लावणी ११८ वी
मैत्र मोत्याची जात, जिवा विश्रांत, बोले हरघडी । मैत्र समयाच्या पारीं घालितों उडी ॥धृ०॥
तुम्ही ऐका चित्त देउनी, स्शिर होउन बसा । एक थोडासा दृष्टांत आठवला कसा । एका राजाची कन्या, तिचें नांव गजरा आली भररसा । चांगुलपणा रंभा पुतळी जैशी उर्वशा ॥चाल॥ त्या राजाची कुवरा कीं गजरा नार । सोळा वर्षांची उमर, रूप दाणेदार । नेसली पैठणी साडी, तुटती तार । अंगीं किनखापाची चोळी जरी-जरतार । कपाळीं लाविली टिकली कुंकाची कोर ।
वेणीत गुंफित साज पक्का शेर । उभी होती रंगमहालांत, तळीं बाजार । तो वाण्याचा मुलगा आपल्या दुकानावर । तो मदनाचा पुतळा कीं पाहुनी डोळा झाली वेडी ॥१॥
त्या राजाच्या कन्येनें उचलून खडा टाकिला दुकानावर । हळु हळु बोले वचन कीं गजरा नार । म्हणे वाण्याचा नंदन खडा राव आला कुणीकुन पाहे चवभवता । गपगपा झाकले नेत्र वरती पाहातां ॥चाल॥ ती राजकन्या त्याला खुणवी स्पष्ट । आज यावें रंगमहालांत, करावी खेट । खुण एकतांच वाणी कापे लटपट । फिरून धरी अवसान हिय्या बळकट । होती मुजर्‍याची गडबड कचेरी घनदाट । मग भवता पाहुन तसाच शिरला नीट । ताळा ताळांच्या चारी वेंघला वाट । होती गजरा नार, जाऊन धरी मनगट । तो सर्वांगीं बैसून मनासी मन गेलें मिळून टाकी पलंघडी ॥२॥
एक प्रहर रात्र झाली, रयत गेली, उठले राव । ‘काय करिते आमुची गजरा नयनीं पहावें ’। लावली होती कवाडं, चाले झडकरी सत्यभाव । ‘तूं माझे गजरा लेकी, कवाड उघडावं ’। पित्याचा शब्द ऐकून ‘बरं नाहीं झालं, कसं करावं ?’ । त्या वाण्याच्या काळजानें सोडिला ठाव ॥चाल॥ अशी शंभर वर्षं पूर्ण मुदत भरली । त्या झरुक्याच्या बाहेर होती झगली । लावली कीं झरुक्या, तिथंच लपण केली । मग कवाड उघडून पिता घेतला महालीं । गुजगोष्टी सांगतां पित्यासी निद्रा आली । कांहीं केल्यानें जाईना, मनीं दचकली । होता मार्गेश्वराचा महिना, थंड पडयेली । थडथडा उडे, अंगाची काय गत बनली । त्या भुजंगशेट वाण्याची सुदबुद गेली । देवाचें स्मरण करितां बुद्ध आठवली । त्या खांबाला पागोटयाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून दुसर्‍या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला शेल्याची वेठी घाली । मग तसाच उतरून तिसर्‍या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला पंचाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून चौथ्या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला काचाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून पाचवे ताळीं उडी घालीं । पाय टाकुन धरणीवर चाले तातडी ॥३॥
