Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय १५

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगाय नमः ॥    
ऐका श्रोते हो सादर ॥ आजि प्रसन्न जाहला रुक्मिणीवर ॥ म्हणूनि भक्तकथा सविस्तर ॥ प्रकट केल्या भूमंडळीं ॥१॥
चातकासाठीं मेघ ओळला ॥ कीं चकोरालागीं चंद्र उदेला ॥ कीं जळचरांसी उचंबळला ॥ साग्र जैसा उल्हासें ॥२॥
कीं निववावया सज्जनांचें अंग ॥ चंदन अवतरला निजांग ॥ कीं सुखी व्हावया सर्वही जग ॥ भास्कर आला उदयासी ॥३॥
कीं विष्णुपूजा व्हावया संपूर्ण ॥ अपार उठिलें तुळसीवन ॥ नातरी संतुष्ट करावया उमारमण ॥ बिल्ववृक्ष जेवीं वाढला ॥४॥
कीं संतुष्ट व्हावया घ्राण ॥ वसंतकाळीं प्रकटलीं सुमन ॥ कीं सुखी व्हावया विश्वजन ॥ वर्षला घन भूमंडळीं ॥५॥
कीं गौतमाचें हरावया दुरित ॥ गोदा आली भूतळांत ॥ कीं निर्जर करावया तृप्त ॥ प्रकटलें अमृत सागरीं ॥६॥
तेवीं तुम्हां आर्तभूतांकारण ॥ भक्तकथा जाहली निर्माण ॥ असो मागील निरूपण ॥ ऐका सादर भाविक हो ॥७॥
रुक्मिणीस म्हणे शारंगधर ॥ मज निजभक्तांची प्रीति थोर ॥ त्याहूनि विशेष नामयावर ॥ कृपा अपार सर्वदा ॥८॥
ऐसा संवाद चक्रपाणी ॥ करितां उगवला वासरमणी ॥ तों सर्व भक्त मिळूनी ॥ दर्शनासी पातले ॥९॥
नामघोषें जयजयकार ॥ करूनि घालिती नमस्कार ॥ जैसा कमळिणीवरी भ्रमर ॥ घाली गुंजार निजप्रीतीं ॥१०॥
कीं देखोनि मातेप्रती ॥ बाळकें जेवीं सन्निध येती ॥ कीं हरिणी देखोनि पाडसाप्रती ॥ आनंद चित्तीं न समाये ॥११॥
नातरी कृपणा सांपडतां धन ॥ प्रेमें आल्हादे त्याचें मन ॥ तेवीं सांवळें स्वरूप देखोन ॥ वैष्णवजन सुखावले ॥१२॥
ध्यानीं स्वरूप जें देखिलें ॥ तेंचि अंतरीं कोंदलें ॥ तेणें आनंदें लोटले ॥ अश्रुपात नेत्रांसी ॥१३॥
अनुभव बोलतां त्या सुखाचा ॥ कवीची कुंठित जाहली वाचा ॥ दृष्टांत द्यावया साचा ॥ शोधितां कैंचा भूमंडळीं ॥१४॥
शर्करेची गोडी सेविलियाविण ॥ सांगतां नयेचि खूण ॥ तेवीं विष्णुपदींचें सुख जाण ॥ वैष्णव जाणती अनुभवें ॥१५॥
मग आलिंगन देऊन वनमाळी ॥ निजभक्त धरिला हृदयकमळीं ॥ सादर होऊनि सांभाळी ॥ कृपादृष्टीं सकळांसी ॥१६॥
कमलनेत्र घनसांवळा ॥ भक्त पाहती वेळोवेळां ॥ तो अनुपम सुखसोहळा ॥ वाचेसी नये बोलतां ॥१७॥
ऐसा उदार देवाधिदेव ॥ रुक्मिणीसी सांगें जीवींचा भाव ॥ भोजनासी आणावे भूदेव ॥ प्रेमादरेंकरूनि ॥१८॥
चंद्रभागेचे तटीं जाऊनी ॥ प्रायश्चित्त घेतलें कालचे दिनीं ॥ तेव्हांचि संकल्प केला मनीं ॥ विप्र भोजनासी आणावे ॥१९॥
तरी क्षेत्रवासी धरामर ॥ जे स्वधर्मशील साचार ॥ तयांसी प्रार्थूनि वारंवार ॥ आणावे सत्वर मंदिरां ॥२०॥
जयांचे दर्शनेंकरूनी ॥ पाप ताप जाय जळोनी ॥ सकळ कामना पूर्ण होऊनी । स्वानंदघन वर्षत ॥२१॥
षड्रस भोजन त्यांस देऊनी ॥ संदेह निरसावा आजिचे दिनीं ॥ चतुर्भुज रूप दाखवूनी ॥ कौतुक अद्भुत करावें ॥२२॥
संतसंगाचा महिमा थोर ॥ जगीं कीर्ति वाढेल फार ॥ ऐसा रुक्मिणीसीं शारंगधर ॥ करी विचार निजप्रीतीं ॥२३॥
अवश्य म्हणे जगन्माता ॥ विप्रांसी द्यावी अक्षता ॥ सर्वसिद्धि अनुकूलता ॥ चिंता किमर्थ करावी ॥२४॥
मग हांसोनियां पंढरीनायक ॥ नामयासी म्हणे वचन ऐक ॥ पुढती कौतुक आणिक ॥ करणें आहे तुजलागीं ॥२५॥
