Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय ४५

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीदेवकीनंदनाय नमः ॥    ॥
ऐका श्रोते हो कथा रसिक ऐकतां निवारी भवरोगदुःख ॥ अंतरी ठसावे पूर्ण विवेक ॥ निजशांतिसुख ये हातां ॥१॥
जांहीं न करितां योगसाधन ॥ न घडतांचि तीर्थाटन ॥ भक्तकथा ऐकतां मन लावून ॥ वैकुंठभुवन पावती ॥२॥
जरी बहुत नसली शास्त्रव्युत्पत्ति ॥ अंगासी न येतां वैराग्यस्थिति ॥ परी हरिकीर्तनीं लावितां प्रीति ॥ ते पावन होती क्षणमात्रें ॥३॥
जयासी न घडे व्रतनेम ॥ रसनाविषय नव्हेचि शम ॥ तिहीं वाचांसीं स्मरतां रामनाम ॥ स्वयें पुरुषोत्तम ते होती ॥४॥
अंगीं जयांसी कृपणता ॥ आणि कुटुंबीं वाढली विशेष ममता ॥ तिहीं श्रवण करितांचि भक्तकथा ॥ अनुताप चित्ता ठसावे ॥५॥
जैसा लोहदंड होतां मळकट ॥ परी परीस लागतां तत्काळ पालट ॥ तेवीं भक्तकथेची लगतां चट ॥ विवेकभेट अज्ञाना ॥६॥
जरी पूर्वपुण्याची असेल कोडी ॥ तरीच ये कथेची लागेल गोडी ॥ इतर प्राक्तनहीन जीं बापुडीं ॥ तीं विकल्पें नाडलीं सर्वस्वें ॥७॥
म्हणोनि तुम्ही भाविक प्रेमळ ॥ मज दिसतां दैवाआगळ ॥ जे सात्विक कथेचे गराळ ॥ सेवितां सकळ निजप्रेमें ॥८॥
मागील अध्यायीं कथा निगुतीं ॥ परमपावन परिसिली श्रोतीं ॥ जे भानुदासें पांडुरंगमूर्ती ॥ पंढरीसी मागुती आणिली ॥९॥
त्या भानुदासाचा पुत्र सद्गुणी ॥ त्याचें नाम ठेविलें चक्रपाणी ॥ तो परम भाविक वैष्णव ज्ञानी ॥ श्रीहरिभजनीं निमग्न ॥१०॥
त्याचा पुत्र सूर्यनारायण ॥ जो ज्ञानप्रकाशें देदीप्यमान ॥ त्याची कांता सुलक्षण ॥ नाम रुक्मीण तियेचें ॥११॥
तिचें उदरीं जन्मला सुत ॥ नाम त्याचें एकनाथ ॥ जो जगद्गुरु अवतला साक्षात ॥ परिसा चरित्र तयाचें ॥१२॥
तों दिवसेंदिवस जाहला थोर ॥ व्रतबंध केला सत्वर ॥ मायबापें तयावर ॥ कृपा अपार करिताती ॥१३॥
तेथें जनार्दनपंत ज्ञानराशी ॥ दत्तात्रेयदर्शन होत त्यासी ॥ एकनाथ उठोनि एके दिवसीं ॥ गेला दर्शनासी तयाच्या ॥१४॥
आंगडें टाकूनि मस्तकावरी ॥ सद्भावें त्यास नमस्कारी ॥ जनार्दन देखोनि ते अवसरीं ॥ विस्मित अंतरीं होतसे ॥१५॥
म्हणे तूं कवणाचा सांग त्वरित ॥ कशास्तव आलासी येथ ॥ जनार्दनें संबोखोनि तयाप्रत ॥ वृत्तां पुसत तेधवां ॥१६॥
टाकूनि मातापितयांसी ॥ रुसोनि आलासी आम्हांपासीं ॥ हें यथार्थ सांगावें मजसी ॥ संकोच मानसीं न धरितां ॥१७॥
मग जोडूनियां दोनी कर ॥ एकनाथ बोले मधुरोत्तर ॥ म्हणे मी ऋग्वेदी ब्राह्मणकुमर ॥ दर्शना साचार पातलों ॥१८॥
मायबापांवरी न रुसतां ॥ उगाच अनुताप वाटला चित्ता ॥ कीं देहीं जडली प्रपंचममता ॥ कामक्रोधें चित्ता गांजिलें ॥१९॥
लोभ माया दंभ अहंकार ॥ हे देहीं दिसती अनिवार ॥ मग स्वामींच्या दर्शनासी सत्वर ॥ आलों साचार निजप्रेमें ॥२०॥
आतां हेचि इच्छा असे मानसीं ॥ कीं निरंतर राहावें तुम्हांपासीं ॥ सेवा करावी अहर्निशीं ॥ निजभावेसीं आवडीं ॥२१॥
मी पतित शरण आलों पाहें ॥ अंगीकार करीं सद्गुरुमाये ॥ ऐसें बोलोनि लवलाहें ॥ धरिले पाये सद्भावें ॥२२॥
एकनाथाचें ऐकूनियां वचन ॥ आश्चर्य करिती जनार्दन ॥ म्हणे वय तों दिसतें लहान ॥ परी विशाल ज्ञान अनुपम ॥२३॥
मग जनार्दनें अभय देऊनि त्यासी ॥ म्हणे सुखें असावें आम्हांपासीं ॥ हें वचन ऐकूनि मानसीं ॥ उल्हास चित्तासी वाटला ॥२४॥
जैसा द्वैपायन पडतां संशयवनीं ॥ तयासी भेटले नारदमुनी ॥ तेवीं जनार्दनाच्या अभयवचनीं ॥ एकनाथ मनीं संतोषला ॥२५॥
कीं हंसरूप भेटतां नारायण ॥ विरिचीसी वाटलें समाधान ॥ तेवीं जनार्दनाचे अभयेंकरून ॥ एकनाथ मनीं संतोषला ॥२६॥