मग झाला प्रात:काळ, मेळामेळ जनलोकांचा । वर पाहूं लागले झगरा पांघरूणांचा । लोक म्हणती, ‘कोण चोर धीट मनाचा ?’ । एक म्हणतो, ‘पोशाग भुजंगशेट वाण्याचा’ ॥चाल॥ अशी गुणगुण गेली राजाच्या कानीं । शिपाई धाडिले चवघे चव ताळांनीं । कचेरीपुढेम त्येला आणिला बांधोनि । न पुसतां त्याचें शिर द्यावें उडवुनीं । कचेरीपुढें त्येला आणिला बांधोनि । न पुसतां त्याचें शिर द्यावें उडवुनी । त्याच्या जवळ होता बाप, होइना धनी । राज्याप उभा प्रधान कर जोडोनी । ‘भरल्या पोटीं मारावा जेवूं घालोनी’ । आई देत असे शिव्या मनीं तळपुनी । कोण जेवुं घालील याला ? पीडा आम्हांला घरबुडीं ॥४॥
अस्त्रीच्या (?) अरे, तूं पुढें नको येऊं । तुझें मरण आलें जवळी आतां नको भिऊं । गेला बहिणीच्या घरला, ‘ऐक सत्यभामे, घाल तूं जेऊं’ । तेव्हां बहिण म्हणे, “तोंड नको आम्हांला दावुं’ । गावामधिं सखेसोयरे लागला राव घरोघर पाहूं । जन बोलत फटफट, जाचणी बहु ॥चाल॥ सोईरे समस्तांनीं अपमान केला । ते मांग म्हणती ‘सावकाराच्या मुला । काय तुझें जिणें ! कोणी जेवूं घालिना तुजला’ । ‘या गावामधिं एक मैत्र राहिला । त्याच नाव जाखु शिंपी, माहित सर्वांला । त्यासी भेटायासी आमचा हेतु राहिला’ । ते मांग घेउन गेले त्याच्या घराला । ते म्हणती ‘तुजला आणिला भेटायाला’ । गेला घरांत, फुटका थाळा ऐवज निघाला । वाण्याच्या इथं नेऊन शिधा आणिला । स्वयंपाक करून दोघे बसले जेवायाला । कसा काय झाला वृत्तांत सांग तू मजला । येकुणेराच्या पडती गळा, रडती खळाखळा जीवाचे गडी ॥५॥
तुझा नाहीं साधला, लाग, जाऊं कचेरीसी । दोघे मैत्र मिळून गेले राजापाशीं । ‘कर जोडून विनंति ऐका राजेश्वरी गोष्ट थोडीशी । गरिबाचा करावा न्याय, होईल मन खुशी ॥चाल॥ हा सावकाराचा मुलगा तुमचा अंकित । आहे बाळपणापुन याची आमची प्रीत । पायापुढें करितो अर्जी, येक रात । गुजगोष्टी सांगतां पुरेल आमुचा हेत’ । त्या दरबारामधिं कुटाळखोर होत । ‘काय जामीन घेतां पाहुनी याची शपष ?’ । ते मांग म्हणती ऐका हो श्रीमंत । ‘या सावकाराचं गावांत धनवर गोत । कोणी जेऊं घालीना, पडला त्यावर वक्त । तुम्ही द्यावा सोडुन, आम्ही जामीन होत’ । दिला मुचिलका लेहून, आला घेऊन जिवाचा गडी ॥६॥
तुला सांगतो मनसुबा नको रे उभा जाय म्हालासी । नाहीं भोगिली सुंदरा जीवाला मुकशी ॥चाल॥ तसाच उठला तांब्या घेतला हातीं । मग लगबग लगबग गेला लोहार घराप्रती । ‘एक सवा शेर खिळ्यांची करून दे गणती’ । लोक झाले सामसुम काळोखे रातीं । ठोकित चालिला खिळे सफेली वरती । ती गजरा नार चवथ्या ताळीं होती । ‘ऊठ ऊठ गजरे, तुला चढली सुस्ती’ । तवा गजरानार सावध होऊन बसती । चहुकून समयाच्या सारिल्या ज्योती । त्या वाण्याच्या नवतीचा रसकस घेती । म्हणे, ‘गजरे, झालों मरणाचा सांगती, आहे आम्हां तातडी’ ॥७॥
