क्रीडाखंड अध्याय २०
श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः । श्रीक्षेत्रपालाय नमः ।
जयजयाजी विश्वभूषणा । देवाधिदेवा गजकर्णा ।
माझें चित्त तुझिया चरणा । लावी करुणा करोनियां ॥१॥
यास उपाय एक आहे । आशा पूर्ण करोनि पाहे ।
त्यावांचोनि मन नोहे । स्वाधीन तुझिये सर्वसाक्षी ॥२॥
पार्वती सदनीं विश्वबीज । होवोनि तिचा आत्मज ।
लीला करोनि दावी सहज । तेजःपुंज प्रतापी ॥३॥
चवथें वर्ष तयाशी । लागतां लीला जाहली कैशी ।
पार्वती उठोन एके दिवशीं । प्रातःकाळीं स्नान करी ॥४॥
पूजा साहित्य सिद्ध करुन । घालून तिणे पद्मासन ।
पार्थिव मूर्तीचें पूजन । केलें भक्तिपूर्वक पैं ॥५॥
गुणेश तल्पकीं जागृत जाहला । हाका मारी पार्वतीला ।
पूजेमाजी अद्रिबाला । सोवळयांत गुंतली ॥६॥
माता न ये दीर्घकाळ । ह्मणोन खालीं उतरोनि बाळ ।
स्फुंदत आलें मातेजवळ । म्हने प्रेमळे स्तन देयीं ॥७॥
ह्मणोन तिचा अंचळ वोढिला । उगा राहे ह्मणे त्याला ।
नगजेनें जवळ घेतला । कुरवाळिला निजकरें ॥८॥
बाळ रडे आक्रंदोनी । हात घाली तिचे स्तनी ।
हात काढोनियां भवानी । जाहली ध्यानीं सादर ॥९॥
माता न देतां स्तनपान । क्रोधें संतप्त गजानन ।
हातावरील मूर्तीं ढकलुन । देता जाहला क्रोधभरें ॥१०॥
पडतां मूर्ती धरणीतळीं । क्रोधें नगजा उतावळी ।
दक्षिण हस्तें तयेवेळीं । मारी थापटी तयाते ॥११॥
येरु गडबडां लोळे भूमीशी । रडत उठोन अंगुलीशी ।
डसता जाहला हृषीकेशी । शोणित वाहे भडभडां ॥१२॥
माता उठोनि वेगें । धरुं पाहे महारागे ।
काय केलें भवभयभंगें । उठोनियां पळाला ॥१३॥
पुढें पळे गुणेश जेव्हां । माता मागें लागे तेव्हां ।
न सांपडे भक्तविसावा । भावाविना कवणासी ॥१४॥
जवळ जंव आली पार्वती । तंव तो दिसे अष्टमूर्ती ।
त्रिशूलादि आयुधें हातीं । सर्वांगीं विभुती चर्चिली ॥१५॥
शंकर देखतां निजपती । खालें पाहे पार्वती ।
तो दिसे पुन्हां गणपती । नगजा सती धरुं पाहे ॥१६॥
हाती घेऊनियां वेताटी । गजगामिनी लागे पाठी ।
धांवतां जाहली हिंपुटी । परी गांठी पडेना ॥१७॥
माथ्यावरील ढाळोन पदर । कुरळ कच उधळले सुंदर ।
घर्मबिंदू येऊनि थरथर । कांपे थोर क्रोधभरें ॥१८॥
श्वास भरोनि धांवे घाबरी । हें पाहून भक्तकैवारी ।
मनामाजी विचार करी । म्हणे गौरी भागली ॥१९॥
तप सायास हिणें केले । माते पुत्रत्व मागीतलें ।
तें फळ पाहिजे पूर्ण केलें । हळू चाले दमोनियां ॥२०॥
अद्रिजेनें धावोनि धारला करीं । वेताटीं तेव्हां त्यास उगारी ।
विनायक कर वरी करीं । भिवोन करी दीन मुखें ॥२१॥
वेताटी उगारोन दाबी त्यास । परी न मारवे प्रिय पुत्रास ।
अंचलें बांधोन तयास । आणिला घरास नगजेनें ॥२२॥