स्वामिसेवेसी निरंतर ॥ अहोरात्र असे तत्पर ॥ कोणेविषयीं न पडेचि अंतर ॥ भावार्थ थोर धरियेला ॥२७॥
रात्रीं निजतां जनार्दन ॥ स्वकरें चुरीत बैसे चरण ॥ निद्रा लागतां त्याजकारण ॥ परी न उठणें सर्वथा ॥२८॥
विडा करूनि निजहस्तें ॥ सर्व साहित्य मिळवूनि त्यांत ॥ जनार्दनासी होऊनि विनीत ॥ घाली मुखांत निजप्रेमें ॥२९॥
मुख प्रक्षाळावयासी तस्त ॥ निजकरें पुढें आणोनि ठेवीत ॥ स्नान घालूनियां आपुले हस्तें ॥ साहित्य देत पूजेचें ॥३०॥
गंधाक्षता सुमन चंदन ॥ धूपदीपादि उपचार जाण ॥ जेव्हां जें मागती जनार्दन ॥ तें सत्वर आणून देतसे ॥३१॥
जेवितां शेष उच्छिष्ट राहात ॥ तें निजप्रीतीं भक्षी एकनाथ ॥ ऐसी सेवा दिवस बहुत ॥ असे करीत निजप्रेमें ॥३२॥
जनार्दन रात्रीं कफपित्त ॥ थुंकोनि टाकिती तस्ताआंत ॥ तें एकांतीं नेऊनि एकनाथ ॥ प्राशन करीत आवडीं ॥३३॥
बहिर्भूमीचें जें स्थळ ॥ तें स्वहस्तें करी अति निर्मळ ॥ ऐसा गुरुभक्तीसी सर्वकाल ॥ एकनाथ केवळ विनटला ॥३४॥
हें जनार्दनें दृष्टीं देखतां ॥ मग आश्चर्य करी निजचित्ता ॥ म्हणे मनुष्य म्हणूं न ये एकनाथा ॥ सकळ गुरुभक्तां वरिष्ठ कीं ॥३५॥
एकांत पाहोनि एके दिवसीं ॥ जनार्दन कृपेनें पुसती त्यासी ॥ तूं सेवा करितोसी आम्हांपासीं ॥ मायबापांसी न कळतां ॥३६॥
तुम्ही तंव विरक्त दिसतां जाण ॥ घरीं पाहिजे वस्त्र अन्न ॥ वडील वृद्ध दोघें जण ॥ चिंता दारुण करितील ॥३७॥
ऐसें जाणूनि जनार्दन ॥ घरीं पाठवीत वस्त्र अन्न ॥ वडिलांसी कळतां वर्तमान ॥ समाधान वाटलें ॥३८॥
जनार्दन विचारी निजअंतरीं ॥ म्हणे यासी सांगावी कांहीं चाकरी ॥ मग एकनाथासी आज्ञा करी ॥ हिशेब दप्तरीं राखावा ॥३९॥
तूं येथें असलासी जरी प्रवीण ॥ तरी कळों येईल अवघेंचि ज्ञान ॥ मग अवश्य म्हणोनि केलें नमन ॥ म्हणे आज्ञा प्रमाण स्वामींची ॥४०॥
परी सेवेसी न पडतां अंतर ॥ हिशेब राबावा निरंतर ॥ जनार्दन म्हणती परम चतुर ॥ कळला विचार मजलागीं ॥४१॥
तरी कांहीं निमित्त करूनि जाण ॥ स्वरूपीं लावावें याचें मन ॥ एकनाथासी जवळी बोलावून ॥ म्हणे हिशेब दाखवणें आम्हांसी ॥४२॥
पाहूनि खरडा खतावणी ॥ हिशेब दाखवीं आम्हांलागूनी ॥ अवश्य म्हणोनि तये क्षणीं ॥ पुढती चरणीं लागला ॥४३॥
सेवेचा सारूनि नित्यनेम जाण ॥ रात्रीं दीपकासी घातलें भरण ॥ त्यांत एक अडका राहिला चुकोन ॥ तोचि धुंडोन पाहातसे ॥४४॥
परी कोठेंचि न सांपडे त्वरित ॥ ताळा न प्डेचि हिशेबांत ॥ मग एकाग्र करून चित्त ॥ हिशेब पाहात बैसला ॥४५॥
क्षणभ्स्रीही न करी शयन ॥ न मानी निजदेहाचा शीण ॥ तृषा लागली अति दारुण ॥ परी उदकपान करीना ॥४६॥
म्हणे उपकार करूनि उदक प्राशितां ॥ तरी निद्रा आळस येईल तत्वतां ॥ मग काय सांगावें गुरुनाथा ॥ विवेक चित्ता करीतसे ॥४७॥
जनार्दन जागृत होऊनि त्वरित ॥ सभोंवतें विलोकूनि जंव पाहात ॥ तों एकनाथ न दिसे तेथ ॥ म्हणोनि विस्मित जाहले ॥४८॥
अंतर्गृहीं धुंडितां देखा ॥ तों हिशेब पाहात  बैसला एका ॥ भरण घालोनि दीपका ॥ धुंडित अडका निश्चलत्वें ॥४९॥
तों अकस्मात ताळा पडतां ॥ हर्ष वाटला एकनाथा ॥ मग आपुल्याच हातें टाळी पिटितां ॥ दुसरा नसतां सन्निध ॥५०॥
मागें उभे राहून तेथ ॥ जनार्दन पाहती कौतुकांत ॥ मग सन्मुख येऊनि त्वरित ॥ स्वमुखें पुसत तयासी ॥५१॥
सद्गुरु म्हणती एकनाथा ॥ काय आश्चर्य वाटलें चित्ता ॥ म्हणोनि हर्ष मानूनि आतां ॥ हांसलासी ये क्षणीं ॥५२॥
ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ वरतें पाहे विलोकून ॥ मग सत्वर उभा राहून ॥ केलें नमन सद्भावें ॥५३॥
