आत्म-प्रौढी 3
जर खरोखर स्वत:चा विचार आपणास पडला तर, मग दुसर्‍याच्या हिताचाच विचार सदैव हृदयात आणि डोक्यात खेळत राहील. दुसर्‍याचे सुख, दुसर्‍याचे कल्याण हेच ध्येय होईल; या गोष्टींचाच ध्यास लागेल, हीच जीवाची भूक असेल. मग निराळ्या कार्यपध्दती, निरनिराळ्या योजना व कार्यक्रम, यांच्याबद्दल वादविवाद करण्यात आपण वेळ दवडणार नाही. दुसर्‍यांच्या हितार्थ जगण्याला एकदम आरंभच करू. ताबडतोब हातपाय दुसर्‍यासाठी झिजू लागतील, श्रमू लागतील. दरिद्री लोकांचे दारिद्र्य कसे दूर करू, अस्पृश्यबंधू- ज्यांना आपण पशूहून पशू केले-त्यांची स्थिती कशी सुधारू, लोकांतील शेकडो दुष्ट रुढी कशा नाहीशा करू अशा विचारात समाधी लागेल व समाधींतुन उपाय सुचतील- व सुचलेले उपाय अंमलात आणण्यसाठी हात धडपड करू लागतील. अशा रीतीने कायावाचामनाने, बुध्दी, हृदय व शरीर यांच्या द्वारा आपण सेवा करण्यात बुडून जाऊ, तन्मय होऊ. कर्म, कर्ता व कर्मसाधने सारी एकरूप होतील. आपला हक्क काम करण्याचा आहे. कर्मफल मागण्याचा आपला हक्कच नाही.
परंतु अशी सेवेच्या कर्मात तन्मय होण्याची स्थिती आजच प्राप्त झालेली आहे. असे समजू नका. क्षणोक्षणी तुमचे मन कर्म सोडून सुखाकडे वळेल, मोहाकडे वळेल. निंदास्तुतीचे तुमच्यावर परिणाम होतील; आशा-निराशा तुम्हाला हसवतील व रडवतील. सेवेमध्ये अहं विस्मरणपूर्वक रममाण होता यावे, म्हणून वर्षानुवर्षं सेवा करीत राहावे लागेल. आज आपण लायक झालो आहोत असे नाही; परंतु तोफेच्या तोंडी उभे राहून लायकी यावी म्हणून शरीराच्या चिंधड्या उडवून घेण्याची आपली तयारी आहे; लायक होण्यासाठी दिव्य करावयास तयार आहोत; कोणत्याही कसोटीतून पार पडण्यासाठी तहानलेले आहोत, सेवा करावयास मिळावी म्हणून हपापलो आहोत. समरयज्ञात स्वप्राणांचा बळी देऊन भयानक प्रसंगांतही अविचल व निर्भय राहून, दुर्योधनाने मोक्ष मिळविला, हा परमानंद चाखला. हा वीराचा मार्ग आहे, लेच्यापेच्यांचा नाही. स्वामी विवेकानंद म्हणत, “वस्तूमध्ये फरक केल्याने वस्तू सुधारत नसतात, आपण मात्र सुधारत असतो, चांगले होत असतो.”
हे जगत् म्हणजे पाठशाला आहे. अंतर्बाह्य बलवान् होण्याचा, हे जग म्हणजे जीवात्म्याचा आखाडा आहे. मानवजात म्हणजे सर्वत्र आरसे लावलेला आरसेमहाल नाही की, जेथे पाहू तेथे एकच प्रकार चे बाह्यरूप दिसावे. ईश्वराला आपणा प्रत्येकामधून भिन्नभिन्न विकास प्रकट करावयाचा आहे. नाना प्रकारची फुले या मानवी उपवनात त्याला फुलवायची आहेत; नाना रसांची फळे त्याला निर्माण करावयाची आहेत. आपण दुसर्‍या थोर पुरुषांची चरित्रे वाचतो, ती तसे होण्यासाठी नाही, शिवाजीचे चरित्र वाचून आपण शिवाजी होत नसतो किंवा व्हावयाचे पण नाही. आपण चरित्रे वाचतो ही ह्यासाठी की, त्या पुरुषांना कोणते नियम, कोणती बंधने उपकारक झाली, त्यांच्या धडपडीत कशाचा त्यांना आधार होता, त्यांचे बळ कशात होते- हे सर्व पाहण्यासाठी. सर्व थोरांच्या चरित्रांत एकच अनुल्लंघनीय असा परमोच्च कायदा आहे. त्या कायद्याचे सर्वांना पालन करावे लागेल. तो कायदा म्हणजे “त्याग, त्याग, त्याग” त्यागाने नटून अज्ञानात बुडी मार; त्यागाने नटून व सजून स्वकर्तव्यात धाव घे. तुझ्या काळच्या तू गरजा पहा. तू ज्या ठिकाणी आहेस, तेथील लोकांची स्थिती अवलोकन कर. तेथेच तुझा स्वधर्म आहे. तो शोधून काढ. तुझ्या मुशाफरीची नाव त्यातूनच तुला बांधावयाची असेल; आपली नाव बरोबर दुसर्‍याच्या नावेसारखीच असली पाहिजे असे मनात आणू नको. तू लोकांचे आरोग्य सुधारण्याची नाव बांध, त्याला धर्म सुधारण्याची नाव बांधू दे. आजूबाजूच्या परिस्थितीत मी कोणते सेवाकर्म करू शकेन ते पहा, नीट निवड कर व ते कर्म हातात घे. ते कर्म म्हणजेच तुझा स्वधर्म, तीच मायानदीतून तरून जाण्याची तुझी होडी. त्या स्वधर्मपालनार्थ आता जग, त्यासाठी मर, दुसर्‍याचे अनुकरण नको. परधर्म तुला झेपणार नाही. तो तुला तारण्याऐवजी मारील. दूध चांगले असले, रूचकर व मोलवान असले तरी, माशाने पाण्यातच राहून विकास करून घेतला पाहिजे. दुधामध्ये तो जगणार नाही, दुसर्‍याच्या कर्माचे, दुसर्‍याच्या धर्माचे, अनुकरण नको. परंतु तो अशी धडपड करतो आहे, कसे सारखे प्रयत्न करतो आहे, वल्ही कशी सारखी मारतो आहे, ते मात्र पहा. दुस-याच्या जीवनातून आशा घे, प्रयत्न घे, उत्साह घे व ती स्वत:च्या कामात लाव. त्यांना त्यांच कर्मात यश येत आहे, मलाही माझ्या कर्मात यश येईल. ते तरून गेले, अलबत् मग मीही तरेन, असा मंत्र दुसर्‍यापासून घे. हा उत्साहमंत्र घेऊन, ही संजीवनी विद्या घेऊन, तू तूझी होडी घे व लोट तिला अथांग दर्यात! आपण कोण हे कळण्यासाठी होऊ दे तुझी सफर सुरू, होऊ दे महायात्रेला प्रारंभ, जे अजून निघाले नाहीत त्यांना तुझे होडी लोटणे स्फूर्तिप्रद वाटो, चैतन्यप्रद वाटो. तेही मग तुझ्या पाठोपाठ होड्या घालतील, तेही मर्द होतील. चल. वल्हव होडी. “मी, मी कोण” चल काढ शोधून. तू तूझी होडी ! पुढे सर्व आपोआप कळेल.