ऐसें बोलतां जगज्जीवन ॥ नामा देत प्रतिवचन ॥ म्हणे तुमची अंतरींची खूण ॥ मीच जाणें केशवा ॥२६॥
नामयासी बोले चक्रपाणी ॥ आलिंगन दे मजलागूनी ॥ जिवलगा आतां जवळूनी ॥ जाऊं नको सर्वथा ॥२७॥
तुझें प्रेम पाहतां जाण ॥ आर्तें न धाये माझें मन ॥ तुज देखतां दृष्टी भरून ॥ होय पारणें नेत्रांसी ॥२८॥
तुझाचि मज लागला छंद ॥ हा बहु जन्मींचा ऋणानुबंध ॥ म्हणूनि न तुटे प्रीतिवाद ॥ वेधला गोविंद निजप्रेमें ॥२९॥
नेणों त्वां काय पुण्य केलें ॥ व्रत तप अनुष्ठान साधिलें ॥ नातरी देह कर्वतीं घातलें ॥ किंवा पाहिलें तीर्थाटन ॥३०॥
कीं सकळ माया त्यजूनी ॥ चित्त सांवरिलें कोंडूनी ॥ म्हणवूनि मज वश करूनी ॥ हृदयामाजी सांठविलें ॥३१॥
काय पदार्थ तुज देईजे ॥ कैसेनि उतराई होइजे ॥ ऐसें कांहींच न देखिजे ॥ सकळ त्रिभुवन धुंडितां ॥३२॥
शरीर प्राणांचें जाण ॥ तुवां देवूनि बळिदान ॥ केलें बहुत निर्वाण ॥ मजकारणें भक्तराया ॥३३॥
मी तुझा म्हणवितों श्रीरंगें ॥ जरी दास्य करावें निजांगें ॥ तरी तुज कांहींच नलगे ॥ देणें घेणें पदार्थ ॥३४॥
नामा म्हणे ते अवसरीं ॥ तूं अनाथनाथ भक्तकैवारी ॥ म्हणूनि देवा मजवरी ॥ करिसी लोभ निजप्रीतीं ॥३५॥
मग भक्तवत्सल हृषीकेशी ॥ निर्भय असतां निजमानसीं ॥ सवें घेऊनि निजभक्तांसी ॥ अक्षत द्यावयासी चालिले ॥३६॥
जो योगियांचें निजध्यान ॥ सकळ देवांचें देवतार्चन ॥ तो विप्रांसी द्यावया आमंत्रण ॥ कुंडलतीर्थासी पातला ॥३७॥
तंव तेथें अवघेचि लहान थोर ॥ मिळाले असती धरामर ॥ म्हणती आपला यजमान साचार ॥ न येचि सत्वर दर्शना ॥३८॥
काल प्रायश्चित्त देतां जाण ॥ घालूं केलें ब्राह्मणभोजन ॥ परी अजूनि न येचि आमंत्रण ॥ ऐसें परस्परें बोलती ॥३९॥
तों सवें घेऊनि भक्तमंडळी ॥ अकस्मात पातले वनमाळी ॥ ब्राह्मणांसी देखोनि नेत्रकमळीं ॥ नमस्कार घातला साष्टांग ॥४०॥
मग म्हणे जगज्जीवन ॥ सकळ सांडोनि देहमान ॥ निःसंदेह होऊनि जाण ॥ आलें पाहिजे भोजना ॥४१॥
तुम्हीं दिधलें अभयवचना ॥ ते पूर्ण करावी माझी वासना ॥ स्नानसंध्या सारूनि जाणा ॥ शीघ्र आलें पाहिजे ॥४२॥
ऐसें ऐकूनि मधुरोत्तर ॥ संतुष्ट जाहले द्विजवर ॥ मग काय बोलती प्रत्युत्तर ॥ ऐका सादर निजकर्णीं ॥४३॥
आम्ही तरी तुमचे आश्रित ॥ हेंस अत्यचि माना यथार्थ ॥ ये क्षेत्रीं राहूनि तुम्हांतें ॥ आशीर्वाद देतसों ॥४४॥
गोब्राह्मणांचा प्रतिपाळ ॥ करीत असा सर्वकाळ ॥ स्वामी तों दीनदयाळ ॥ विश्वलोक बोलती ॥४५॥
तुम्ही तों महाराजेश्वर ॥ आम्ही तुमचे द्विजवर ॥ कृपादृष्टीं निरंतर ॥ सांभाळीत असा कीं ॥४६॥
तुमचा आदर मुखीं सांगतां ॥ तरी निरुपमचि तत्त्वतां ॥ वेदवचनासी मान्यता ॥ अखंड देतां निजप्रीतीं ॥४७॥
तेचि भाक आपुली देवें ॥ जतन करावी सर्वभावें ॥ नामया चित्तीं प्रेम द्यावें ॥ कृपालाघवें आपुल्या ॥४८॥
ऐसें ऐकूनि अनाथबंधु ॥ जो सकाळांचा जीवनकंदु ॥ निजभक्तांचा सौख्यसिंधु ॥ जो का आनंदु योगियांचा ॥४९॥
हर्षनिर्भर होऊनि चित्तीं ॥ देउळा आले सत्वरगतीं ॥ मग रुक्मिणीपासीं अति प्रीतीं ॥ सकळ वृत्त सांगितलें ॥५०॥
म्हणे धन्य दिवस आजिचा ॥ उदया आला सोनियाचा ॥ म्हणूनि सोहळा निजभक्तांचा ॥ मांडिला साचा निरुपम ॥५१॥
रुक्मिणीस म्हणे जगज्जीवन ॥ पाचारिले सकळ ब्राह्मण ॥ स्नान संध्या करूनि जाण ॥ येती सत्वर भोजना ॥५२॥