म्हणे सर्व हिशेब शोधून पाहतां ॥ त्यांत एक अडका चुकला होता ॥ त्याचा अकस्मात ताळा पडतां ॥ उल्हास चित्ता वाटला ॥५४॥
म्हणोनि संतोष पावून मन ॥ हांसें आलें मजकारण ॥ ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ जनार्दन विस्मित ॥५५॥  
मग एकनाथासी सद्गुरु बोलत ॥ तुझें अडाक्याकडे लागलें चित्त ॥ तैसें श्रीकृष्णचरणीं होतां रत ॥ तरी पावशील निजहित आपुलें ॥५६॥
ऐसीं अक्षरें पडातां कानीं ॥ अनुताप जाहला तये क्षणीं ॥ म्हणे हेचि इच्छा होती मनीं ॥ जे आज्ञा स्वामींनीं मज द्यावी ॥५७॥
धन्य दिवस सुदिन आजिचा ॥ अनुग्रह जाहला तये क्षणीं ॥ म्हणे हेचि इच्छा होती मनीं ॥ जे प्रपंचाचा पुसिला ॥५८॥
मग लेखणी घेऊनि तये क्षणीं ॥ एकनाथें ठेविली सद्गुरुचरणीं ॥ सांगितली जमाखर्चघडणी ॥ ते ऐकावी सज्जनीं निजप्रीतीं ॥५९॥
नरदेह मुद्दल सालमजकुर ॥ गुदस्तां रुजू पूर्वसंस्कार ॥ प्रेमपत्र हृदयीं अक्षर ॥ स्वधर्म थोर खर्च केला ॥६०॥
फळत्याग करितांचि सकळ ॥ रुजू पावेल स्वामींजवळ ॥ ब्रह्मार्पणीं तये वेळ ॥ अर्पिलें न कळे सर्वथा ॥६१॥
विचार सुरस हा निजनेमाचा ॥ सावधानपणीं लिहितां साचा ॥ वरी मनसुर सद्गुरुकृपेचा ॥ हिशेब सकळाचा पुसिला ॥६२॥
एवं नरदेहजमा झाडियासी आणूनी ॥ अज्ञानबाकी झाडा करूनी ॥ मी विनटलों तुमचे चरणीं ॥ व्यापार सांडोनि निजछंदें ॥६३॥
त्रैलोक्याचे स्वामी आपण ॥ व्यापार जाहला तुम्हांपासून ॥ ते वाचेसी आवडे कृष्णनाम ॥ कृपेंकरून आपुल्या ॥६४॥
सोहं दिधलें खुर्द खत ॥ तें मस्तकीं वंदिलें म्यां त्वरित ॥ प्रेमाचीं वस्त्रें अपरिमित ॥ पावलों निश्चित ये काळीं ॥६५॥
निजमुक्तीचा लाधलों विडा ॥ तेणें वारिली भवरोगपीडा ॥ कैवल्यपुरासी जाऊनि रोकडा ॥ चैतन्यहुडा बैसलों ॥६६॥
स्वानुभवाची तहसील निकी ॥ रसद स्वामींसी दिधली शेखीं ॥ सत्संग सारूनि वसूलबाकी ॥ हुजत नेटकी भक्ताची ॥६७॥
पूर्वसुकृत होतें कांहीं ॥ मग रामनामव्यापारीं लागलों पाहीं ॥ ऐसें म्हणूनि तये समयीं ॥ घातले पायीं दंडवत ॥६८॥
हें वचन ऐकितांचि श्रवणीं ॥ जनार्दन विस्मित जाहले मनीं ॥ म्हणे यासी उपदेश द्यावयालागूनी ॥ अधिकार दिसोनि येतसे ॥६९॥
मग उठवोनि एकनाथाप्रती ॥ जनर्दन कृपेनें अलिंगिती ॥ रामकृष्णमंत्र तारक निश्चितीं ॥ सद्गुरु सांगती तेधवां ॥७०॥
तेथेंचि विश्वास धरूनि दृढ ॥ परमार्थयोग साधिला गूढ ॥ कीर्तनीं हरिगुणपवाडे ॥ गातसे कोडें निजप्रीतीं ॥७१॥
इतुकी कृपा जाहलियावरी ॥ परी सद्गुरुसेवेंत अंतर न करी ॥ दिवसेंदिवस अधिकोत्तरी ॥ सद्भाव साचारीं बैसला ॥७२॥
हा निश्चय देखोनि जनार्दन ॥ म्हणे यासी मनुष्य म्हणेल कोण ॥ विश्वोद्धार करावयालागून ॥ अवतार पूर्ण विष्णूचा ॥७३॥
यावरी करूनि कृपादृष्टी ॥ श्रीदत्तात्रेयाची करवावी भेटी ॥ ऐसें विचारूनियां पोटीं ॥ जीवींची गोष्टी सांगतसे ॥७४॥
एकनाथासी म्हणे जनार्दन ॥ तुज श्रीदत्तात्रेयाची भेट करीन ॥ परी निर्भय असूनि त्वां मनें ॥ चित्तीं न भिणें सर्वथा ॥७५॥
ते आपुलीं स्वरूपें कडोविकडी ॥ पालट करिती घडीघडी ॥ अज्ञानी जन निंदिती रोकडी ॥ काया चोखडी तेचि धरिती ॥७६॥
तरी मी जयासी बोलेन गोष्टी ॥ तूं त्याचे चरणीं घाली मिठीं ॥ आलिंगन देऊनि उठाउठीं ॥ सद्गुरूसी पोटीं धरावें ॥७७॥
प्रसाद दिधला तुजकारण ॥ तरी तेथेंचि भक्षीं निजप्रीतीनें ॥ ऐसी जनार्दनें देतां शिकवण ॥ एकनाथ चरण धरितसे ॥७८॥
म्हणे हेचि इच्छा बहुत दिनीं ॥ वाटतसे माझिया मनीं ॥ परी स्वामींची मर्यादा उल्लंघोनी ॥ सर्वथा माझेनि न बोलवे ॥७९॥
