प्राणायामातून होते कुंडलिनी जागृती...
नाथपंथ हा भारतातील पूर्वापार चालत आलेला महासिद्धांचा पंथ गणला जातो. तांत्रिक विद्या, हठयोग, चमत्कार इ. शी सहसा त्याची सांगड घातली जाते. हिंदू आणि तिबेटी बौद्धांच्या धारणेप्रमाणे ८४ महासिद्ध झाल्याचे गणले जाते. त्यापैकी एक प्रमुख महासिद्ध मच्छिंद्रनाथ हे प्रसिद्ध आहेत. स्वतः शिव हा नाथपंथातील एक गुरू आदिनाथ म्हणून ओळखला जातो.
मत्स्येंद्रनाथ आणि त्याचा शिष्य गोरक्षनाथ (म्हणजेच मच्छिंद्रनाथ आणि गोरखनाथ) या गुरू-शिष्यांच्या सभोवती गुढाचे एक वलय निर्माण केले जाते. मच्छिंद्रनाथाचा जन्म माशाच्या पोटात झाल्याच्या चमत्कृतीपूर्ण कथा प्रसिद्ध आहेत. हठयोग त्यातील कुंडलीनी जागृती, चक्रे, बंध इ. मुळे चमत्कार, शक्ती, विद्या वगैरेंशी नाथपंथाची सांगड घातली जाते.
कुंडलिनी ही एक अदृश्य आध्यात्मिक शक्ती आहे. ती मेरुदंडाच्या मुळाशी निद्रिस्त अवस्थेत असते. ही शक्ती जागृत होते तेव्हा ती सुषुम्ना नाडीच्या मुखात प्रवेश करते. मानवी शरीरात 72000 नाड्या असतात. त्यातील इडा, पिंगला, सुषुम्ना, गांधारी, हस्तजिहवा, पुषा, यशस्विनी, अलंबुषा, कुहू, शंखिनी या दहा नाड्या सर्वज्ञात आहेत. त्यातल्या त्यात इडा, पिंगला आणि सुषुम्ना या महत्त्वाच्या नाड्या मानल्या जातात.
श्वास सुषुम्ना नाडीतून वाहायला लागतो, तेव्हा मन स्थिर होते आणि त्याची शून्यावस्था होते. योगसाधनेतील हीच एक फलश्रुती असते की तेव्हा इडा, पिंगलातून वाहणारा श्वास सुषुम्नेतून वाहू लागतो. यासाठी नाड्यांची शुद्धी होणे अनिवार्य असते.
धौति, बस्ती, नेति, लौलिकी, त्नाटक, कपालभाती ही ती सहा प्रकारची षटकर्मे म्हणजे शुद्धिक्रिया आहेत. यांचा अभ्यास करून नाड्यांची शुद्धी करता येते. याला ‘निर्मनु’ असे म्हणतात.
‘समनु’चा अभ्यास करण्याची प्रत्यक्ष कृती पुढीलप्रमाणे आहे. पद्मासनात बसा, वायुतत्त्वाचे बीजाक्षर ‘यं’ वर मन एकाग्र करा. या ‘यं’चा 16 अंक मोजेपर्यंत उच्चार करीत डाव्या नाकपुडीने श्वास आत घ्या, त्यावेळी उजवी नाकपुडी उजव्या हाताच्या अंगठय़ाने हलकीशी दाबून ठेवा. नंतर 64 अंक मोजेपर्यंत ‘यं’ चा उच्चार करीत श्वास रोखून ठेवा. नंतर 32 वेळा अंक मोजेपर्यंत ‘यं’चा उच्चार करीत श्वास बाहेर सोडा. आता मणिपूरचक्र, नाभी-स्थानी यालाच अग्नितत्त्वाचे स्थानही म्हणतात. ध्यान लावा, अग्नीचा बीजाक्षर ‘रं’ आहे. 16 अंक मोजेपर्यंत ‘रं’चा उच्चार करीत उजव्या नाकपुडीने श्वास आत घ्या. त्याचवेळेस उजव्या हाताची करंगळी आणि अनामिका यांनी डावी नाकपुडी हलकेच दाबून ठेवा. 64 वेळा अंक मोजेपर्यंत ‘रं’चा उच्चार करीत श्वास आतच रोखून ठेवा. नंतर 32 वेळा ‘रं’चा उच्चार करीत श्वास बाहेर सोडा.
