धर्म 1
संन्यास व कर्मयोग यांच्या सहकाराची आवश्यकता
प्रत्येक धर्मात कोणती तरी एक मुख्य कल्पना असते व त्या कल्पनेभोवती त्या धर्माचा विस्तार होत असतो, त्या कल्पनेच्या अनुरोधाने त्या धर्माचा विकास होत असतो. प्राचीन मिसर देशांतील धर्मात मृत्यूच्या कल्पनेला प्राधान्य होते; इराणी लोकांच्या धर्मात पापपुण्याचा मुख्यत्वेकरून विचार केला जात असे. मानवजातीला तारणारा, मानवजातीचा उध्दार करणारा जो थोर अवतारी पुरुष, त्याच्या दिव्य प्रेमाची महती ख्रिश्चन धर्मात आहे; एका हिंदुधर्मानेच काय ती वैराग्य व मोक्ष यांच्याकडे उडी मारली आहे. हिंदुधर्म, जे संकुचित आहे, त्याचा अंगिकार करीत नाही. हिंदुधर्माला, जे विशाल आहे, जे उदात्त आहे., ते कवटाळावे असे वाटते. फार उंच उडी मारणे ह्यात हिंदुधर्माचा मोठेपणा आहे, परंतु ह्यांतच हिंदुधर्माचा दोषही आहे. ज्या गोष्टीत हिंदुधर्माची थोरवी आहे, त्या गोष्टींतच हिंदुधर्मातील उणीव आहे; कारण जो जो नवा विचार येईल, जो जो नव प्रकाश येईल, त्याला आपलासा करून घेण्याची सर्व संग्राहक दृष्टी, ही सनातन दृष्टी हिंदुधर्माजवळ आहे. विविधतेतून एकता निर्माण करण्याची कला हिंदुधर्माला साधलेली आहे. हिंदुधर्माला ही हातोटी मिळालेली आहे. हिंदु संस्कृती पुराणप्रिय आहे. परंतु हिंदुधर्म संग्राहक आहे. हिंदु संस्कृती जे नवीन आहे त्याच्याशी टक्कर देते, त्याला विरोध करते; परंतु हिंदुधर्म नवीन घ्यावयास आनंदाने उभा असतो. सुस्वागत म्हणावयास सज्ज असतो. मानवी संस्कृतींतील हा एक विरोधाभास आपणास येथे पाहावयास सापडतो. नाना प्रकारच्या धार्मिक मतमतांतरांतून हा धर्म मुळात निघाला. वेदान्त या संज्ञेने ओळखल्या जाणार्‍या तत्त्वज्ञानाने सर्व मतभेदांचा समन्वय केला. पुढे मुसलमानानी धर्माशी जेव्हा संबंध आला तेव्हा पुन्हा हिंदुधर्मांत नवीन उदार पंथ निघाले. आज ख्रिस्ती धर्माशी संबंध आला तर याही काळात नवीन पंथ निघालेच. इतर धर्मांतून निघालेल्या नवीन विचारांमुळे, मिळालेल्या नवीन ध्येयामुळेच हे नवीन पंथ निघाले. प्रत्येक नवीन पंथ अन्य धर्मातून मिळालेल्या नवीन ध्येयामुळेच हे नवीन नवीन पंथ निघाले. प्रत्येक नवीन पंथ अन्य धर्मातून मिळालेल्या नवीन ध्येयामुळेच अस्तित्वात आला. मिळालेल्या नवीन ध्येयाबद्दलची पुज्यबुध्दीच, मिळालेल्या नवीन दृष्टीबद्दल वाटणारी कळकळच, या नवपंथस्थापनेने प्रकट केली.
जीवनक्षेत्रांतील नवीन नवीन भाग, नवीन नवीन क्षेत्रे आज आपणास आपलीशी करून घ्यावयाची आहेत. बारीकसारीक गोष्टींकडेही आज लक्ष देण्याची जरूरी आहे. ख्रिस्ती धर्मातील मर्यादित दृष्टी आज आपणास अंगीकारिली पाहिजे, येरव्ही गत्यंतर नाही. आकाशाकडे पाहावयाचे सोडून आज पायांपाशी आधी पाहण्याची जरूरी उत्पन्न झाली आहे. ज्यांना मुक्ती नको असून स्वर्गच केवळ पाहिजे आहे, त्यांनाही धर्म शिकविला पाहिजे, त्यांना उत्तेजन दिले पाहिजे. सदाचार व धगधगीत वैराग्य समाजात दोन्ही पाहिजेत. कर्म व संन्यास दोन्ही पाहिजेत. एक थोर संन्यासी समाजात निपजावयास हजारो उत्कृष्ट गृहस्थांची जरूरी असते. जेथे कर्माची उत्कृष्ट पूजा होत आहे, तेथेच खरा संन्यासी निर्माण होईल. कर्माची सुंदर, सुगंधी फुले ज्या समाजरूपी उपवनात नित्य फुलत असतील तेथेच संन्यासाचे उत्कृष्ट फळ एखादे वेळेस लागण्याचा संभव असतो. संन्याशाच्या तत्त्वज्ञानाची आवश्यकता आहे. परंतु त्याच्याही आधी नागरिक धर्माचे तत्त्वज्ञान, गृहस्थांचे तत्त्वज्ञान, प्रपंचाचे-व्यवहाराचे तत्त्वज्ञान, याची अधिक आवश्यकता आहे.
एका गोष्टीला मान दिल्याने, दुसर्‍या गोष्टी नालायकच ठरतात, असे होत नाही. त्या त्या काळी निरनिराळ्या ध्येयांना, भिन्न भिन्न तत्त्वांना श्रेष्ठत्व देण्यात येत असते. अनेक ध्येयांचा समन्वय म्हणजेच पूर्णत्व. पूर्णत्व हे दिव्य आहे, अनंत आहे, अपार आहे. जो समाज अत्यंत सुसंघटित व नीतिमय आहे, त्या समाजात थोर संत निर्माण होत असतात. मातापितरांच्या पवित्रतेमुळे, कुळात साचलेल्या तिळतिळ पवित्रतेमुळेच अवतारांचे जन्म संभवतात; समाजात पवित्रता भरपूर जमली म्हणजे त्या पवित्रतेतूनच संत-जन्मांची भूमिका तयार होत असते. जेथे उत्कृष्ट आदर्शभूत गृहस्थधर्म आहे, जेथे वैवाहिक संबंध नीट पाळले जातात, बंधनांच्या पलीकडे गेलेले असे जे विषयलोलुप भोगासक्त जीव, त्यांचा बुजबुजाट जेथे फार झालेला नाही, तेथेच खरा संन्यासी लाभणे शक्य आहे; तेथेच जिवंत संन्यास दिसू शकेल. उदात्त असे धार्मिक ध्येय समाजात सदोदित तळपत राहावे असे वाटत असेल, तेजस्वी संन्यास समाजात असावा, असे वाटत असेल, तर ह्या ध्येयसंवर्धनासाठी म्हणूनच उत्कृष्ट गृहस्थांची, मानधन नागरिकांची, कर्तव्ये नीट पार पाडणार्‍या सन्मान्य जनतेची नितांत आवश्यकता आहे.