तें आजि आपुलें स्वमुखेंकरून ॥ स्वामींनीं मज दिधलें अभयवचन ॥ तो आजि मनोरथ पूर्ण करून ॥ करवावें दर्शन दत्ताचें ॥८०॥
ऐसा पूर्ण जाणूनि हेत ॥ एकनाथासी नेलें अरण्यांत ॥ तंव तेथें अनसूयासुत अकस्मात ॥ आले त्वरित भेटावया ॥८१॥
जनार्दन म्हणे एकनाथा ॥ आमुचे स्वामी ओळखें आतां ॥ तों अविंध बैसोनि अश्वावरुता ॥ आला अवचिता त्या ठाया ॥८२॥
ऐसें रूप देखतां दृष्टीं ॥ एकनाथ भयभीत जाहले पोटीं ॥ म्हणे प्रत्यक्ष यवन दिसतो दृष्टीं ॥ असत्य गोष्टीं मज वाटे ॥८३॥
विशाल भाल आरक्त नयन ॥ हातीं शस्त्रें अश्ववाहन ॥ संनिध येऊनि उतरला जाण ॥ मग केलें नमन जनार्दनें ॥८४॥
यवनभाषेनें अनसूयासुत ॥ जनार्दनासीं बैसले बोलत ॥ हें दृष्टीसी देखोनि एकनाथ ॥ आश्चर्य करीत मानसीं ॥ ८५॥
सद्गुरु म्हणती जनार्दना ॥ क्षुधा लागली करूं भोजना ॥ तेथें पक्वान्नें निर्मूनि नाना ॥ आश्चर्यरचना दाखविली ॥८६॥
रत्नजडित कनकताट ॥ त्यांत षड्रस वाढिले गोमट ॥ जनार्दन बैसोनि निकट ॥ जेवीत स्पष्ट सांगातें ॥८७॥
सद्गुरु म्हणती जनार्दना ॥ पैल तो मूल दिसतो नयना ॥ त्यासी सत्वर बोलवावें भोजना ॥ तुमच्या मना येईल तरी ॥८८॥
ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ विकल्प वाटला त्याजकारण ॥ म्हणे यवनचें कैसें भक्षावें अन्न ॥ गेले पळूनि दूर तेव्हां ॥८९॥
दत्तात्रेय तत्काळ अदृश्य होतां ॥ आश्चर्य वाटलें एकनाथा ॥ सद्गुरुचरणीं ठेवूनि माथा ॥ झाला पुसता निजप्रेमें ॥९०॥
म्हणे कोण आला होता यवन ॥ तुम्ही भेटलेती त्यालागून ॥ ते म्हणती तुज नेणवेचि खूण ॥ तो अत्रिनंदन होता कीं ॥९१॥
साधन करितां नानासायास ॥ परी त्याचें दर्शन नव्हेचि कोणास ॥ ते तुज भेटतां अनायासें ॥ परी विकल्प चित्तास आला कीं ॥९२॥
वाटेसी जातां अभाग्य नरू ॥ तों अवचित भेटला कल्पतरू ॥ त्यासी डावलोनि केला अव्हेरू ॥ तैसाचि विचारू त्वां केला ॥९३॥
नातरी अमूल्य मुक्ताफळ ॥ हातावरी पडिलें तत्काळ ॥ तंव दैव नसतां झांकिले डोळे ॥ तैसेंच घडलें तुजलागीं ॥९४॥
अमृतसिंधू पडल्या दृष्टीं ॥ काळासही मारवेल काठी ॥ परी अनसूयासुत उठाउठीं ॥ प्राकृतदृष्टी पडेना ॥९५॥
वज्रासनयोग अवघडे ॥ तोही साधवेल वाडेंकोडें ॥ परी दतात्रेयाचें दर्शन न घडे ॥ तें तुज जोडे अनायासें ॥९६॥
जीवमात्राचें मनोगत ॥ न सांगतांचि कळेल त्वरित ॥ परी दृष्टी पडावा अत्रिसुत ॥ हें अघटित एकनाथा ॥९७॥
निजबळें पाहूनि आपण ॥ सप्तसागरांचें घडेल स्नान ॥ परी सद्गुरूचें दर्शन दैवेंकरून लाधलें ॥९८॥
पुढील भविष्य नेणेंचि कोणी ॥ तेही एक वेळ कळेल मनीं ॥ परी दत्तात्रेय साक्षात येऊनी ॥ कोणालागूनि न भेटती ॥९९॥
ते तुज अनायासें भेटले असतां ॥ वायांचि विकल्प धरिला चित्ता ॥ बरें पुढें दर्शन दिधल्या अवचितां ॥ तरी सावधानता असावी ॥१००॥
यावरी एकनाथ उत्तर देत ॥ मी तुमचा म्हणवितों मुद्रांकित ॥ आणिके ठायीं लावितां चित्त ॥ विकल्प धरीत निजमनीं ॥१॥
बालक पित्याचें जाण अंतरीं ॥ पितामह सहजचि लोभ करी ॥ तेवीं तुमचे चरण धरितां शिरीं ॥ श्रीदत्त मजवरी तुष्टेल ॥२॥
कीं पुष्पें धरितां देंठास ॥ त्यासी सहजचि पावेल मूळींचा रस ॥ तेवीं तुमचा लागतां निदिध्यास ॥ दत्त अनायासें भेटती ॥३॥
ऐसें सद्गुरूसी बोलोनि वचन ॥ उभयतां घरासी आले त्वरेन ॥ एके दिवसीं जाण ॥ आम्हांकारण बोलती ॥४॥
आजि वनांत जाऊनि तुजकारण ॥ श्रीदत्तात्रेयाचें करवितों दर्शन ॥ परी कोणत्या रूपें येतील जाण ॥ आम्हांकारण कळेना ॥५॥
ऐसें बोलोनि तयाप्रती ॥ अरण्यांत गेले सत्वरगती ॥ तंव मलंगरूपें अवचितीं ॥ दत्तात्रेयमूर्ति येतसे ॥६॥