तेथें घोवोनियां लोळण । स्फुंद स्फुंदोन रडे गजकर्ण ।
शिथिल होतां अंचल बंधन । निघोन आंतून पळाला ॥२३॥
माता म्हणे रे राजसा । पुन्हां पळाला येथून कैसा ।
शिवास सांगतां विचार कैसा । होईल मागें फिरे कां ॥२४॥
महाक्रोधी आहेत पती । ते ताडितील तुजप्रती ।
माघारा फिरे गणपती । पुढली गती धरुं नको ॥२५॥
तिचें न ऐकतां गजानन । पुढें करी पलायन ।
तंव कर्दमासुर पुढें येऊन । विप्र होऊन उभा राहे ॥२६॥
तयासि म्हणे कपटी विप्र । कांरे इतका पळतोस क्षिप्र ।
बाळकांसि भरलें कांप्र । म्हणे दडवी मजसी तूं ॥२७॥
तव तो उचलोन एकदंत । मुखामाजी घालोनि गिळित ।
तंव माता आली धांवत । ती पुसत ब्राह्मणासी ॥२८॥
माझा देखिला काय नंदन । येरु हातें झांकी नयन ।
तीस म्हणें मजलागुन । काय म्हणोन पुसतेसी ॥२९॥
तूं काय माझे हवालीं केला । म्हणोन ठाव सांगूं तुजला ।
तंव बाळ मुखांतूनि निघाला । तो देखिला आर्येनें ॥३०॥
तेव्हां विप्रास म्हणे गोरटी । तुम्ही दिसतां बहुत कपटी ।
माझा कुमर कशासाठीं । तुम्हीं भटीं लपविला ॥३१॥
असुरें आपलें रुप धरिलें। पाहतां तिणें नेत्र झांकिले ।
बाळकें तयास उचलिलें । भिरकाविलें दूर देशीं ॥३२॥
पुन्हां आला सरसाउनि । मग हापटी मोक्षदानी ।
असुर पडला तेथें मरुनी । सावध भवानी जाहली ॥३३॥
धांवोनियां लवलाहीं । उचलोनि धरिला तिणें हृदयीं ।
गृहीं नेवोनियां तेसमयीं । स्तनपान करवीतसे ॥३४॥
जावळ सरसाऊनि ते समयीं । बाळकाचें मुख पाहीं ।
तेणें देतां जांभयी । मुखांत पाहे जगदंबा ॥३५॥
तंव देखिली विश्वस्थिती । अनंत विश्वें मुखीं नांदती ।
पाहतां विस्मित जाहली पार्वती । मूर्च्छा दाटली तयेतें ॥३६॥
मुहूर्तें सावध होवोनि पाहे । तंव पुढें बाळ खेळताहे ।
मनामाजी विचारुं पाहे । म्हणे नोहे बाळक हा ॥३७॥
तिणें त्याची स्तुती केली । बाळ माया तिजवर घाली ।
पुर्वावस्था विरोन गेली । देऊ लागली स्तनपान ॥३८॥
एके दिवसीं प्रातःकाळीं । मिळोनियां अर्भक मंडळी ।
येऊनियां पार्वती जवळी । म्हणती गुणेश कोठें वो ॥३९॥
मुलें मारिती तयास हांका । उठे उठे रे विनायका ।
प्रातःकाळ जाहला निका । आजोनि सख्या निजलाशि कां ॥४०॥
अंबा म्हणे बाळकातें । कांरे उठवितां तान्हयातें ।
ते म्हणती मातेतें । न गमे आम्हांसि तयाविना ॥४१॥
रात्रदिवस सख्यावांचुन । आम्हास नसे दुजे ध्यान ।
ऐसें त्याचें वचन ऐकुन । जागृत तिणें केला सुत ॥४२॥
जागृत होवोनि गजानन । मातेचें करी स्तनपान ।
तंव पुढें मुलें येऊन । हातीं धरोनि म्हणती तया ॥४३॥
चल जाऊं खेळावया । घरांत बसशी कां सखया ।
गुणेश तेव्हां उठोनियां । बाहेर निघाला तेधवां ॥४४॥
हात धरोनि परस्पर । गांवाबाहेर लंबोदर ।