आजिचें कौतुक अभिनव ॥ निरुपम नम्रता गौरव ॥ ऐसें बोलोनि देवाधिदेव ॥ हास्यवदन जाहले ॥५३॥
रुक्मिणी म्हणे हृषीकेशी ॥ त्यांचें पुण्य आलें फळासी ॥ म्हणोनि दर्शन द्विजवरांसी ॥ जाहलें अनायासें तूमचें ॥५४॥
तंव नित्यनेम सारून सत्वर ॥ राउळा आले द्विजवर ॥ नमस्कार करूनि शारंगधर ॥ आसनावरी बैसविले ॥५५॥
मग पूजा करावयालागूनी ॥ पुढारी जाहले चक्रपाणी ॥ निजहस्तें चरण क्षाळूनी ॥ तीर्थ मस्तकीं वंदिलें ॥५६॥
गंधाक्षता सुमनमाळा ॥ धूप दीप दाखवी सांवळा ॥ बुका तुळसी नाना परिमळा ॥ अर्पी द्विजवरां निजप्रीतीं ॥५७॥
मग पात्रें विस्तारूनि श्रीरंग ॥ लेह्य्पेय वाढी सांग ॥ उदक घेऊनि सवेग ॥ संकल्प श्रीरंग सोडीतसे ॥५८॥
आपोशन देऊन द्विजवरांसी ॥ प्रार्थना करूनि वैकुंठवासी ॥ म्हणे भोजन करितां ग्रासोग्रासीं ॥ गोविंदासी स्मरावें ॥५९॥
ग्रासोग्रासीं करे जो स्मरण ॥ तो जेविलाचि उपवासी जाण ॥ ऐसें द्विजांसी रुक्मिणीरमण ॥ आपुलें मुखें बोलिले ॥६०॥
असो आनंदभरित द्विज सगळे ॥ तृप्त जाहले ते वेळे ॥ करशुद्धि आणि विडे दिल्हे ॥ घननीळें सर्वांसी ॥६१॥
मग दिव्यरत्नें प्रकाशज्योती ॥ त्यांहीं उजळोनि आरती ॥ स्वस्थानीं बैसल्या द्विजपंक्ती ॥ ओंवाळी श्रीपति तयांसी ॥६२॥
मग जोडोनि दोनी कर ॥ विनंति करी शारंगधर ॥ आजिचा प्रसंग निरंतर ॥ नये साचार पुढती ॥६३॥
पदरीं होत्या पुण्यकोटी ॥ तुम्हां आम्हांसी झाल्या भेटी ॥ भरली परमानंदें सृष्टी ॥ ऐसें जगजेठी बोलिले ॥६४॥
आतां आम्ही आणि संतजन ॥ एके पंक्तीं करूं भोजन ॥ तुम्ही स्वस्थ करूनि अंतःकरण ॥ बैसा क्षणभरी सुखरूप ॥६५॥
ऐसें म्हणूनि ते वेळीं ॥ पाचारिली भक्तमंडळी ॥ कौतुकलाघवें ते वेळीं ॥ ब्राह्मण पाहाती कौतुक ॥६६॥
विमानीं बैसूनि सकळिक ॥ कौतुक पाहाती ब्रह्मादिक ॥ सकळ देव घेऊन देख ॥ शचीनायक पातला ॥६७॥
योगी तळमळ करिती चित्तीं ॥ भक्तिसुख नाहीं आम्हांप्रती ॥ नामयासी तुष्टोनि रुक्मिणीपती ॥ सप्रेमगती दिधली त्या ॥६८॥
मग निजपंक्तीस शारंगधर ॥ बोलावी निवृत्ति ज्ञानेश्वर ॥ सोपान सांवता भक्त थोर ॥ जगमैत्र सखा जिवलग ॥६९॥
आसंद सुदामा भक्त थोर ॥ प्रेमळ वैष्णव विसोबा खेचर ॥ सांवता नरहरि सोनार ॥ आले साचार भोजना ॥७०॥
चोखामेळा आणि वंका ॥ जनका केवळ प्राणसखा ॥ ज्याची आवडी यदुनायका ॥ असे सर्वदा निजप्रेमें ॥७१॥
सकळ वैराग्याचा मेरू ॥ तो निजभक्त गोरा कुंभारू ॥ ज्यासी आवडाता डिंगरू ॥ शारंगधरू म्हणतसे ॥७२॥
ऐसे सकळ थोर साने ॥ बोलावूनि भक्तराणे ॥ पूजा केली जगज्जीवनें ॥ निजप्रीतीनें तेधवां ॥७३॥
जो सर्वां वरिष्ठ जगज्जीवन ॥ तोही करी निजभक्तपूजन ॥ नामा विस्मित होऊन ॥ निजप्रीतीनें पूसत ॥७४॥
म्हणे देवा चोज वाटतें चित्ता ॥ आजि सागर पूजी सरिता ॥ कीं चंद्र नक्षत्रांभोंवता ॥ प्रदक्षिणा घालीत ॥७५॥
कीं वैनतेय अंडजयाती ॥ पूजिता बैसे निजप्रीतीं ॥ नातरी पार्वतीरमण कैलासपती ॥ नंदीस प्रार्थी निजप्रेमें ॥७६॥
कीं नृपवर करी प्रजाचें पूजन ॥ कीं देवांसी प्रार्थी शचीरमण ॥ तेवीं तूं वरिष्ठ जगज्जीवन ॥ देशी सन्मान निजदासां ॥७७॥
हांसोनि बोले रुक्मिणीरमण ॥ मज तुम्हींच दिधलें थोरपण ॥ सरिता नसत्या जरी निर्माण ॥ तरी समुद्र कैसा वाढता ॥७८॥
नक्षत्रें नसतीं सभोंवतीं ॥ तरी चंद्रासी शोभा न येती ॥ निर्माण नसती अंडजयाती ॥ तरी गरूडासी न म्हणते वरिष्ठ ॥७९॥