मायारूप तेचि कामिनी ॥ कामधेनु सवें दिसली शुनी ॥ ऐसें रूप दृष्टीसी देखोनी ॥ जनार्दन मनीं आनंदले ॥७॥
मग पुढें होऊनि सत्वर ॥ केला साष्टांग नमस्कार ॥ आलिंगन देऊनि निजकरें ॥ बोलती उत्तर एकमेकां ॥८॥
यवनभाषेनें अनसूयासुत ॥ जनर्दनासी काय बोलत ॥ क्षुधा लागली आम्हां बहुत ॥ तरी भोजन त्वरित करावें ॥९॥
मग मृत्तिकापात्र सत्वर काढोनी ॥ त्यामाजी स्वकरें दोहिली शुनी ॥ तिच्या दुग्धांत अन्न चुरोनी ॥ बैसले भोजनीं उभयतां ॥११०॥
सद्गुरु म्हणती जनार्दना ॥ पैल तो कोण दिसतो नयना ॥ तयासी पाचारूनि आणा ॥ सवें भोजना बैसावया ॥११॥
वचन ऐकूनि एकनाथ ॥ मनांत जाहले संकोचित ॥ म्हणे साक्षात फकीर दिसत ॥ कैसें अनुचित करावें ॥१२॥
जनार्दन दाखविती निजखूण ॥ तुज मागें दिधली शिकवण ॥ त्या जगद्गुरूचें जाहलें दर्शन ॥ तरी प्रसाद घेऊन जाईं कां ॥१३॥
मग एकनाथ संकोच करूनि चित्त ॥ समीप आले भीतभीत ॥ म्हणे समागमें न बैसें निश्चित ॥ तरी प्रसाद त्वरित मज द्यावा ॥१४॥
तेव्हां उच्छिष्ट ग्रास निजप्रीतीं ॥ जनार्दन देत तयाहातीं ॥ तो वस्त्राचे पदरीं बांधोनि निश्चितीं ॥ निवांतस्थिती बैसले ॥१५॥
भोजन समाप्त होतां पाहें ॥ जनार्दनासी बोलती दत्तात्रेय ॥ पैल तो मूल कोण आहे ॥ सांग लवलाहें आम्हांसी ॥१६॥
मग एकनाथासी बोलावूनि लवलाहीं ॥ उचलोनि घातला स्वामींचे पायीं ॥ त्यांनीं आश्वासन देऊनि पाहीं ॥ वरदान कांहीं बोलत ॥१७॥
श्रुतिशास्त्रांचें जें मंथित ॥ व्यासें काढिलें श्रीभागवत ॥ त्याचा अर्थ सखोल गुप्त ॥ वदेल प्राकृत प्रसिद्ध हा ॥१८॥
आणिक भावार्थरामायण ॥ वदेल रसाळ निरूपण ॥ तें श्रवण करितां प्रीतीकरून ॥ तरतील जन सकळिक ॥१९॥
आणिक पदपदांतरें बहुत ॥ श्रीहरिचरित्र अति अद्भुत ॥ कीर्तनीं गाऊनि प्रेमयुक्त ॥ उद्धरील पतित श्रवणामात्रें ॥१२०॥
ऐसा वर देऊनि सत्वर ॥ मस्तकीं ठेविला अभयकर ॥ निमिष लोटतां साचार ॥ अदृश्य जाहले तेधवां ॥२१॥
जनार्दन म्हणे एकनाथा ॥ आजि तरी यथार्थ वाटलें चित्ता ॥ तुजला प्रसाद दिधला होता ॥ तो ठेविला केउता मज सांग ॥२२॥
येरू यथार्थ बोले वचन ॥ तो ग्रास म्यां दिधला टाकून ॥ मग जनार्दनें तांबूल काढोन ॥ निजकरें मुखांत घातले ॥२३॥
एकनाथासी धरूनि हातीं ॥ मंदिरांत आले त्वरितगती ॥ एकमेकांसी न विसंबती ॥ जेवीं लेंकुराप्रती निजमाय ॥२४॥
आणि तान्हयासी न पडे मायेचा विसर ॥ हे परस्परें साक्ष देतसे अंतर ॥ तेवीं एकनाथ जनार्दन निरंतर ॥ असती साचार एकचित्तें ॥२५॥
दीपक आणि प्रकाशज्योती ॥ कीं सुवर्ण आणि त्याची कांती ॥ द्रवत्व आणि उदक निश्चितीं ॥ अभिन्न असती एकत्वें ॥२६॥
कीं रवि आणि त्यांचीं किरणें ॥ कीं चंद्र आणि शीतळत्व जाण ॥ कीं समीर आणि चंचलपण ॥ अभिन्नपणें असतीं कीं ॥२७॥
समुद्र आणि कल्लोळ कैसे ॥ कीं भिन्नपणें एकत्र जैसे ॥ अमृत आणि स्वादरसें ॥ एकत्रपणें नांदती ॥२८॥
कीं अवधान आणि श्रवण ॥ कीं पृथ्वी आणि घनवटपण ॥ अध्यात्म आणि सत्त्वगुण ॥ नामाभिधानें वेगळालीं ॥२९॥
तेवीं जनार्दन आणि एकनाथ ॥ नामें दोन परी अभिन्न असत ॥ एकमेकांसी न विसंबत ॥ कासावीस आप्त जयापरी ॥१३०॥
तंव कोणे एके दिवसीं ॥ जनार्दन विचारी मानसीं ॥ आतां सेवा घेणें याजपासीं ॥ अनुचित मजसी दिसताहे ॥३१॥
मग एकनाथासी बोलती वचन ॥ माझी आज्ञा तुज प्रमाण ॥ तरी आतां प्रतिष्ठानासी जाऊन ॥ गृहस्थाश्रम चालवीं ॥३२॥
स्नान संध्या देवतार्चन ॥ वैश्वदेवादिन अतिथिपूजन ॥ नित्यनैमित्तिकर्माचरण ॥ दाखवी वर्तवून लोकांसी ॥३३॥
