Get it on Google Play
Download on the App Store

तपश्चर्या व तत्वबोध 12

ब्रह्मदेवाची विनंती

तत्त्वबोध झाल्यानंतर बुद्ध भगवंताने एक आठवडा बोधिवृक्षाखाली (म्हणजे त्या पिंपळाखाली) घालवला, असें वर सांगितलेंच आहे.  यानंतर दुसरा आठवडा अजपाल न्यग्रोध वृखाखाली, तिसरा आठवडा मुचलिन्द वृक्षाखाली आणि चौथा आठवडा राजायतन वृक्षाखाली घालवून बुद्ध भगवान् पुन्हा अजपाल वृक्षाखाली आला.  तेथे त्याच्या मनांत विचार आला की, हा धर्म मी अत्यंत कष्टाने जाणला आहे, तेव्हा तो लोकांना उपदेशून आणखी त्रास सोसणें बरें नव्हे.  हा विचार ब्रह्मदेवाने जाणला; आणि धर्मोपदेश करण्यासाठी भगवंताची प्रार्थना केली.  ही कथा सविस्तरपणें महावग्गांत आणि मज्झिमनिकायांतील अरियपरियेसनसुत्तांत आली आहे.  पण ती गोतमबुद्धासंबंधाने मुळीच नसावी.  कोणी तरी पुराणकाराने ती विपस्सी बुद्धासंबंधाने रचवली व नंतर ती जशीच्या तशीच गोतम बुद्धाच्या चरित्रांत दाखल झाली.  ह्या रूपकाचा अर्थ 'बुद्ध, धर्म आणि संघ' या पुस्तकांत (पृ. १६-१९) लावण्याचा मी प्रयत्‍न केला आहे; तेव्हा त्याची चर्चा येथे करीत नाही.

पंचवर्गीय भिक्षूंना उपदेश करण्याचा बेत


आपणाला प्राप्‍त झालेल्या चार आर्यसत्यांचे ज्ञान प्रथमतः कोणाला करून द्यावें असा विचार बुद्ध भगवन्ताला पडला.  आळार कालाम व उद्दक रामपुत्त हे दोघे बोधिसत्त्वाचे गुरु जिवंत असते, तर हा नवीन धर्ममार्ग त्यांना तात्काळ पटला असता.  परंतु ते हयात नव्हते.  तेव्हा भगवन्ताने आपल्या पांच साथ्यांना (पंचवर्गीय भिक्षूंना) उपदेश करावा, असें ठरविलें.  हे भिक्षु त्या वेळीं बनारस जवळ ॠषिपत्तनांत राहात होते.  भगवान् तिकडे जाण्यास निघाला.  वाटेंत उपक नांवाचा आजीवक श्रमण त्याला भेटला.  आपणाला तत्त्वबोध झाला आहे, असें बुद्धाने त्याला सांगितलें.  पण उपकाला त्याबद्दल खात्री वाटली नाही.  असेल कदाचित, असें म्हणून तो दुसर्‍या मार्गाने चालता झाला.  ह्या एका प्रसंगावरूनच दुसर्‍या पंथाच्या श्रमणांना उपदेश करण्याची निरर्थकता भगवंताने जाणली असावी.

पंचवर्गीयांची समजूत


आषाढी पूर्णिमेपूर्वी भगवान वाराणसीला पोचला.  तो ॠषिपत्तनांत आला, तेव्हा दुरूनच त्याला पाहून, त्याचा कोणत्याही प्रकारें आदरसत्कार करावयाचा नाही, असा पंचवर्गीयांनी बेत ठरविला.  पण तो जसजसा जवळ येत गेला, तसतसा त्यांचा हा बेत ढासळत गेला.  त्यांनी क्रमशः त्याचा योग्य आदरसत्कार केला.  पण त्याचा नवीन धर्ममार्ग ऐकून घेण्याला ते तयार नव्हते.  आपणाला एक नवीन धर्ममार्ग सापडला आहे असें भगवंताने जेव्हा त्यांना सांगितलें, तेव्हा ते म्हणाले, ''आयुष्मान् गोतम, तुझ्या तशा तर्‍हेच्या तपश्चर्येने देखील तुला सद्धर्ममार्गाचा बोध झाला नाही.  आता तूं तपोभ्रष्ट होऊन खाण्यापिण्याकडे वळला आहेस.  त्या तुला सद्धर्माचा बोध कसा होईल ?''