लेकुरांसहित येऊनि सत्वर । खेळ विचित्र मांडिला ॥४५॥
देवोनि वस्त्रालंकाराशी । सिंधु धाडी खड्गासुराशी ।
तो धरी उष्ट्ररुपाशी । मान आकाशीं भेदली ॥४६॥
मुखीं लडबडे जिव्हा ज्याची । विक्राळ गर्जना ऐकोन त्याची ।
लेंकुरें घाबरलीं ऋषींचीं । पळती जाहली दशदिशा ॥४७॥
म्हणती धांव रे भक्तवत्सला । विक्राळ दानव पाहा आला ।
ऐकोनियां गुणेश धांवला । महद्रूपाला प्रगट करी ॥४८॥
पादघातें असुर धरणी । कांपवीतसे क्षणोक्षणी ।
हें पाहतां चिंतामणी । काय करणी करीतसे ॥४९॥
त्याचे मस्तकीं मारोन घाय । केला त्याचा शतचूर्ण काय ।
खुंटला दैत्याचा उपाय । प्राणासि अपाय जाहला ॥५०॥
शरीर चुरोनि वाहे शोणित । विजयी जाहला शिवसुत ।
बालकें घालिती दंडवत । मुख पाहती प्रेमभरें ॥५१॥
तंव त्याचा सखा दैत्यविक्राळ । काळें केला उतावीळ ।
पादघातें अवनीतळ । कांपवी खळ तेधवां ॥५२॥
आकाशी टाळू भेदित गेली । तेणें पाहून गुणेश सांवली ।
त्यांत शिरोनि मान केली । मूर्ती पाडली गुणेशाची ॥५३॥
पुन्हा उठोनि भक्तपती । चालतां जाहली तीच गती ।
पाहून त्यासि बालक ह्मणती । किती गणपती पडतोसी ॥५४॥
विचारोनि पाहे देवाधिदेव । कळली तेव्हां दानवाची माव ।
मग प्रगट करी निजवैभव । सदाशिव तनुज पैं ॥५५॥
घेऊनियां पाषाण करीं । निजच्छायाहृदयीं मारी ।
सावलीवरी नृत्य करी । देह चुरी तयाचा ॥५६॥
दैत्य स्वरुप करोनि प्रगट । प्राण सोडी तेव्हां भट ।
ज्याचें सामर्थ्य फार तिखट । देव कांपती पाहूनि तया ॥५७॥
त्याचा सहज घेऊनि प्राण । विजयी जाहला गजकर्ण ।
पुष्पें वर्षती सुरगण। अत्यादरें करुनियां ॥५८॥
पुन्हां चिमण्या बाळांसहित । डाव मांडोनियां अनंत ।
नाना रितीं खेळ खेळत । एकदंत प्रतापी ॥५९॥
तंव धांवला चंचलासुर । बाळ होऊनि चिमणे सुंदर ।
कंदुक घेऊनियां सत्वर । डाव असुर मांडीतसे ॥६०॥
ज्याचे हातींचा कंदुक । जो झेलील बळें बाळक ।
कंदुक उडवी त्याचे स्कंदी देख । बैसोन फिरणे क्षणभरी ॥६१॥
ज्या ज्या बाळकानीं उडविले कंदुक । ते ते झेली दानव देख ।
स्कंधी तयास घेतां बाळक । त्याच्या भारें आक्रंदती ॥६२॥
अंबात्मजें चेंडू उडविला । तो अंबरीं असुरें झेलिला ।
येऊनि त्याचे स्कंधी बैसला । भार घातला बहुत तेणें ॥६३॥
दैत्य म्हणे विनायकाशी । मुलांमाजी बळकट होशी ।
आतां कारे कांपतोशी । धरीं धीरासी चालबळें ॥६४॥
तयासि खाली उतरोन । त्याचा कंदुक विनायकान ।
झेलित दैत्य स्कंधीं घेऊन । चालला तो व्योमपंथें ॥६५॥
वरी करोनियां मुखें । बाळ पाहती तेव्हां दुःखें ।
हाका मारिती सखे सखे । येई हरिखें माघारा ॥६६॥
गगनपंथें जाय असुर । मनी तरकला जगदीश्वर ।
हृदयीं हाणोनि लत्ताप्रहार । घाली भार तयावरी ॥६७॥
