क्रीडाखंड अध्याय ९

श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः ।

श्रीगुरुभ्यो नमः । श्रीक्षेत्रपालाय नमः ।

ॐ नमोजी शतपत्रनेत्रा । सिद्धिबुद्धिपते कोमलगात्रा । संसारातप्तमानवछत्रा । परमपवित्रा गणपते ॥१॥

तुझे करिताचि रे स्मरण । होय त्याचे संकटहरण । ऐसे ऐकिले वेदवचन । म्हणोन तल्लीन तवपदी ॥२॥

हेचि महतांचे वचन । लवकर दावी सत्य करून । तेणे करूनि माझे मन । धरील अनुसंधान स्वरूपी ॥३॥

हे बोलणे तुझी सत्ता । पुढे तूचि सत्य कर्ता । आता बोलवी आपली कथा । मागणे समर्था हेचि माझे ॥४॥

व्यासास म्हणे कमलासन । ऐक शमीचे महिमान । शमी अर्पण व्यास जाण । उद्धरोनि गेला पै ॥५॥

पुढे प्रियव्रताची कथा । सांगतो मुने तूते आता । जीचे श्रवणमात्रे धन्यता । प्राप्त जगता होतसे ॥६॥

प्रियव्रत राजा सुमती । ब्रह्मांड भरी त्याची ख्याती । दोन तयासि होत्या युवती । नामे कीर्ति प्रभा त्यांची ॥७॥

धाकटी प्रभानामे कांता । रायाच्या चित्ती प्रीतिपात्र वनिता । नावडत्या कीर्तीशी अप्रियता । सदा दावी मनोभावे ॥८॥

रूपगुणसत्वसंपन्न । गुणज्ञ चातुर्यखाणी निधान । ऐसी किर्ती अंगनारत्न । त्यागोन रमला प्रभेशी ॥९॥

अशनीशयनी जनीविजनी । सदा संनिध प्रभा मानिनी । रायासि वियोग निशिदिनी । कदा मनी न साहवे ॥१०॥

कीर्ती वयसा तारुण्ययोगे । तळमळे चित्ती राजवियोगे । शरीर जळे अनंगयोगे । सदा विरागे साजिरी ॥११॥

स्त्रियांचे चित्ती सवतिमत्सर । आधीच वसे निरंतर । त्यात रायासि अप्रियकर । दुःख थोर कीर्तीशी ॥१२॥

केश मुक्त न घाली वेणी । भूपा विरहित राहे तरुणी । रुचि न लागे अशनीपानी । कदा शयनी निद्रा न ये ॥१३॥

राजवियोगे कीर्ती सती । उभी सुकली जैसी मालती । मान सोडोनि पतिव्रता ती । रायाप्रती भेटो आली ॥१४॥

प्रिय प्रभा समवेत तल्पकी । राजा आनंदे रमला की । तेथे कीर्ती जावोनि नेटकी । बैसली तेव्हा पलंगावरी ॥१५॥

रायाचा चरण कोमल करी । धरोनिया जेव्हा चुरी । सपत्‍नी प्रभा खोचली अंतरी । लत्ता उरी हाणे तिच्या ॥१६॥

प्रभेच्या पादघाते किर्ती उलथली । तैसीच तल्पकाखाली पडली । तेणे ह्रदयी दुखावली । रडत आली निजगृही ॥१७॥

तीस तेव्हा कैसे वाटले । की मी भवजळ डोही बुडाले । किंवा अंगावरी कोसळले । कडकडोनि पर्वत कडे ॥१८॥

स्फुंदस्फुंदोनि रडे कीर्ती । तीस दाहीदिशा शून्य वाटते । पाचारोनिया सख्यायुवती । म्हणे मजप्रति विष द्या गे ॥१९॥

जिवलगा वाचोनिया । तारुण्य जाते माझे वाया । व्यर्थ काय ही वाचोनि काया । जाईन विलया हेचि समयी ॥२०॥

काय पाप जन्मांतरी केले । त्याचे फळ हे पुढे वोढवले । किंवा साधुसंत अवमानिले । नाही पूजिले हरीते ॥२१॥

म्हणोनि पावले संसारी कष्ट । तेणे सपत्नी जाहली वरिष्ठ । माझे पापी गे अदृष्ट । आहे नष्ट जन्मवरी ॥२२॥

ऐसी विलपे करोनि आकांत । तव ऋषि देवल पातला त्वरित । त्याते पाहोनि कीर्ती धावत । पदी घालीत दंडवते ॥२३॥

ऋषि म्हणे काय झाले । तिणे सकल दुःख निवेदिले । परदुःखे दुखावले । ह्रदय भले साधूचे ॥२४॥