भगवान म्हणाला, ''भिक्षुहो, यापूर्वी मी भलतीच वल्गना कधी केली होती काय ?  जर नाही, तर तुम्ही माझ्या म्हणण्याकडे लक्ष द्या.  अमृताचा माग मला सापडला आहे.  या मार्गाचा अवलंब केला असतां तुम्हांला लवकरच विमुक्ति मिळेल.''

अशा रीतीने पंचवर्गीय भिक्षूंची समजूत घालून कांही काळाने आपला नवीन धर्म ऐकून घेण्यास भगवंताने त्यांना प्रवृत्त केलें.  त्या प्रसंगी त्याने केलेल्या उपदेशाला 'धर्मचक्रप्रवर्तन' म्हणतात.  हें सुत्त सच्चसंयुत्ताच्या दुसर्‍या वग्गांत आणि विनयग्रंथांतील महावग्गांत सापडतें.  याचें संस्कृत भाषान्तर ललितविस्तराच्या सव्विसाव्या अध्यायांत दिलें आहे.  पैकी पालि सुत्ताचें रूपान्तर येथे देतों.

भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध)

धर्मानंद कोसंबी
Chapters
भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 1 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 2 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 3 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 4 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 5 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 6 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 7 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 8 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 9 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 10 भगवान बुद्ध (पूर्वार्ध) 11 आर्यांचा जय 1 आर्यांचा जय 2 आर्यांचा जय 3 आर्यांचा जय 4 आर्यांचा जय 5 समकालीन राजकीय परिस्थिति 1 समकालीन राजकीय परिस्थिति 2 समकालीन राजकीय परिस्थिति 3 समकालीन राजकीय परिस्थिति 4 समकालीन राजकीय परिस्थिति 5 समकालीन राजकीय परिस्थिति 6 समकालीन राजकीय परिस्थिति 7 समकालीन राजकीय परिस्थिति 8 समकालीन राजकीय परिस्थिति 9 समकालीन राजकीय परिस्थिति 10 समकालीन राजकीय परिस्थिति 11 समकालीन राजकीय परिस्थिति 12 समकालीन राजकीय परिस्थिति 13 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 1 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 2 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 3 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 4 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 5 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 6 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 7 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 8 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 9 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 10 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 11 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 12 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 13 समकालीन धर्मिक परिस्थिति 14 गोतम बोधिसत्त्व 1 गोतम बोधिसत्त्व 2 गोतम बोधिसत्त्व 3 गोतम बोधिसत्त्व 4 गोतम बोधिसत्त्व 5 गोतम बोधिसत्त्व 6 गोतम बोधिसत्त्व 7 गोतम बोधिसत्त्व 8 गोतम बोधिसत्त्व 9 गोतम बोधिसत्त्व 10 गोतम बोधिसत्त्व 11 गोतम बोधिसत्त्व 12 गोतम बोधिसत्त्व 13 गोतम बोधिसत्त्व 14 तपश्चर्या व तत्वबोध 1 तपश्चर्या व तत्वबोध 2 तपश्चर्या व तत्वबोध 3 तपश्चर्या व तत्वबोध 4 तपश्चर्या व तत्वबोध 5 तपश्चर्या व तत्वबोध 6 तपश्चर्या व तत्वबोध 7 तपश्चर्या व तत्वबोध 8 तपश्चर्या व तत्वबोध 9 तपश्चर्या व तत्वबोध 10 तपश्चर्या व तत्वबोध 11 तपश्चर्या व तत्वबोध 12 तपश्चर्या व तत्वबोध 13 तपश्चर्या व तत्वबोध 14 तपश्चर्या व तत्वबोध 15 श्रावकसंघ 1 श्रावकसंघ 2 श्रावकसंघ 3 श्रावकसंघ 4 श्रावकसंघ 5 श्रावकसंघ 6 श्रावकसंघ 7 श्रावकसंघ 8 श्रावकसंघ 9 श्रावकसंघ 10 श्रावकसंघ 11 श्रावकसंघ 12 श्रावकसंघ 13 श्रावकसंघ 14 श्रावकसंघ 15 श्रावकसंघ 16