जाणोनि त्याचा प्रभाव । तयासि विनवी दानव ।
माझा नको घेऊ जीव । तूं जाणता सर्व जगत्रयी ॥६८॥
मी शरण आलों तुजला । देवा नको मारुं मजला ।
ऐकतां गुणेशें तयाला । भिरकाविला दूरदेशीं ॥६९॥
बाळकांमाजी पुन्हां आला । मुलें झोंबती तरच्चरणाला ।
ह्मणती त्यागूं नका आह्माला । जात होतासि दूर देशीं ॥७०॥
आह्मी पूर्वजन्मीं तप केले । ते आमचें फळासि आलें ।
म्हणोनि देवा तुझीं पावलें । सदां देखूं प्रेमभरें ॥७१॥
तुझ्या वियोगें आमचे प्राण । तळमळती रे गजकर्ण ।
तुझ्या संगे भूकतान्ह । न लागे बा सर्वथा ॥७२॥
दीडप्रहर चढला दिवस । मुलें न येती घरास ।
क्रोध येऊनि त्यांचे पित्यांस । घेऊनि छडीस निघाले ॥७३॥
गांवांबाहेर बालकांसहित । खेळ खेळे एकदंत ।
तेथें पातले धांवत । नेत्र वटारिती पोरांवरी ॥७४॥
येतां देखिले वडिलजन । मुलें कांपती थरथरोन ।
त्याही विलोकितां गुणेशवदन । क्रोधमन जाहला त्यांचा ॥७५॥
वृद्ध म्हणती नगजात्मजा । तुवा नासले आमचे आत्मजा ।
गृहीं न राहती गणराजा । लेकुरें तुजवीण सर्वथा ॥७६॥
करीत नाहींत विद्याभ्यास । जाणत नाहीत स्वकर्मास ।
सदा तुझें वेड त्यांस । होवोनियां वेडावली ॥७७॥
आतां सोडोनि तुझा शेजार । केलें पाहिजे ग्रामांतर ।
ऐसें ऐकतां अंबाकुमर । जाऊनि दूर बैसला ॥७८॥
त्याचेमागें सकल बाळ । करीत गेले गदारोळ ।
त्याचें वंदोनि पादकमळ । जाहले प्रेमळ सद्गद ॥७९॥
तेथून मुलें दूर जातां । माघारें वृद्ध आले तत्वता ।
लेंकुरें म्हणती बा अनंता । क्षुधा आतां लागली ॥८०॥
मग घेऊनी बाळकजन । ग्रामीं प्रवेशला गजानन ।
गौतमाश्रमी तेव्हां जाऊन । केले विंदान तयाने ॥८१॥
ध्यानीं निमग्न गौतममुनी । गुणेश निघाला तेथुनी ।
पाकशाळेमाजी शीघ्र येउनी । विधी नंदिनी अवलोकित ॥८२॥
स्नान करुनि सोवळेपणें । अहिल्या पाक करी सुलक्षणे ।
मुलांसि गजकर्ण म्हणे । अतां जेवणे येथेंच पैं ॥८३॥
मुलांसहित पात्रें घेउनी । ओदनादि अन्न पात्रीं वाढूनी ।
भोजन करी कैवल्यदानी । आनंदोनि तेधवां ॥८४॥
लेंकुरा सांगे गजानन । स्वस्थ करा हो तुम्ही भोजन ।
अहिल्या होवोनि क्रोधायमान । वटारोनि नयन बोलतसे ॥८५॥
काय तुवां हें बंड केलें । सोवळें अन्न विटाळलें ।
न पुसतां तुवां वाढिलें । सारीं मुलें जेवताती ॥८६॥
न करितां वैश्वदेव देवतार्पण । बळें जेविसी गजकर्ण ।
अंबा तूतें करील ताडण । सांगतां गार्हाणें बाळका ॥८७॥
ध्यान विसर्जोनि ऋषिगौतम । पाहोनि त्याचें अनुचितकर्म ।
कोपें खवळला विप्रोत्तम । सक्रोध बोले तयातें ॥८८॥
उत्तम कुळांत जन्मलासी । त्याचें नांव कैसें बुडविसी ।
पाक विटाळून बळें खाशी । न जाणसी शास्त्रविधी ॥८९॥