मग म्हणे गे गजगामिनी । विश्वास ठेवी माझे वचनी । तुवा अर्चावा कैवल्यदानी । भक्ताभिमानी जगदात्मा ॥२५॥

जो सिद्धिबुद्धीचा प्राणनाथ । संकटहरणी तो समर्थ । सदा रक्षोनिया अनाथ । करी सनाथ दयाळू ॥२६॥

मग तीते ऋषिदेवले । व्रतविधान अवघे कथिले । तुज पुत्र होईल वो बाले । वंशी मोक्षध्वजपणे ॥२७॥

तो पावेल गे कीर्ती मरण । त्यासि जिववील गजकर्ण । प्रसन्न असता धूम्रवर्ण । विघ्नगण नाश पावे ॥२८॥

मग ती रमणी व्रत करी । दुर्वा वाहे नेमे सुंदरी । ग्रीष्मऋतूते अवसरी । दूर्वा न मिळती तयेते ॥२९॥

दूर्वाभावी शमीपर्णे । न कळोनि वाहता गजकर्णे । संतोषोनिया तिशी देणे । स्वप्नी दीधले वरदान ॥३०॥

तुते होईल वश पती । आता कष्ट नको गे युवती । ऐसे स्वप्न पाहोनिया सती । जागृतस्थिती पावली ॥३१॥

आनंदे वोसंडोनि पोटी । सख्यास सांगे स्वप्न गोरटी । त्या म्हणती तुज जगजेठी । पावला संकटी चपलपणे ॥३२॥

मग पाचारोनि पुरोहित । सांग संपादिले तिणे व्रत । दाने भोजने गौरवित । असंख्यात विप्र तेव्हा ॥३३॥

तेणे तोषला विनायक । प्रभेसि लंपट नरनायक । तव तिची कर्मगती एकाएक । दुःख देख उद्भवले ॥३४॥

कर्मयोग आणि ईश्वरसत्ता । तेणे नासली प्रभाकांता । रक्तपिती जाहली अवचिता । राजा पाहता खिन्न जाहला ॥३५॥

तेणे उपाय बहुत केले । परी तिचे कर्म नाही खंडले । म्हणोनि रायाचे मन विटले । दैव उदेले किर्तीचे ॥३६॥

राजा आला तिचे घरी । तव गणेशभजनी रत सुंदरी । तीते राये धरोनि करी । नेत तल्पकावरी रमावया ॥३७॥

बहुत दिवसांचा वियोग । अधीरपणे सुरतरंग । प्राप्त होता तिशी अनंग । सुख सांग अर्पीतसे ॥३८॥

राया वाचोनिया मदन । करित होता देह दहन । तोच तीते सुखद जाण । जाहला गजानन प्रसादे ॥३९॥

प्रसन्न अंकुशपाणी । मग कायसी दुःखाची शिराणी । अहोरात्र ती कीर्ती रमणी । रमो लागली रायासी ॥४०॥

हरपली दुःखाची वार्ता । कीर्ती गर्भिणी जाहली अवचिता । तो नवमास पूर्ण भरता । जाहली प्रसूत तेधवा ॥४१॥

पुत्र प्रसवली ते अंगना । प्रमोद न साहे राजमना । राजा करोनि मंगलस्नाना । दाने नाना देतसे ॥४२॥

जात कर्मादि संस्कार । करोनि फोडिले भांडार । सुखी केले याचक नर । कीर्तीसि थोर आल्हाद पै ॥४३॥

चार वर्षांचा जाहला कुमर । प्रभेसि न साहे सवतीमत्सर । तिणे तयासि विष दुर्धर । होवोनि क्रूर प्राशविले ॥४४॥

तेणे येवोनिया लहरी । निचेष्टित पडला उर्वीवरी । पाहता किर्ती रुदन करी । वक्ष चुरी मुष्ठिघाते ॥४५॥

कीर्तीने मांडला महदाकांत । राजा पातला तेथे धावत । प्रभेची निर्भत्सना करित । म्हणे घात केला तुवा ॥४६॥

येऊनिया वैद्यराय । करू लागले विषोपाय । परी न होय विषनिर्भय । बालकापाय टळेना ॥४७॥

कीर्ती घेऊनि बालकाशी । वेगे पातली वनाशी । गृत्समद तेथे तेजोराशी । येवोनि तिशी अवलोकित ॥४८॥

पाहता किर्ती पायी लागली । तेणे करुणा ऋषीसि आली । अभय देऊनिया स्वस्थ केली । तिची खंडली कर्मदशा ॥४९॥

ऋषि बोले सुहास्यवदन । न कळोनि शमीपत्रे पूजन । केलेस तेणे गजानन । आहे प्रसन्न तुजलागी ॥५०॥