नंदी नसता जरी निर्माण ॥ तरी धूर्जटीस वागवितें कोण ॥ नातरी तेहतीस कोटी नसते गुण ॥ तरी इंद्रासी सन्मान कोठोनि ॥८०॥
प्रजांनीं राजासी थोर केलें ॥ तेवीं तुमचेनि नांवरूप मज आलें ॥ ऐकूनि भक्त विस्मित जाहले ॥ निजमानसीं तेधवां ॥८१॥
तंव सत्यभामा राही रुक्मिणी ॥ विस्तारूनि आणिती विविध बोणीं ॥ भक्तमंडळींत शारंगपाणी ॥ कैशापरी शोभला ॥८२॥
सप्तसागरांत क्षीरसागर ॥ कीं नक्षत्रांमाजी रोहिणीवर ॥ अलंकारांत कौस्तुभ थोर ॥ झळके साकार सतेज ॥८३॥
अष्टधातूंत जैसें कांचन ॥ कीं चुणियांमाजी जैसें रत्न ॥ तैसा भक्तमंडळींत जगज्जीवन ॥ षड्गुणैश्वर्य दिसतसे ॥८४॥
सकळां मुखीं रुक्मिणीवर ॥ कवळ देतसे वारंवार ॥ उच्छिष्ट पडतां सत्वर ॥ पीतांबरें सांवरीत ॥८५॥
तें सुख देखोनि दिठीं ॥ विरिंची तेव्हां लाळ घोंटी ॥ म्हणती नामयासी तुष्टला जगजेठी ॥ पाहे दिठीं आम्हांतें ॥८६॥
ऐशा रीतीं करूनि सोहळे ॥ भोजन जाहलें खेळेंमेळें ॥ ब्रह्मरसेंकरूनि धाले ॥ सकळ संत तेधवां ॥८७॥
तेवीं विमानीं बैसोनि सुरवर ॥ आनंदें करिती जयजयकार ॥ पुष्पवृष्टि अपार ॥ करिते जाहले ते समयीं ॥८८॥
तो सुवास न सांठे गगनीं ॥ विप्र आश्चर्य करिती मनीं ॥ म्हणती जीवित्वाची हानी ॥ आली होऊनि दिसताहे ॥८९॥
अद्भुत उसळला प्रेमरंग ॥ हा नव्हेचि जाणा ज्ञानमार्ग ॥ नव्हेचि तामस वैराग्य ॥ आलें भक्तिभाग्य रूपासी ॥१०॥
तंव एक म्हणती यथर्थ वाचे ॥ हा पांडुरंगचि आहे साचें ॥ मानवांसी असेल कैंचें ॥ एवढें भाग्य अघटित ॥९१॥
हा गुणवंत नव्हेचि सर्वथा ॥ क्रियाकर्मांसी अकर्ता ॥ यासी देतां प्रायश्चित्ता ॥ कैशा रीतीं घडेल ॥९२॥
अंत्यज ब्राह्मण दोघे जण ॥ गंगेमाजी करितां स्नान ॥ परी तिसी विटाळ जाहला म्हणून ॥ वदोंनयेचि सर्वथा ॥९३॥
कीं नाना याती पृथ्वीवर ॥ स्वइच्छा करिती व्यवहार ॥ तिसीं नाहीं लहानथोर ॥ शारंगधर तैसा असे ॥९४॥
नातरी उदयासी येतां भानु ॥ प्रकाश सर्वांसी समानु ॥ तैसाचि हा जगज्जीवनु ॥ भूतमात्रीं सारिखा ॥९५॥
कां पर्जन्य वर्षतां पृथ्वीवर ॥ त्यासी सारिखे भूमिडोंगर ॥ तैसाचि हा यदुवीर ॥ भूतमात्रीं सारिखा ॥९६॥
हा निर्गुणरूपी शारंगधर ॥ यासी नाहींच आपपर ॥ यातिकुळाचा विचार ॥ नाहीं साचार यालागीं ॥९७॥
षड्वर्गसंबंध लावितां पाहीं ॥ कदा न लागती याचे ठायीं ॥ विकल्पाचें नांवचि नाहीं ॥ याजपासी सर्वथा ॥९८॥
काया मनें आणि वाचा ॥ सोयरा जिवलग दीनांचा ॥ तैसाच उदार मनाचा ॥ लोभ अपार भक्तांसी ॥९९॥
यासी अनुसरले सर्व काळ ॥ तयांचें तोडी मायाजाळ ॥ संसारजाळीं भक्त प्रेमळ ॥ गुंतों नेदीच सर्वथा ॥१००॥
पाहा या नामयाची माता ॥ तुमचे आमचे दृष्टीं देखतां ॥ नानापरींचे वाद घालितां ॥ शिणली बहु मनांत ॥१॥
हा नाटकलाघवी ऋषीकेशी ॥ नामा घातला पाठीसीं ॥ माझा म्हणूनि पोटासीं ॥ आलिंगोनि धरियेला ॥२॥
याचें रूप पाहतां सुंदर ॥ निजदेहाचा पडे विसर ॥ चरण आठवितां साचार ॥ चित्त भुलोन जातसे ॥३॥
यासी जातां अनन्य शरण ॥ त्याचें निवारी जन्ममरण ॥ ऐसें द्विजवरांचें वचन ॥ ऐकोनि जगज्जीवन हांसत ॥४॥
मग गृहस्थवेष पालटोन ॥ दाविता झाला रूप सगुण ॥ नामयासी देऊनि आलिंगन ॥ हृदयीं धरिला निजप्रीतीं ॥५॥