भोजनपात्रासहित । तयास तेथून हाती धरित ।
नेवोनि अंबेसि दावित । पहा म्हणत कर्म याचें ॥९०॥
प्रतिदिनीं खोडया करी । न कथिलें तूतें आजवरी ।
आह्मी न राहावें तुमचे शेजारीं । ग्रामांतरीं जातसें ॥९१॥
ऐकोन ऋषीची सक्रोधवाणी । भयें कांपे तेव्हां मृडानी ।
मस्तक ठेऊनि ऋषिचरणीं । विनयपणी बोलतसे ॥९२॥
अंबा म्हणे वो दयाळुवा । अपराध येव्हडा उदरीं ठेवा ।
येणें बुडविलें आमुचे नांवा । आतां पहावा दंड याचा ॥९३॥
दोरी घेऊनियां माय। बळकट बांधी त्याचे पाय ।
स्फुंदस्फुंदोनि गणराय । महाकाय रडतसे ॥९४॥
तळघरीं नेऊनि ठेविला । सर्वेश्वर म्हणे मातेला ।
न करी पुन्हां अन्यायाला । सोडी मजला जननीये ॥९५॥
न ऐकतां त्याचें वचन । अंबा ठेवी त्यास कोंडून ।
गौतम स्वाश्रमीं जाऊन । करी स्नान तेधवां ॥९६॥
स्नान करुनि अहिल्यासती । पुन्हां पाक जाहली करिती ।
नैवेद्य ताट घेवोनि हातीं । देवांप्रति घेऊनि गेली ॥९७॥
करावया नैवेद्यार्पण । देवघरांत गेला ब्राह्मण ।
गुणेश रुपें देवगण । दिसते जाहले तयासी ॥९८॥
देवापुढें उच्छिष्ट पात्र । पाहोनियां ऋषिपवित्र ।
म्हणे काय हें आहे विचित्र । शिवपुत्र दिसे तयां ॥९९॥
ब्राह्मण पाहे जिकडे तिकडे । दिसे गुणेशाचे रुपडें ।
पाहतां ब्राह्मण जाहले वेडे । कर्मकुडें म्हणे माझें ॥१००॥
परमात्मा सनातन । तोचि जाहला गौरीनंदन ।
तो मी आतां न जाणून । करवी बंधन तयासी ॥१॥
अहा ईश्वरा तुझी माया । ब्रह्मादिकां नये आया ।
तेथें मानवी माझी काया । करी दया सर्वज्ञपणें ॥२॥
तळघरीं कोंडिली गुणेशमूर्ती । मुलें स्फुंदस्फुंदोन रडती ।
कां उपेक्षिलें आम्हाप्रती । तुवां गणपती आज कैसे ॥३॥
न गमे सखया तुजवांचुन । उदास जाहलें आमचें मन ।
आतां देऊनियां दर्शन । करी शांतवन आमचें ॥४॥
त्याचा पाहोनि भक्तिभाव । त्यास भेटला देवाधिदेव ।
मुलें करुनि गद्गदरव । भेटती प्रेमें तयासी ॥५॥
मातेस सांगती गजगामिनी । तूं कैसा ठेविला त्यास कोंडुनी ।
गुणेश गेला बाळकें घेउनी । आतां उपवनीं खेळावया ॥६॥
तंव दुसरी येऊनि गुणेशमूर्ती । तेणें जानूस कवळोनियां पार्वती ।
स्तनपान मागे तयेप्रती । तिसरा मागे दध्योधन ॥७॥
चवथा तिचा धरोनि हात । कडियेवरी घे म्हणत ।
नगजा पाहे विस्मित । अनंतरुपें तयाचीं ॥८॥
उघडोनि खोलीचें द्वार । तेथें पाहिला निजकुमर ।
त्याचे चरण सोडोनि सत्वर । तयासि आलिंगीं प्रेमे ॥९॥
प्रेमभरें फुटला स्तनीं पान्हा । तिनें पाजिला तो तान्हा ।
सद्गद रुचिरानना । पाहे वदन कुमराचें ॥११०॥
स्वस्तिश्रीगणेशप्रतापग्रंथ । श्रीगणेशपुराण संमत ।क्रीडाखंड रसभरित ।
विंशतितमोध्याय गोड हा ॥१११॥अध्याय ॥२०॥ओव्या॥१११॥श्रीगजाननार्पणमस्तु॥
अध्याय विसावा समाप्त