तूं अध्यात्मज्ञानीं प्रवीण ह्प्सी ॥ परी सर्वथा नसोडी सत्कर्मासी ॥ नदीपार जाहलिया आपणसी ॥ तरी केवीं नावेसी फोडावें ॥३४॥
तेवीं मिथ्या कर्म कळलें अंतरीं ॥ तरी वर्तावें लोकाचारीं ॥ यथाविधि वर्तोनि निर्धारीं ॥ मग तें ईश्वरीं अर्पावें ॥३५॥
हें वचन प्रमाण करितां त्वरित ॥ तुज प्रसन्न होईल रुक्मिणीकांत ॥ जनार्दनें मस्तकीं ठेविला हात ॥ प्रतिष्ठानीं त्वरित चालिले ॥३६॥
सद्गुरुवचन हेंचि प्रमाण ॥ त्याहूनि वरिष्ठ नव्हेचि साधन ॥ हे गुरुभक्तचि जाणती खूण ॥ इतरांकारण न घडेचि ॥३७॥
मग तें निजमंदिरा येऊन ॥ वडील वृद्धांस केलें नमन ॥ पुत्र देखतां त्यांजकारण ॥ समाधान वाटलें ॥३८॥
स्नान संध्या देवतार्चन ॥ मातापित्यांचें करी सेवन ॥ ऋतुकाळीं स्वदारागमन ॥ विधिआज्ञेनें करीतसे ॥३९॥
न करी कोणाचें उपार्जन ॥ दृष्टीस न येती थोर सान ॥ चराचर जें जें दिसे आन ॥ तें तें जनार्दन भासत ॥१४०॥
घरीं पुरातन पांडुरंगमूर्ती ॥ एकनाथ पूजी निजप्रीतीं ॥ जैसी बोलिली शास्त्रीं नीती ॥ तैशाच रीतीं अर्चीतसे ॥४१॥
नानापरीचीं सुमन चंदन ॥ परीमळ उपचार सुगंध भूषण ॥ धूप दीप कर्पूर नीरांजन ॥ नैवेद्यअर्पण निजभावें ॥४२॥
पुष्पांजलि स्तोत्रें पढोनि नाना ॥ देवासी घालीतसे प्रदक्षिणा ॥ मग साष्टांग नमस्कार घालोनि जाणा ॥ भाकीत करुणा अनुतापें ॥४३॥
जय पतितपावना जगदुद्धारा ॥ द्वारकावासिया रुक्मिणीवरा ॥ अनाथनाथा करुणाकरा ॥ सर्वेश्वरा पांडुरंगा ॥४४॥
मी अनन्यभावें तुज शरण ॥ म्हणूनि पुढती करितों नमन ॥ मग तुलसी प्रसाद घेऊन ॥ तीर्थ प्राशन करीतसे ॥४५॥
ब्राह्मण घेऊनियां पंक्तीं ॥ भोजन करीत निजप्रीतीं ॥ तृतीयप्रहरीं पुराणव्युत्पत्ती ॥ श्रवण करीत सद्भावें ॥४६॥
रात्रीं आरंभी हरिकीर्तन ॥ श्रवणासी येती भाविक जन ॥ एकनाथाचें ऐकोनि वचन ॥ होती तल्लीन नरनारी ॥४७॥
जनार्दनाचे कृपेंकरूनी ॥ कवित्व बोलती प्रसादवाणी ॥ संत सज्जन ऐकती कानीं ॥ संतोष मनीं मानित ॥४८॥
एके दिवसीं एकनाथ ॥ निद्रित होते यामिनींत ॥ तों स्वप्नीं येऊनि श्रीरघुनाथ ॥ काय बोलत तयासी ॥४९॥
म्हणे वाल्मीकिकृत रामायण ॥ संस्कृत वाणी न कळे गहन ॥ यावरी महाराष्ट्र टीका करून ॥ जनांकारणें सांगावी ॥१५०॥
ऐसें स्वप्न देखतांचि जाण ॥ जागृतीस आले न लागतां क्षण ॥ तेचि आज्ञा करूनि प्रमाण ॥ आरंभी रामायण प्राकृत ॥५१॥
सुदिन पाहोनि एके दिनीं ॥ सप्त कांडें पाहिलीं शोधोनी ॥ तो अभिप्राय ध्यानीं आणोनी ॥ एकनाथ मनीं तल्लीन ॥५२॥
म्हणे याचा अर्थ सखोल गहन ॥ मी प्राकृत काय बोलों जाण ॥ परी जनार्दनाचे कृपेंकरून ॥ ग्रंथ वदेन यथामती ॥५३॥
बालकांड आरंभितांचि जाण ॥ प्रथमाध्यायीं मंगलाचरण ॥ गणपतिसरस्वतींचे वंदोनि चरण ॥ सद्गुरुस्तवन मग केलें ॥५४॥
प्रार्थूनि संतसज्जनमूर्ती ॥ ग्रंथ आरंभिला एकनाथीं ॥ सद्भावें बोलिला वचनोक्ती ॥ मग भावार्थ म्हणती रामायण ॥५५॥
मुखीं बैसोनि श्रीरघुनाथ ॥ ग्रंथ वदविती यथार्थ ॥ एकनाथ पुढें निमित्तमात्र ॥ जाणती पवित्र निजभक्त ॥५६॥
परी एक गृहस्थ होता शेजारी ॥ तो नित्य त्याची निंदा करी ॥ म्हणे प्राकृत टीका संस्कृतावरी ॥ एकनाथ करी कासया ॥५७॥
कोणी भाविक होते प्रेमळ ॥ ते याचें कवित्व म्हणती रसाळ ॥ श्रवणीं पडतांचि तत्काळ ॥ राहे तळमळ चित्ताची ॥५८॥
एके दिवसीं रात्रींत ॥ निद्रित झाले एकनाथ ॥ तों स्वप्नीं येऊनि जानकीकांत ॥ काय बोलत तयासी ॥५९॥
आतां निद्रा आळस टाकूनि जाण ॥ लिहीत बैसें रामायण ॥ तुझें मुखींचें रसाळ भाषण ॥ मजकारणें आवडे ॥१६०॥