अरे भगंवता, तुला कशी येईना कनवळा ? । मैत्रीचें दु:ख आंठवुन पडली गळा । ‘तुझ्याकरितां मी मरणाचा सोहळा’ ।चाल। मग निरोप घेतला त्यानें त्या समयीं । उतर उरतो खिळ्यावरून, पहा चतुराई । उपटोनि खिळे डबर्‍यामधिं खवी । असे चारी ताळ उतरून आला लवलाही । शिंप्याशीं म्हणे ‘बरी सांगितली सोई’ । गुजगोष्टी सांगता उदय झाला रवी । मग मांगाची राव झुंड आली त्या ठाई । ते मांग म्हणती ‘चोर आमुचा आणुन देई’ । तवा शिंपी सावकाराच्या मुलास दावी । चालविला रस्त्यांतून जनलोक पाही । त्या पाणवटयाच्या नारी म्हणती ‘अगबाई आतां वधिल पुतळा या रांडेच्या पायीं’ करती वढाताडी ॥८॥
मांगानं दिली तस्ती, बहु घाबरला । मैत्राचें दु:ख पाहुन शिंपी गहिरवला ॥चाल॥ तो सावकार म्हणे, ‘मैत्रा जा घरास । हें आमुचं दु:ख, आम्ही भोगूं सावकाश’ । तेव्हां शिंपी म्हणूं लागला त्या मांगास । ‘मैत्रासी वाचवा, कापा माझ्या मानेस’ । हा वर्तमान गेला गजरेच्या कानास । केला मर्दाचा पोशाक त्या समयास । हातीं समशेर ढाल दिली मुंढयास । उतरली माडी, तळीं आली पागेसस । सजविला घोडा त्यावरी बैस । घोडा उडवीत उडवीत उडवीत आली त्या ठायास । त्या लोकाला म्हणती पैस । काय दोघांच्या शिरीं आपेश कापितां नरडी ॥९॥
मांग घेऊन आले दरबारीं, ‘ऐका राजेसरी । हा वाण्याचा मुलगा तुमचा कीं हो चोर’ । शिपाई म्हणे, ‘ऐसे सांगतां राजा ग्रंथ होईल थोर । हा शिंपी वाणी आहे कीं मईतर’ ॥चाल॥ ‘दोघांसी वाचवा, कापा माझी मान’ । जन म्हणती, ‘हा शिपाई कुठला कोण ? । दोघांकरिता हा कां आपला देतो प्राण ?’ । राज्याप उभा प्रधान कर जोडून । ‘एकाकरितां तिघांचा कां घेता प्राण ? । फेडाल हा अपराध द्याल उसनं’ । राजानें प्रधानाचा मान्य करून त्या तिघा जणासी त्यानें दिलें सोडून । गंगु हैबती मजलशीं गातो गान । राजाराम सभेमधिं डफ झोडी ॥१०॥
तुम्ही ऐका चित्त देउनी, स्शिर होउन बसा । एक थोडासा दृष्टांत आठवला कसा । एका राजाची कन्या, तिचें नांव गजरा आली भररसा । चांगुलपणा रंभा पुतळी जैशी उर्वशा ॥चाल॥ त्या राजाची कुवरा कीं गजरा नार । सोळा वर्षांची उमर, रूप दाणेदार । नेसली पैठणी साडी, तुटती तार । अंगीं किनखापाची चोळी जरी-जरतार । कपाळीं लाविली टिकली कुंकाची कोर ।
वेणीत गुंफित साज पक्का शेर । उभी होती रंगमहालांत, तळीं बाजार । तो वाण्याचा मुलगा आपल्या दुकानावर । तो मदनाचा पुतळा कीं पाहुनी डोळा झाली वेडी ॥१॥
त्या राजाच्या कन्येनें उचलून खडा टाकिला दुकानावर । हळु हळु बोले वचन कीं गजरा नार । म्हणे वाण्याचा नंदन खडा राव आला कुणीकुन पाहे चवभवता । गपगपा झाकले नेत्र वरती पाहातां ॥चाल॥ ती राजकन्या त्याला खुणवी स्पष्ट । आज यावें रंगमहालांत, करावी खेट । खुण एकतांच वाणी कापे लटपट । फिरून धरी अवसान हिय्या बळकट । होती मुजर्‍याची गडबड कचेरी घनदाट । मग भवता पाहुन तसाच शिरला नीट । ताळा ताळांच्या चारी वेंघला वाट । होती गजरा नार, जाऊन धरी मनगट । तो सर्वांगीं बैसून मनासी मन गेलें मिळून टाकी पलंघडी ॥२॥