शमीपत्र पूजनाचे सुकृत । देता उठेल तुझा सुत । ऐकोन ती अर्पण करीत । पुण्य अद्भुत त्याचे मुखी ॥५१॥

हडबडोनि उठे निजेला । तैसा सुत उठोनि बैसला । तीते परमानंद जाहला । तो वर्णिता न वर्णवे ॥५२॥

मग धरोनिया ऋषीचे चरण । कीर्ती पुसे तयालागुन । मज सांगावे कृपा करून । महिमान शमीचे ॥५३॥

मुनि म्हणे ऐक कांते । शमी प्रिय का गणरायाते । ते आख्यान सांगतो तूते । जे पापाते नाश करी ॥५४॥

धौम्यपुत्र सुलक्षण । शौनकाचा शिष्य जाण । वेदशास्त्रार्थ विद्यानिपुण । पुण्यपरायण मांदार तो ॥५५॥

और्वनामे ऋषि पवित्र । सुमेधानामे त्याचे कलत्र । कन्या प्रसवली कोमलगात्र । प्रीतिपात्र उभयतांसी ॥५६॥

लावण्यराशी सुमध्यमा । उपमेस साजे उमारमा । शमीनामे अतिउत्तमा । गुणाची सीमा न वर्णवे ॥५७॥

ती दीधली धौम्यसुता । सप्तवर्षी जाण तत्वता । टाकोनिया कौमारावस्था । वाहे तारुण्यता स्वभावे ॥५८॥

ऋतू प्राप्त होता तिशी । घरी पाचारोनिया जामाताशी । मानोपचारे गौरवोनि त्याशी । हाती शमीसी अर्पिले ॥५९॥

मांदारासि विनवी सुमेधा सती । माझी कन्या आहे गुणवती । आजवर वाढऊनिया तुझे हाती । परम प्रीती देतसो ॥६०॥

आता पाळावी स्नेहभावे । हेचि इच्छिले माझे जीवे । तुवा आता पूर्ण करावे । मनी द्यावे अखंड सुख ॥६१॥

मांदार घेऊनिया शमीशी । वेगे पातला स्वसदनाशी । दोघे रमती अहर्निशी । अत्यंत मानसी संतोष त्याचे ॥६२॥

भृशुंडी स्वभावे त्याचे आश्रमी । येता हासती मंदारशमी । हे पाहता क्रोध उर्मी । ऋषिलागी न साहे ॥६३॥

भृशुंडी बोले शापवचन । तुम्ही उभयता वृक्ष होऊन । तेथेचि राहा अनुदिन । पक्षिहीन सर्वदा ॥६४॥

शापोनि गेला ऋषिराज । तत्क्षणी ते वृक्ष जाहले सहज । काही दिवस गेल्यावर सतेज । शौनकऋषि पातला ॥६५॥

सुमेधा म्हणे और्वाशी । जामात घेऊनि गेला कन्येशी । तेव्हा पासोनिया मजशी । समाचार कळेना ॥६६॥

ऐकता प्रियेची सखेद वाणी । और्वऋषी निघाला तत्क्षणी । मांदाराश्रमी येऊनि जनश्रेणी । लक्षोनिया पूसत ॥६७॥

शौनक म्हणे और्वाशी । आश्रमी न देखो मांदाराशी । और्व म्हणे जामाताशी । मी शोधावया पातलो ॥६८॥

कन्येलागी घेऊनि आला । तेव्हापासोनि नाही कळला । कुशलार्थ हो आम्हाला । उभयतांचा आजवरी ॥६९॥

विशाळ हे तरू आंगणी । पाहिले न पाहिले कदा नयनी । त्याही पुसता कथिले जनानी । शापोक्तीचे कारण ॥७०॥

ऐकता गुरुश्वशुर करिती शोक । म्हणती ऐसे उद्धरतील तोक । त्यात विचार करी शौनक । विनायक उद्धरील यया ॥७१॥

विनायक आणि उपासक । हे दोघे अभेद एक । म्हणोनि यांचे विनायक । शापमोचन करील पै ॥७२॥

मग त्याणी तप केले । शरीर आपले तपे शोषिले । ऐसे अवलोकिता वळले । चित्त तेव्हा प्रेमळाचे ॥७३॥

त्याचे तपाचे फळ उदेले । तेणे निर्गुण साकारले । त्यापुढे येऊनि उभे राहिले । मन निवाले अवलोकिता ॥७४॥

प्रसन्नमूर्ती गजानन । सिंदूर चर्चित कमनीय वदन । सहस्त्रसूर्यापरी भासमान । घवघवीत प्रगटला ॥७५॥