दौत लेखणी पत्र हातीं ॥ आणोनि देत अयोध्यापती ॥ जागृत होऊनि जंव पाहाती ॥ तंव दृष्टीस न दिसती श्रीराम ॥६१॥
मग करूनि रघुनाथस्मरण ॥ लिहीत बैसले रामायण ॥ तों अद्भुत वर्तलें गहन ॥ तें परिसा सज्जन निजप्रीतीं ॥६२॥
सीताशुद्धीसी जातां मारुती॥ ते कथा लिहितां सप्रेम चित्तीं ॥ एकनाथासी नसे देहभ्रांती ॥ मीपण निश्चितीं स्फुरेना ॥६३॥
महेंद्र पार्वतावरूनी ॥ हनुमंत उडाला जये क्षणीं ॥ ते ओंवी लिहितां यालागूनी ॥ आविर्भाव मनीं दाटला ॥६४॥
तो प्रेमा दाटोनि मनांत ॥ मग उडोनि चालिले एकनाथ ॥ शेजारियाचे वाड्यांत ॥ पडिले अवचित अर्धरात्रीं ॥६५॥
गृहस्थ होऊनियां जागृत ॥ अंगणीं येऊनि जंव पाहात ॥ तों मूर्च्छित पडिले एकनाथ ॥ देखोनि विस्मित अंतरीं ॥६६॥
मग हातींचें पत्र घेऊनी ॥ वाचूनि पाहे तये क्षणीं ॥ तेव्हां तो उमजला आपुलें मनीं ॥ म्हणे प्रेमेंकरूनि उडाले ॥६७॥
गृहस्थ पुसतसे वर्तमान ॥ किमर्थ येथें पडिलां येऊन ॥ परी त्यासी नाहीं देहभान ॥ कांहीं वचन न बोलत ॥६८॥
ऐसी स्थिति देखतां सत्य ॥ अनुताप जाहला चित्तांत ॥ म्हणे एकनाथ अवतार मूर्तिमंत ॥ म्यां निंदिलें व्यर्थ याप्रती ॥६९॥
मग आपुले पाठीवर बांधोनि सत्वरी ॥ नेऊनि बैसविलें त्याचें मंदिरीं ॥ एकनाथ सावध होऊनि लवकरी ॥ लेखन करीत बैसले ॥१७०॥
गृहस्थें करूनियां नमन ॥ आपुलें गृहा गेला जाण ॥ म्हणे एकनाथाचा उपदेश घेईन ॥ विचार त्यानें दृढ केला ॥७१॥
चमत्कार देखिला अति अद्भुत ॥ मग तयावरी जरी बैसला हेत ॥ तरी तो नव्हे शुद्ध भावार्थ ॥ दांभिक निश्चित या नांव ॥७२॥
परिसाचा देव जाणत केला ॥ मग देव्हारीं षोडशोपचारें पूजिला ॥ ऐसा भक्तभावार्थ देखिला ॥ तरी दांभिक त्याजला म्हणावें ॥७३॥
कामधेनूचा चमत्कार देखोनि जाणा ॥ मग तीस घातल्या प्रदक्षिणा ॥ त्यांच्या सद्भावाच्या खुणा ॥ कळती सज्ञाना भाविकां ॥७४॥
कल्पतरूसी ओळखोनी ॥ मग कामनिक त्यासी घालिती पाणी ॥ त्यासी परोपकारी म्हणतां कोणी ॥ तरी यथार्थ सज्जनीं न म्हणावें ॥७५॥
तेवीं संतांचा उपहास आधीं केला ॥ मग चमत्कार पाहोनि भावार्थ जडला ॥ तरी दांभिक म्हणावें त्याला ॥ अन्यथा बोल असेना ॥७६॥
वैभव पातले सोयर्‍यासी ॥ मग पिशुन आदर करिती त्यासी ॥ परी मागील अपमान आठवणें मानसीं ॥ प्रशस्त त्यासी वाटेना ॥७७॥
तेवीं गृहस्थें उपहास आधीं केला ॥ मग चमत्कार पाहोनि शरण आला ॥ परी एकनाथासी दांभिक भासला ॥ वृत्तांत पहिला आठवूनि ॥७८॥
एके दिवसीं जनार्दनसुत ॥ एकांतीं बैसले देवघरांत ॥ तों गृहस्थ सत्वर येऊनि तेथ ॥ प्रार्थना करीत तयाची ॥७९॥
म्हणे स्वामी तुमचा महिमा नेणतां ॥ म्यां मागें उपहास केला वृथा ॥ आतां भावार्थ धरूनि चित्ता ॥ आलों समर्था तुजपासीं ॥१८०॥
तरी माझें मस्तकीं ठेवूनि हात ॥ उपदेश द्यावा जी त्वरित ॥ वचन ऐकोनि एकनाथ ॥ राहिले निवांत उगेचि ॥८१॥
म्हणती अधिकार न पाहतां कांहीं ॥ कैसा करावा सांप्रदायी ॥ बरड भूमि असतां पाहीं ॥ तेथें सर्वथा कांहीं न पेरावें ॥८२॥
कुळासी नाहीं ठाव ठिकाण ॥ तयासी सर्व न द्यावें धन ॥ कुंभ्ह फुटका न पाहतां जाण ॥ तरी तयांत जीवन भरूं नये ॥८३॥
ऐसें म्हणोनि एकनाथ ॥ गृहस्थासी काय उत्तर देत ॥ तुम्हीं आपणायोग्य पाहूनि समर्थ ॥ तयासीं भावार्थ धरावा ॥८४॥
ऐसें तयासी म्हणतां पाहीं ॥ परी तो सर्वथा नायके कांहीं ॥ म्हणे तुम्हांविण उपदेश घेणें नाहीं ॥ म्हणूनि पायीं लागला ॥८५॥
त्याचे भिडेस्तव बाह्यात्कारें ॥ म्हणे उदयीक मुहूर्त आहे बरें ॥ तुम्हीं स्नान करूनि सत्वरें ॥ यावें ऐसें बोलिले ॥८६॥