एक प्रहर रात्र झाली, रयत गेली, उठले राव । ‘काय करिते आमुची गजरा नयनीं पहावें ’। लावली होती कवाडं, चाले झडकरी सत्यभाव । ‘तूं माझे गजरा लेकी, कवाड उघडावं ’। पित्याचा शब्द ऐकून ‘बरं नाहीं झालं, कसं करावं ?’ । त्या वाण्याच्या काळजानें सोडिला ठाव ॥चाल॥ अशी शंभर वर्षं पूर्ण मुदत भरली । त्या झरुक्याच्या बाहेर होती झगली । लावली कीं झरुक्या, तिथंच लपण केली । मग कवाड उघडून पिता घेतला महालीं । गुजगोष्टी सांगतां पित्यासी निद्रा आली । कांहीं केल्यानें जाईना, मनीं दचकली । होता मार्गेश्वराचा महिना, थंड पडयेली । थडथडा उडे, अंगाची काय गत बनली । त्या भुजंगशेट वाण्याची सुदबुद गेली । देवाचें स्मरण करितां बुद्ध आठवली । त्या खांबाला पागोटयाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून दुसर्‍या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला शेल्याची वेठी घाली । मग तसाच उतरून तिसर्‍या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला पंचाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून चौथ्या ताळीं उडी घाली । त्या खांबाला काचाची वेठी घाली । मग तसाच उतरून पाचवे ताळीं उडी घालीं । पाय टाकुन धरणीवर चाले तातडी ॥३॥
मग झाला प्रात:काळ, मेळामेळ जनलोकांचा । वर पाहूं लागले झगरा पांघरूणांचा । लोक म्हणती, ‘कोण चोर धीट मनाचा ?’ । एक म्हणतो, ‘पोशाग भुजंगशेट वाण्याचा’ ॥चाल॥ अशी गुणगुण गेली राजाच्या कानीं । शिपाई धाडिले चवघे चव ताळांनीं । कचेरीपुढेम त्येला आणिला बांधोनि । न पुसतां त्याचें शिर द्यावें उडवुनीं । कचेरीपुढें त्येला आणिला बांधोनि । न पुसतां त्याचें शिर द्यावें उडवुनी । त्याच्या जवळ होता बाप, होइना धनी । राज्याप उभा प्रधान कर जोडोनी । ‘भरल्या पोटीं मारावा जेवूं घालोनी’ । आई देत असे शिव्या मनीं तळपुनी । कोण जेवुं घालील याला ? पीडा आम्हांला घरबुडीं ॥४॥
अस्त्रीच्या (?) अरे, तूं पुढें नको येऊं । तुझें मरण आलें जवळी आतां नको भिऊं । गेला बहिणीच्या घरला, ‘ऐक सत्यभामे, घाल तूं जेऊं’ । तेव्हां बहिण म्हणे, “तोंड नको आम्हांला दावुं’ । गावामधिं सखेसोयरे लागला राव घरोघर पाहूं । जन बोलत फटफट, जाचणी बहु ॥चाल॥ सोईरे समस्तांनीं अपमान केला । ते मांग म्हणती ‘सावकाराच्या मुला । काय तुझें जिणें ! कोणी जेवूं घालिना तुजला’ । ‘या गावामधिं एक मैत्र राहिला । त्याच नाव जाखु शिंपी, माहित सर्वांला । त्यासी भेटायासी आमचा हेतु राहिला’ । ते मांग घेउन गेले त्याच्या घराला । ते म्हणती ‘तुजला आणिला भेटायाला’ । गेला घरांत, फुटका थाळा ऐवज निघाला । वाण्याच्या इथं नेऊन शिधा आणिला । स्वयंपाक करून दोघे बसले जेवायाला । कसा काय झाला वृत्तांत सांग तू मजला । येकुणेराच्या पडती गळा, रडती खळाखळा जीवाचे गडी ॥५॥