आता नाकाच्या शेंड्यावर मनाला एकाग्र करा. ‘ठं’ या बीज मंत्नाचा 16 वेळा उच्चार करीत डाव्या नाकपुडीने श्वास घ्या. 64 वेळा ‘ठं’चा उच्चार करीत श्वास आतच रोखून ठेवा. नंतर पृथ्वी तत्त्वाचे बीजाक्षर ‘लं’चा 32 वेळा उच्चार करीत श्वास बाहेर सोडा.
मानवी शरीरात सहा केंद्रे कमळाच्या पाकळ्यांच्या रूपात दर्शविले जातात. 1) मुलाधारचक्र हे शिवणीच्या खाली चार पाकळ्यांच्या रूपात मानले जाते. 2) स्वाधिष्ठान चक्र हे जननेंद्रीयांच्यावर सहा पाकळ्यांमध्ये 3) मणिपूरचक्र हे नाभीस्थानाचे दशदल कमळ 4) अनाहतचक्र हे हृदयस्थानी 12 पाकळ्यांचे कमळ 5) विशुद्धचक्र कंठस्थानी 16 पाकळ्यांचे कमळ 6) आज्ञाचक्र हे भृमध्यस्थानी दोन्ही भुवयांच्यामध्ये 2 पाकळ्यांचे कमळ, तर सातवे सहस्त्रारचक्र टाळूस्थानी सहस्त्र पाकळ्याचे कमळ मानले जाते. सहा चक्रांचा भेद करून कुंडलिनीशक्ती या चक्रात स्थिरावते.
प्रत्यक्ष कुंडलिनी जागृती..
कपालभाती आणि भस्त्रिका यांच्या अभ्यासाने मूलाधारचक्रापाशी प्रकर्षाने धक्के बसत असतात. त्यामुळे हे प्राणायाम फारच प्रभावी समजले जातात. तथापी ऊँ चा उच्चार करून त्याच्या स्पंदनांची जाणीव मूलाधार चक्राशी केल्यास विशेष फायदा होतो. मनात ऊँ हा मंत्र म्हणत असताना उजवी नाकपुडी उजव्या हाताच्या अंगठय़ाने बंद करा व डाव्या नाकपुडीने श्वास आत घ्या. पूर्णपणे श्वास आत घेऊन झाल्यावर डावी नाकपुडीही बंद करा शक्य होईपर्यंत श्वास आतच राखून ठेवा.
नंतर डाव्या नाकपुडीवरचा दाब तसाच ठेवून फक्त उजवी नाकपुडी उघडी करा व ऊँ चा दीर्घ मंत्रोच्चार करीत उजव्या नाकपुडीतून श्वास बाहेर सोडा. हाच प्रयोग उजव्या नाकपुडीने घेऊन डावीने सोडणे असाही करावा.
पूरक, कुंभक आणि रेचक करताना पूर्व किंवा उत्तर दिशेस तोंड करून ब्रह्ममुहूर्तावर कोणत्याही ध्यानात्मक आसनात बसा. एकाचवेळी दोन्ही नाकपुड्यातून संथ लयीत पूर्ण पोटभरून श्वास आत घ्या आणि आता अनुभव करा की, मूलाधार चक्रस्थानी कुंडलिनीशक्ती जागृत होऊन एक एक चक्राचा भेद करीत वरवर येत आहे. कुंडलिनी वरवर जात असताना प्रत्येक चक्राचे मानसिक दर्शन घ्या. जेवढे स्पष्ट दर्शन होईल तेवढा जास्त आनंद येईल. नंतर श्वास आतच रोखून ठेवा. ऊँ चा उच्चार मनातल्या मनात सुरू राहू द्या. सहस्राधारचक्रावर एकाग्रता साधा. ज्ञान, ऊर्जा आणि प्रकाशाने पूर्णांशाने शरीर सम्प्रुक्त झाले आहे, असा अनुभव घ्या. नंतर हळूहळू श्वास बाहेर सोडा (रेचक करा) त्याचवेळी कुंडलिनीशक्ती हळूहळू सहस्राधाराहून क्रमाक्रमाने मूलाधारापर्यंत येते अशी कल्पना करा.
(लक्षात ठेवा :- पहिले योगा क्लास लावा ..योग गुरु यांच्या मार्गदर्शनातच करायच ...)