मग गृहस्थ उठोनि गेलिया घरीं ॥ एकनाथ विचार करिती अंतरीं ॥ म्हणती आळसी कृपणासी उपदेश सत्वरीं ॥ देऊं नयेचि सर्वथा ॥८७॥
उदयीक स्नान करूनि त्वरित ॥ देउळासी आले जनार्दनसुत ॥ घरच्या मनुष्यांसी काय सांगत ॥ अगोदक येथें न ठेवावें ॥८८॥
आम्हीं हाक मारिलिया सत्वर ॥ परी कोणींच न द्यावें प्रत्युत्तर ॥ ऐसा दृढ सांगोनि विचार ॥ मग मानसपूजेसी बैसले ॥८९॥
तों गृहस्थ स्नान करूनि त्वरित ॥ सत्वर आले देवघरांत ॥ तंव एकनाथ बैसले ध्यानस्थ ॥ मुखीं जपत कृष्णनाम ॥१९०॥
विचार करिती आपुल्या चित्ता ॥ याची परीक्षा पाहावी आतां ॥ दाम्भ्हिक असला तरी सर्वथा ॥ उपदेश वृथा देऊं नये ॥९१॥
मग हांक मारूनि मंदिरांत ॥ घरच्या मनुष्यांसी काय बोलत ॥ अग्रोदक ठेविलें नाहीं येथ ॥ काय निमित्त पैं आजि ॥९२॥
मागुती सांगती ते अवसरीं ॥ आतां तरी आणूनि द्या झडकरी ॥ परी कोणीच न बोलती मंदिरीं ॥ मग एकनाथ झडकरी ऊठिले ॥९३॥
हातीं चंबू घेऊनि त्वरित ॥ म्हणे कोणी उदक द्यावया नाहीं येथ ॥ मग आपणचि जाऊनि मंदिरांत ॥ अग्रोदक निश्चित आणिलें ॥९४॥
गृहस्थाची परीक्षा घेऊनि ऐसी ॥ एकनाथ लागला देवपूजेसी ॥ मनांत म्हणे हा कुटिल आळसी ॥ तरी उपदेश यासी देऊं नये ॥९५॥
जो फुकाचें उदक नेदी देवा ॥ तो काय पुढें करील सेवा ॥ जो नमस्कार न करी भूदेवा ॥ तो पक्वान्न जेवाया नेदीच ॥९६॥
जो वाट न सांगे पथिकासी ॥ तो मंदिरा ठाव दे केवीं त्यासी ॥ कीं जो बैसावया नेदी पाहुण्यासी ॥ तो शिरपाव डोईसी बांधीना ॥९७॥
तेवीं फुकाचें आणोनि नेदी जीवन ॥ तो पुढें काय करी साधन ॥ ऐसें मनांत विचारून ॥ करीत पूजन श्रीहरीचें ॥९८॥
यावरी गृहस्थ काय बोलत ॥ माझें मस्तकीं ठेवा हात ॥ एकनाथ म्हणती टळला मुहूर्त ॥ आतां नाहीं दिसत यापुढें ॥९९॥
वचन ऐकोनि त्या अवसरीं ॥ गृहस्थ गेला निजमंदिरीं ॥ एकनाथाच्या अंतरीं ॥ समाधान वाटलें ॥२००॥
म्हणे दांभिकपण व्यर्थ वायां ॥ आम्हांसी सांप्रदायीं पाहिजे कासया ॥ तरी सर्व उपाधि टाकोनियां ॥ पंढरीराया भजावें ॥१॥
जनार्दनाचें तान्हया बाळका ॥ कासया पाहिजेत शिष्यशाखा ॥ अंगा जाणीव येईल देखा ॥ म्हणोनि आशंका वाटत ॥२॥
यापरी असोनि वैराग्यभरित ॥ भजन करिती एकनाथ ॥ पुढें द्वारकेहूनि श्रीकृष्णनाथ ॥ सेवेसी येतील निजांगें ॥३॥
ते कथा कानीं ऐकतां फुडी ॥ श्रोतयां अधिक लागेल गोडी ॥ मग भवरोगाची दिसते वांकडी ॥ जे जाईल रोकडी उठाउठीं ॥४॥
म्हणोनि श्रोतयां पुढतपुढती ॥ विनंती करी महीपती ॥ कथाश्रवणीं लावूनि प्रीती ॥ अवधान चित्तीं असावें ॥५॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ पंचचत्वारिंशाध्याय रसाळ हा ॥२०६॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥
॥ श्रीभक्तविजय पंचचत्वारिंशाध्याय समाप्त ॥

श्री भक्तविजय

Shivam
Chapters
॥ मंगलाचरणम् ॥ आरती श्रीविठ्ठलाची, प्रार्थना - आरती श्रीविठ्ठलाची युगें ... अध्याय १ अध्याय २ अध्याय ३ अध्याय ४ अध्याय ५ अध्याय ६ अध्याय ७ अध्याय ८ अध्याय ९ अध्याय १० अध्याय ११ अध्याय १२ अध्याय १३ अध्याय १४ अध्याय १५ अध्याय १६ अध्याय १७ अध्याय १८ अध्याय १९ अध्याय २० अध्याय २१ अध्याय २२ अध्याय २३ अध्याय २४ अध्याय २५ अध्याय २६ अध्याय २७ अध्याय २८ अध्याय २९ अध्याय ३० अध्याय ३१ अध्याय ३२ अध्याय ३३ अध्याय ३४ अध्याय ३५ अध्याय ३६ अध्याय ३७ अध्याय ३८ अध्याय ३९ अध्याय ४० अध्याय ४१ अध्याय ४२ अध्याय ४३ अध्याय ४४ अध्याय ४५ अध्याय ४६ अध्याय ४७ अध्याय ४८ अध्याय ४९ अध्याय ५० अध्याय ५१ अध्याय ५२ अध्याय ५३ अध्याय ५४ अध्याय ५५ अध्याय ५६ अध्याय ५७