मग अभय देऊनि ब्राह्मणांसी ॥ निजरूप दावी ऋषीकेशी ॥ तें ध्यान वर्णावयासी ॥ शारदा कुंठित होतसे ॥६॥
तंव मस्तकीं दिव्यरत्न किरीटी ॥ कस्तूरीमळवट ललाटीं ॥ सांवळा सुकुमार जगजेठी ॥ पाहती दृष्टीं द्विजवर ॥७॥
मयूरपिच्छाचिया वेंटी ॥ मकराकार कुंडलें गोमटीं ॥ सकळ संतां कृपादृष्टीं ॥ रुक्मिणीपति पाहतसे ॥८॥
जें पुंडलीकाच्या पुण्यराशी ॥ पाहूनि आलें आकारासी ॥ जो का क्षीरसागरविलासी ॥ वैकुंठवासी आदिदेव ॥९॥
मंदस्मित वदन निर्मळ ॥ दशनीं फांकती रत्नकीळ ॥ ऐसें रूप घनसांवळ ॥ निवती डोळे पाहतांचि ॥११०॥
त्या सुखाचे अधिकारी देख ॥ प्रेमळ भक्तचि असती एक ॥ ध्यानीं आणोनि यदुनायक ॥ घेती अनेक प्रेमसुख ॥११॥
कौस्तुभ वैजयंतीमाळ ॥ हृदयीं पदक अति सोज्ज्वळ ॥ तुळसीमंजुर्‍या अति कोमळ ॥ दीनदयाळ ल्याला असे ॥१२॥
हृदयीं श्रीवत्सलांछन ॥ तेचि प्रीतीचें निजभूषण ॥ श्यामतनूसी चर्चिला चंदन ॥ राजीवनयन शोभतसे ॥१३॥
शंख चंक्र घेऊनि करीं । कर ठेविले कटावरी ॥ श्यामतनु पीतांबरधारी ॥ जें ध्यान अंतरीं भक्तांच्या ॥१४॥
लक्ष्मीसहित श्रीहरी ॥ समपद ठाकले विटेवरी ॥ महादैत्यदानव भारी ॥ रुळती तोडरीं असंख्य ॥१५॥
ऐसें दिव्य तेज प्रकटलें ॥ तेणें ब्रह्मांड उजळिलें ॥ दिनकरमंडळही लोपलें ॥ निजतेज देखोनि तेधवां ॥१६॥
संत आणि सकळ ब्राह्मण ॥ देखती चतुर्भुज रूप सगुण ॥ द्विजवर आश्चर्य करून ॥ तटस्थ राहिले निवांत ॥१७॥
पक्षी कीटक पशु नर ॥ पाषाण आणि तरुवर ॥ दृष्टीस पाहती धरामर ॥ तों विठ्ठलरूप दिसतसे ॥१८॥
आप तेज आणि गगन ॥ मही मारुत पांचही जाण ॥ दृष्टीस पाहाती ब्राह्मण ॥ तों विठ्ठलरूप दिसतसे ॥१९॥
नानायाती पशुजीव ॥ रवि चंद्र नक्षत्रें सर्व ॥ नाना दैवतें अभिनव ॥ विठ्ठलरूप दिसतसे ॥१२०॥
सभामंडप रंगशीळ ॥ जय विजय द्वारपाळ ॥ गरुडखांब महाद्वार ॥ विठ्ठलरूप दिसतसे ॥२१॥
गरुडटके पताका कळस ॥ टाळ मृदंग नामघोष ॥ पायर्‍या ओवर्‍या द्विजवरांस ॥ विठ्ठरूप दिसती पैं ॥२२॥
रजतमसत्त्वगुण ॥ जीव चैतन्य आणि मन ॥ ध्यानांत पाहातां विचारून ॥ तों विठ्ठलरूप दिसताहे ॥२३॥
वटबीज एक पेरिलें ॥ तें अनंतरूपें विस्तारलें ॥ कां वासरमणीचें तेज एकलें ॥ जैसें व्यापलें पृथ्वीवरी ॥२४॥
कीं सकळ रसांत एक जीवन ॥ नातरी ब्रह्मांडव्यापक एक पवन ॥ कीं अनेक देहीं एक जठराग्न ॥ व्यापक असे ज्या रीतीं ॥२५॥
कीं अनंत नेत्र दृष्टी एक ॥ एक अवधान स्वर अनेक ॥ कीं दश इंद्रियांत व्यापक ॥ आभासे जैसें पाहतां ॥२६॥
तैसा एक रुक्मिणीवर ॥ रूपें नटला चराचर ॥ दृष्टीस पाहतां द्विजवर ॥ तटस्थ जाहले मानसीं ॥२७॥
विश्वरूप नटला जगज्जीवन ॥ दृष्टांत द्यावया पाहावा कोण ॥ कृष्णावतारीं मनमोहन ॥ व्रजांगनांनीं धरियेला ॥२८॥
यशोदेपासीं येतां जाण ॥ देखत्या जाहला अनंत कृष्ण ॥ तैशा रीतीनें ब्राह्मण ॥ विश्वरूप पाहती ॥२९॥
एकचि व्यापिलें केशवराजें ॥ दृष्टीस पाहतां न दिसे दुजें ॥ देहबुद्धि राहिली सहजें ॥ विराली लाज अंतरीं ॥१३०॥
प्रकटला परमानंदबोध ॥ वाटला सकळांसी आनंद ॥ राहिला अवघा द्वंद्वभेद ॥ अंतरीं स्वानंद सकळांच्या ॥३१॥
सबाह्यव्यापक त्रिजगतीं ॥ अंतरीं कोंदली श्रीकृष्णमूर्ती ॥ जे योगियांची सुखविश्रांती ॥ विप्र पाहती निजप्रेमें ॥३२॥
प्रेमभवें संतसज्जन ॥ एकमेकांसी देती आलिंगन ॥ हर्षें निर्भर होऊन ॥ जयजयकारें गर्जती ॥३३॥