पाहता त्याची प्रसन्नमूर्ती । और्वशौनक नेत्रांप्रती । उदक आले अश्रू गळती । प्रेमभावे करोनिया ॥७६॥

गणनायक दोही हाते । चरणावरोनि उठवी त्याते । मग म्हणे मागा वराते । देईन त्याते अविलंबे ॥७७॥

ऋषि म्हणती गा विनायका । आता मुक्त करी बालका । तुजवाचोनि भक्तपालका । कोण निका भक्तरक्षणी ॥७८॥

त्यापासूनि अपराध जे घडले । ते तुवा पाहिजे क्षमा केले । तुझे लंबोदर आहे भले । करुणासागर जगदात्मया ॥७९॥

तूचि आहेस जगी कर्ता । तूचि आम्हाते पाळिता । अपराधी शिक्षाकर्ता । शरणरक्षिता तूचि पै ॥८०॥

तूच सकळ ब्रह्मांडाचा स्वामी । तुझी कृपा नसता संसारी श्रमी । पावोनिया अपूर्णकामी । हे तो जाणशी गणराया ॥८१॥

ऐकोन निजभक्तांचे वचन । सुहास्यवदने गजानन । अभयवचने गौरवोन । शापमोचन करी त्याचे ॥८२॥

दो तरूपासोनिया जाहले । युग्म येऊनि गणेशपदी लागले । भक्ती पाहून संतोषले । चित्त भले गणपतीचे ॥८३॥

जगदानंद गणपती । वरद बोले मधुरोक्ती । शमीमांदार पुष्प मजवाहती । ते पावती मत्पद ॥८४॥

शमीचे करिती स्मरण । किंवा घेती इचे दर्शन । त्याचे चुके भवबंधन । मत्पद पावन होतील ते ॥८५॥

जे नेमे शमीपत्रे पूजिती । त्यांचे दर्शने जन उद्धरती । संकटगणापासोनि तरती । सदा पावती विजयाते ॥८६॥

ऐसा देवोनिया वर । गुप्त जाहला लंबोदर । न कळे त्याची लीळा समग्र । वेदा पार न कळे याच्या ॥८७॥

गृत्समद म्हणे राजकांते । शमीमाहात्म्य कथिले तूते । जो भजेल गणरायाते । त्यास आयते सुख लाभे ॥८८॥

कमलासने यज्ञ केला । आरंभी गणपती नाही पूजिला । तेणे तो महद्विघ्न पावला । यज्ञ राहिला तैसाची ॥८९॥

सावित्रीचे शापोक्तिमिषे । नद्यारूप वाहती देव असे । नारायणकृष्णारूप विलसे । वेण्याभासे महेश्वर ॥९०॥

देव सावित्रीचे शापाने । नद्या होता तत्स्त्रियांची मने । आकुलित होवोनिया दुःखाने । दीनवदने रडती त्या ॥९१॥

उमारमा इंद्रायणी । आणखी इतर देवरमणी । लक्षोनिया पद्मयोनी । आकांत करूनि बोलती ॥९२॥

आहा कमलासना काय केले । तुवा गणपतीसि नाही पूजिले । तेणे यज्ञी विघ्न केले । दुःख जाहले आम्हांसी ॥९३॥

पतिवाचोनि स्त्रियाजन । आम्ही जाहलो पहा दीन । ब्रह्मा म्हणे गजानन । आता तुम्ही प्रसन्न करा ॥९४॥

मग तयाचे कर्णी मंत्रविधी । उपदेशिता जाहला विधी । तप करिता त्यांची आधी । गणाधीशे निरसली ॥९५॥

प्रसन्न होता गजानन । देव पातले पूर्वस्थान । अंशरूप नद्या होऊन । अद्यापवरी वाहती ते ॥९६॥

अनेक अवतार धरोनि लंबोदर । करी असुरांचा संहार । पदी स्थापी वारंवार । देवगणाते दयाळू ॥९७॥

होवोनिया धुंडीविनायक । पदी स्थापिले वृंदारक । त्याचे अवतार अनेक । वर्णिता न वर्णवती सहस्त्रमुखा ॥९८॥

श्रोते परिसा सावधान । पुढे धुंडीविनायकाख्यान । जेणे तुटे भवबंधन । विघ्नशमन सहजची ॥९९॥

जयस्वामी लंबोदरा । पार्वतीनंदन विश्वंभरा । माझे ह्रदयी तूचि खरा । बैसोनि बोलविसी निज लीळा ॥१००॥

इति श्रीगणेशप्रतापग्रंथ । श्रीगणेशपुराणसंमत । क्रीडाखंड रसभरित । नवमोध्याय गोड हा ॥१॥ अध्याय ॥९॥ ओव्या ॥१०१॥