर । बैसवोनिया नरवीर । निजनगर प्रवेशला ॥९४॥

प्रजा होवोनिया निर्भय । नगरी राहिले आनंदमय । जरी तुष्टेल महाकाय । साकडे काय उरेल पै ॥९५॥

ज्याचे मुखी नाम घेता । मग उरेना संसारव्यथा । त्यासि जरी शरण रिघता । मग दुश्चित्तता कायसी ॥९६॥

जयजयाजी पुराणपुरुषा । अप्रमेया बालवेषा । सकलहर्षाचिया वर्षा । मज संतोषा पाववी ॥९७॥

स्वस्ति श्रीगणेशप्रतापग्रंथा । श्रीगणेशपुराण संमत । क्रीडाखंड रसभरित । षष्ठोध्याय गोड हा ॥९८॥

श्रीगणेशार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥६॥ ओव्या ॥९८॥