अपार देखोनि सुखविश्रांती ॥ सकळ तन्मय जाहले चित्तीं ॥ ब्रह्मानंदसोहळा श्रीपती ॥ भोगवी प्रीतीं निजदासां ॥३४॥
द्विजांनीं टाकिलें देहभान ॥ त्यांसी सावध करी जगज्जीवन ॥ नामयासी उचलोन ॥ चरणांवरी घातलें ॥३५॥
जो भक्तवत्सल जगजेठी ॥ सकळांसी पाहे कृपादृष्टीं ॥ ब्राह्मणांसी गुजगोष्टी ॥ सांगे निकटीं बैसोनि ॥३६॥
द्विजांसी म्हणे केशवराज ॥ ऐका जीवींचें निजगुज ॥ निजभक्त अनुसरले मज ॥ प्रपंचलाज टाकूनि ॥३७॥
मी यांचेनि सेवाऋणें ॥ बांधलों असें संपूर्ण ॥ भक्ताधीन असें जाण ॥ नाहीं स्वाधीन आपुल्या ॥३८॥
निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान ॥ सर्वां भूतीं भजती मजकारण ॥ अल्पता करूनि देहभान ॥ केलें स्वाधीन मज त्यांनीं ॥३९॥
हा जगमित्र टाकूनि संसारा ॥ जाहला आमुचा परम सोयरा ॥ मज कोंडोनि हृदयमंदिरा ॥ न ये माघारा देहबुद्धी ॥१४०॥
हा सांवता माळी माझा दास ॥ भजनीं धरूनि विश्वास ॥ भूतमात्रीं पाहातसे ॥ मजचि एका निजप्रेमें ॥४१॥
बारा दिवसांचा होता बिदीं ॥ मायेनें टाकिला वेणुनादीं ॥ तो हा वासरा अद्वैतबोधी ॥ होऊनि मज भजतसे ॥४२॥
निजभक्त विसोबा खेचर ॥ आणि हा नरहरी सोनार ॥ माझे भजनीं निरंतर ॥ गोरा कुंभार असे कीं ॥४३॥
घरदार त्यजोनि सकळ ॥ तोडिले याणें मायाजाळ ॥ तो हा सुदामा भक्त प्रेमळ ॥ वाटे कळवळ मज याची ॥४४॥
चोखामेळा आणि वंका ॥ प्रेमळ भक्त माझा जनका ॥ मजवांचूनि अन्य सखा नसेच कोणी तयांसी ॥४५॥
सर्व संग टाकूनि जीवें ॥ मज अनुसरले ऐक्यभावें ॥ मजवांचूनि आणिका भावें ॥ कोणे ठायीं न धरिती ॥४६॥
ऐसे एकेकाचे उपकार ॥ वर्णावे ते कोठवर ॥ ऐसे विप्रासी शारंगधर ॥ प्रेमआल्हादें सांगती ॥४७॥
सकळ भक्तांचा चरणरज ॥ प्रेमळ नामा भक्त राज ॥ ऐसे ऐकूनियां द्विज ॥ आश्चर्य करिती निजमनीं ॥४८॥
ते भाग्याचे पूर्ण सागर ॥ काय बोलती मधुरोत्तर ॥ म्हणती आम्हांसी माहेर ॥ जोडलासी विठ्ठला ॥४९॥
आतां मागणें हेंच पंढरीनाथा ॥ तोडी आमची प्रपंचममता ॥ चरणांचा वियोग सर्वथा ॥ न होय ऐसें करावें ॥१५०॥
न लागती भुक्ति आणि मुक्ति ॥ नलगे कांही धनसंपत्ति ॥ जन्मोजन्मीं संतसंगति ॥ आम्हां श्रीपती असों दे ॥५१॥
वेद शास्त्र करितां पठन ॥ बहिर्मुख जाहलें मन ॥ बुद्धीचें चलन अभिमान ॥ केले असे आमुच्या ॥५२॥
तुझी न कळतां प्रेमखूण ॥ धिक् धिक् तें जाणपण ॥ तुझी कृपा नसतां जाण ॥ कासया सन्मान जाळावा ॥५३॥
आम्ही ब्राह्मण उंचवर्ण ॥ याच भ्रांतीनें ग्रासलों जाण ॥ प्रेमस्वादा अंतरलों तेण ॥ थोर बंधन अहंतेचें ॥५४॥
हे अवघी तुझी सकळ माया ॥ आम्हां भुलवी पंढरीराया ॥ वाहूनि गेलों होतों वायां ॥ परी त्वां देवराया रक्षिलें ॥५५॥
अपराधांचिया कोटी बहुत ॥ आम्हां घडल्या अति अद्भुत ॥ तूं कृपाळू पंढरीनाथ ॥ केलें सनाथ पतितांसी ॥५६॥
दीननाथ नाम ठेविलें ॥ तें बिरुद आजि साच केलें ॥ आम्हां पतितांसी उद्धरिलें ॥ दर्शन दिधलें निजकृपें ॥५७॥
काय संचित होतें आमचें ॥ पुण्य अनंत जन्मींचें ॥ म्हणोनि दर्शन देऊन साचें ॥ बोलसी वाचे निजप्रीतीं ॥५८॥
संचित बीज पेरिलें जाण ॥ संतसंगाचें वरी जीवन ॥ अनंत फळें त्यालागून ॥ आलीं पूर्ण देवराया ॥५९॥
दुर्धर तोडोनि मोहपाश ॥ निजरूपीं केला सौरस ॥ तुझी लीला वर्णितां वाचेस ॥ श्रुतिशास्त्रांस अगम्य ॥१६०॥