तुझा नाहीं साधला, लाग, जाऊं कचेरीसी । दोघे मैत्र मिळून गेले राजापाशीं । ‘कर जोडून विनंति ऐका राजेश्वरी गोष्ट थोडीशी । गरिबाचा करावा न्याय, होईल मन खुशी ॥चाल॥ हा सावकाराचा मुलगा तुमचा अंकित । आहे बाळपणापुन याची आमची प्रीत । पायापुढें करितो अर्जी, येक रात । गुजगोष्टी सांगतां पुरेल आमुचा हेत’ । त्या दरबारामधिं कुटाळखोर होत । ‘काय जामीन घेतां पाहुनी याची शपष ?’ । ते मांग म्हणती ऐका हो श्रीमंत । ‘या सावकाराचं गावांत धनवर गोत । कोणी जेऊं घालीना, पडला त्यावर वक्त । तुम्ही द्यावा सोडुन, आम्ही जामीन होत’ । दिला मुचिलका लेहून, आला घेऊन जिवाचा गडी ॥६॥
तुला सांगतो मनसुबा नको रे उभा जाय म्हालासी । नाहीं भोगिली सुंदरा जीवाला मुकशी ॥चाल॥ तसाच उठला तांब्या घेतला हातीं । मग लगबग लगबग गेला लोहार घराप्रती । ‘एक सवा शेर खिळ्यांची करून दे गणती’ । लोक झाले सामसुम काळोखे रातीं । ठोकित चालिला खिळे सफेली वरती । ती गजरा नार चवथ्या ताळीं होती । ‘ऊठ ऊठ गजरे, तुला चढली सुस्ती’ । तवा गजरानार सावध होऊन बसती । चहुकून समयाच्या सारिल्या ज्योती । त्या वाण्याच्या नवतीचा रसकस घेती । म्हणे, ‘गजरे, झालों मरणाचा सांगती, आहे आम्हां तातडी’ ॥७॥
अरे भगंवता, तुला कशी येईना कनवळा ? । मैत्रीचें दु:ख आंठवुन पडली गळा । ‘तुझ्याकरितां मी मरणाचा सोहळा’ ।चाल। मग निरोप घेतला त्यानें त्या समयीं । उतर उरतो खिळ्यावरून, पहा चतुराई । उपटोनि खिळे डबर्‍यामधिं खवी । असे चारी ताळ उतरून आला लवलाही । शिंप्याशीं म्हणे ‘बरी सांगितली सोई’ । गुजगोष्टी सांगता उदय झाला रवी । मग मांगाची राव झुंड आली त्या ठाई । ते मांग म्हणती ‘चोर आमुचा आणुन देई’ । तवा शिंपी सावकाराच्या मुलास दावी । चालविला रस्त्यांतून जनलोक पाही । त्या पाणवटयाच्या नारी म्हणती ‘अगबाई आतां वधिल पुतळा या रांडेच्या पायीं’ करती वढाताडी ॥८॥
मांगानं दिली तस्ती, बहु घाबरला । मैत्राचें दु:ख पाहुन शिंपी गहिरवला ॥चाल॥ तो सावकार म्हणे, ‘मैत्रा जा घरास । हें आमुचं दु:ख, आम्ही भोगूं सावकाश’ । तेव्हां शिंपी म्हणूं लागला त्या मांगास । ‘मैत्रासी वाचवा, कापा माझ्या मानेस’ । हा वर्तमान गेला गजरेच्या कानास । केला मर्दाचा पोशाक त्या समयास । हातीं समशेर ढाल दिली मुंढयास । उतरली माडी, तळीं आली पागेसस । सजविला घोडा त्यावरी बैस । घोडा उडवीत उडवीत उडवीत आली त्या ठायास । त्या लोकाला म्हणती पैस । काय दोघांच्या शिरीं आपेश कापितां नरडी ॥९॥
मांग घेऊन आले दरबारीं, ‘ऐका राजेसरी । हा वाण्याचा मुलगा तुमचा कीं हो चोर’ । शिपाई म्हणे, ‘ऐसे सांगतां राजा ग्रंथ होईल थोर । हा शिंपी वाणी आहे कीं मईतर’ ॥चाल॥ ‘दोघांसी वाचवा, कापा माझी मान’ । जन म्हणती, ‘हा शिपाई कुठला कोण ? । दोघांकरिता हा कां आपला देतो प्राण ?’ । राज्याप उभा प्रधान कर जोडून । ‘एकाकरितां तिघांचा कां घेता प्राण ? । फेडाल हा अपराध द्याल उसनं’ । राजानें प्रधानाचा मान्य करून त्या तिघा जणासी त्यानें दिलें सोडून । गंगु हैबती मजलशीं गातो गान । राजाराम सभेमधिं डफ झोडी ॥१०॥