तापत्रय वणवा होता जळत ॥ तो विझवूनियां अवचित ॥ आम्हां आर्तांसीं प्रेमामृत ॥ बळेंचि पाजिलें स्वामिया ॥६१॥
आतां मागणें हेंचि जगजेठी ॥ ऐसेंचि रूप असावें दिठी ॥ आणि निरंतर संतांची भेटी ॥ कामना पोटीं हेचि धरियेली ॥६२॥
अखंड प्रेम असावें चित्तीं ॥ तुझें भजनी लागावी प्रीती ॥ मग गर्भावास होता आम्हांप्रती ॥ नयेचि कधीं कंटाळा ॥६३॥
तूं अनंतब्रह्मांडनायक ॥ कर्ता करविता होसी एक ॥ तुझे गुणांचा करितां लेख ॥ श्रुतिशास्त्रें कष्टलीं ॥६४॥
आमचे अवगुण मानसीं ॥ आतां न धरीं हृषीकेषी ॥ माझे म्हणोनि संतांसी ॥ निरवावें दयाळा ॥६५॥
तुझे दासांचे व्हावें दास ॥ आणिक चित्तीं नाहीं आस ॥ त्यांचे चरणरज अंगास ॥ लागती आमच्या ऐसें करीं ॥६६॥
हेंचि आमुचें तप व्रत ॥ क्रिया कर्म जाण निश्चित ॥ तुझें भजनीं असावी प्रीत ॥ प्रेमयुक्त निजनामीं ॥६७॥
ऐकोनि द्विजवरांचें उत्तर ॥ संतोषले शारंगधर ॥ कृपा करूनि अपार ॥ मग भेटले सकलांसी ॥६८॥
आलिंगन देऊनि ब्राह्मणांसी ॥ काय बोलती वैकुंठवासी ॥ ज्ञानदेव जें सांगेल तुम्हांसी ॥ ते खूण मानसीं असों द्या ॥६९॥
सकळ सर्वज्ञांचा राव ॥ तो आत्मा माझा ज्ञानदेव ॥ तो सांगेल जीवींचा अनुभव ॥ तेथें सद्भाव असों द्या ॥१७०॥
ते खूण अंतरीं स्वभावें ॥ सुलभ होईल सर्वभावें ॥ मग दृढ धरूनियां जीवें ॥ करावी जतन सर्वांनीं ॥७१॥
ते निजकळा हातासी येतां जाण ॥ मग नलगेचि तीर्थाटन ॥ वेदशास्त्रअभ्यसन ॥ कांहीं नलगेचि सर्वथा ॥७२॥
मग कासया पाहिजे तपसायास ॥ करणें नलगेचि कायाक्लेश ॥ संतसंगीं धरितां विश्वास ॥ नासती दोष क्षणमात्रें ॥७३॥
वज्रासनीं बैसावें नेहटीं ॥ कांहींच नलगे खटपटी ॥ वास करणें गिरिकवाटीं ॥ वृथा चावटी कासया ॥७४॥
कासया करावें उग्र तप ॥ नलगेचि कांहीं मंत्रजप ॥ संतसंगें त्रिविध ताप ॥ निवतील सर्व क्षणमात्रें ॥७५॥
न लगे भस्मोद्धूलन फार ॥ न लगे वाढविणें जटाभार ॥ लोकाचारीं दांभिक पसर ॥ करणें न लगेचि सर्वथा ॥७६॥
सर्वां भूतीं करुणाभरित ॥ जिव्हेसी असावें नामामृत ॥ तेव्हांचि मन होईल निवृत्त ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥७७॥
क्रिया कर्म करितां खटपट ॥ परी प्रेमेंविण येतो वीट ॥ हे आत्मज्ञानासी नव्हे वाट ॥ वृथा कटकट कर्मठा ॥७८॥
साधनांवांचूनियां जाण ॥ हाचि मार्ग बहु सोपान ॥ प्रेम करावें हरिकीर्तन ॥ राम कृष्ण गोविंद ॥७९॥
तीर्थ व्रतें तपें चोखडीं ॥ कीर्तनापुढें तीं बापुडीं ॥ सांडोनि थोरपणाची प्रौढी ॥ लाजोनि गेलीं सकळिक ॥१८०॥
तो हा प्रसिद्ध राजयोग ॥ सर्वां वरिष्ठ असे चांग ॥ अखंड धरूनि संतसंग ॥ वाचेसी नाम असावें ॥८१॥
संकल्प विकल्प चित्तासी ॥ येऊं न द्यावा मानसीं ॥ मनोभावें संतांसी ॥ शरण जावें सद्भावें ॥८२॥
ऐशा रीतीं जगज्जीवन ॥ विप्रांसी सांगे गुह्यज्ञान ॥ अवश्य म्हणोनि ब्राह्मण ॥ वंदिती चरण देवाचे ॥८३॥
ज्ञानदेवासी म्हणे रुक्मिणीवर ॥ तुम्हांसी निरविले हे द्विजवर ॥ यांचें मस्तकीं ठेवूनि कर ॥ अक्षय वर असों दे ॥८४॥
अवश्य म्हणोनि ज्ञानेश्वर ॥ भावें नमिला रुक्मिणीवर ॥ अनुभव पावती ऋषीश्वर ॥ तैसेंचि निर्धारें सांगें मी ॥८५॥
हें वेदांचें गुह्यज्ञान ॥ कीं वैराग्याचें जीवन ॥ की चिदाकाशींची खूण ॥ परम गुह्य जाणावें ॥८६॥
कीं शुद्ध ज्ञानाचेंही गुज ॥ नातरी मोक्ष मुक्तीचें बीज ॥ कीं हा सकळ मंत्रराज ॥ मंगळनिधि प्रकटला ॥८७॥
नामयाचें प्रेम अद्भुत ॥ हृदयामाजी होतें गुप्त ॥ तें भूमंडळी जगविख्यात ॥ कथा प्रकट जाहली कीं ॥८८॥
हें श्रवणाचेंही निजश्रवण ॥ कीं मनाचेंही निजमनन ॥ नातरी आवडीचें निदिध्यासन ॥ अनुसंधान नामयाचें ॥८९॥
हेंचि विचाराचें निवडिलें सार ॥ के धृतीचाही निजनिर्धार ॥ नातरी स्वरूपसाक्षात्कार ॥ उघड केला भूमंडळीं ॥१९०॥
कीं हें भक्तिरसाचें लाघव ॥ नातरी भावाचें निजवैभव ॥ कीं सन्मानाचें निजगौरव ॥ प्रकट जाहलें लोकांत ॥९१॥
कीं यशाचा प्रकाश थोर ॥ कीं परत्रींचाही पार ॥ नातरी कीर्तीचा विस्तार ॥ येऊन समोर ठाकला ॥९२॥
हें सकळ धर्मांचें जीवन ॥ कीं पवित्राचेंही पावन ॥ नातरी हें अधिष्ठान ॥ आनंदाचें जाणावें ॥९३॥
हें योगसिद्धीचें पीयूष ॥ कीं भक्तजनांचें सौरस ॥ नातरी पूर्ण आयुष्य ॥ निष्कामतेचें जाणावें ॥९४॥
हे देवभक्तांचे निजसोहळे ॥ कीं हें अमृत शिगे आलें ॥ आवडीकरून जिहीं सेविलें ॥ ते अक्षय जाहले अनायासें ॥९५॥
हे तीर्थावळी करितां श्रवण ॥ गर्भवासा नलगे येण ॥ म्हणोनि यांचें कीर्तन ॥ आवडीकरून ऐकावें ॥९६॥
यासी न म्हणावें प्राकृत ॥ नव्हे पाठांतर कवित्व ॥ हा केवळ उपनिषदर्थ ॥ ब्रह्मरसचि प्रकटला ॥९७॥
येथें जाणीव शाहाणीवता ॥ कोणीं न करावी तत्त्वतां ॥ सांडोनि व्युत्पत्तीची ममता ॥ सादर श्रवणार्था असावें ॥९८॥
हें सात्विकाचें निजसाधन ॥ यासी भोक्ते संतजन ॥ ऐसें ज्ञानदेव वचन ॥ तीर्थावळींत बोलिले ॥९९॥
त्यांचीं पद्यें आणूनि ध्यानीं ॥ म्यां लिहिली आर्षवाणी ॥ म्हणोनि शब्द विचक्षणीं ॥ न ठेवावा सर्वथा ॥२००॥
पुढें कूर्मदासचरित्र जाण ॥ सुरस कथा अति गहन ॥ श्रोतीं स्वस्थ करूनि मन ॥ चित्त देऊनि ऐकावें ॥१॥
जो विश्वव्यापक रक्मिणीरमन ॥ वक्ता वदविता जगज्जीवन ॥ भक्तविजय ग्रंथ पावन ॥ त्याचे इच्छेनें होतसे ॥२॥
स्नेहसूत्र घालितां सहज ॥ दीपक दिसतो तेजःपुंज ॥ तेवीं बुद्धि प्रकाशूनि गरुडध्वज ॥ ग्रंथ वदवी निजप्रेमें ॥३॥
जो पतितपावन अनाथनाथ ॥ जड मूढ तारिले असंख्यात ॥ महीपति त्याचा मुद्रांकित ॥ भजन करितो निजप्रेमें ॥४॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविकभक्त ॥ पंचदशाध्याय रसाळ हा ॥२०५॥
॥ अध्याय ॥१५॥ ओंव्या ॥२०५॥     ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥    ॥
॥ श्रीभक्तविजय पंचदशाध्याय समाप्त ॥

श्री भक्तविजय

Shivam
Chapters
॥ मंगलाचरणम् ॥ आरती श्रीविठ्ठलाची, प्रार्थना - आरती श्रीविठ्ठलाची युगें ... अध्याय १ अध्याय २ अध्याय ३ अध्याय ४ अध्याय ५ अध्याय ६ अध्याय ७ अध्याय ८ अध्याय ९ अध्याय १० अध्याय ११ अध्याय १२ अध्याय १३ अध्याय १४ अध्याय १५ अध्याय १६ अध्याय १७ अध्याय १८ अध्याय १९ अध्याय २० अध्याय २१ अध्याय २२ अध्याय २३ अध्याय २४ अध्याय २५ अध्याय २६ अध्याय २७ अध्याय २८ अध्याय २९ अध्याय ३० अध्याय ३१ अध्याय ३२ अध्याय ३३ अध्याय ३४ अध्याय ३५ अध्याय ३६ अध्याय ३७ अध्याय ३८ अध्याय ३९ अध्याय ४० अध्याय ४१ अध्याय ४२ अध्याय ४३ अध्याय ४४ अध्याय ४५ अध्याय ४६ अध्याय ४७ अध्याय ४८ अध्याय ४९ अध्याय ५० अध्याय ५१ अध्याय ५२ अध्याय ५३ अध्याय ५४ अध्याय ५५ अध्याय ५६ अध्याय ५७