समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय पहिला
आर्या
धृतराष्ट्र संजयाते सांग-वदे युद्ध इच्छु दोघे ते ॥
मम सुत तसेच पांडव धर्म कुरुक्षेत्रि काय करिती ते ॥१॥
संजय भूपास वदे दुर्योधन पांडुसैन्य रचनेचे ॥
व्यूहा पाही जाई द्रोणाचार्या कडे म्हणे साचे ॥२॥
गुरुजी सैन्य पहा हे रचिले तव बुद्धिवान शिष्यानें ॥
धृष्टद्युम्न जयाला म्हणती त्या द्रुपद राजपुत्रानें ॥३॥
भीमार्जुनसम येथें शूर धनुर्धर तसेच रणधीर ॥
सात्यकि विराट तैसा रणधीर महारथ द्रुपद वीर ॥४॥
धृष्टद्युम्न तसा तो चेकितान वीर काशिराजाही ॥
कुंतिभोज पुरुजित ते नरपुंगव शैब्य थोर राजाही ॥५॥
विक्रांत उत्तमौजा वीर युधामन्यु तोहि बहु धीर ॥
पाच सुत द्रौपदिचे अभिमन्यूसह महारथी थोर ॥६॥
कौरव वीर गुरुजी कथितो नांवेच मुख्य वीरांची ॥
ऐकोन शांत चित्ते यावी तुम्हांस कल्पना त्यांची ॥७॥
गुरुजी पितामह तसे कर्ण कृप असे सदा विजयि जो तो ॥
अश्वत्थामा विकर्ण भूरिश्रव सोमदत्त पुत्रहि तो ॥८॥
माझ्या हितार्थ जीवहि सोडाया जे तयार वीर असे ॥
असती बहु शस्त्रास्त्रे घेउनि हाती रणांगणी सरसे ॥९॥
तात्पर्य कौरवांचे दळ अगणित भीष्म रक्षिती ज्याते ॥
अपुरेच पांडवांचें पार्थाग्रज रक्षिता असे त्यातें ॥१०॥
यास्तव सैन्य विभागी भागाधीशे अघाडिला व्हावे ॥
ऐशी रचना करुनी सर्वानी भीष्म गुरुस रक्षावें ॥११॥
उत्साह सुयोधनाला यावा म्हणूनीच वृद्ध भीष्मानें ॥
रणसूचक वाजविला दर केला सिंहनाद जोरानें ॥१२॥
तेव्हां दळांत भेरी शंख पणव गोमुखादि आनक ही ॥
वाद्यांच्या नादांनें दुमदुमले नभ तसे दिशा दाही ॥१३॥
श्वेताश्वरथीं बसुनी माधव अर्जुन रणांगणीं आले ॥
त्यानी सिद्ध आहो हे दावाया शंख थोर वाजविले ॥१४॥
पांचजन्य कृष्णाने देवदत्त अर्जुनेंच वाजविला ॥
भीम-कर्म भीमानें थोर असा पौंड्र शंख तो फुकिला ॥१५॥
अनंतविजय युधिष्ठिर वाजवि भूपति तसाच तो नकुला ॥
सुघोष तव सहदेवे मणिपुष्पक दर प्रबल वाजविला ॥१६॥
धृष्टद्युम्न शिखंडी महारथि काश्य जो धनुर्धारी ॥
अजिंक्य सात्यकि तैसे द्रौपदिचे पांच पुत्र रथधारी ॥१७॥
सौभद्र महाबाहू द्रुपद विराटहि तसेच रणधीर ॥
हें राजा धृतराष्ट्रा वाजविती सर्व वीर दिव्य दर ॥१८॥
भूमी नभ दोन्ही ही दुमदुमली थोर शंख नादानें ॥
कौरव हृदये तुटली हरिणांची जेवि सिंहनादानें ॥१९॥
कौरव तयार असुनी शस्त्राघाता मुहूर्त होणार ॥
पाहून कपिध्वजही सज्ज करी नीट आत्मचापशर ॥२०॥
भूपामय कृष्णातें पार्थ वदे दोन सैन्य मध्यांत ॥
न्यावे रथास माझ्या पळवी अश्वास अच्युता त्वरित ॥२१॥
तो वरि निरीक्षितो मी युद्धेच्छू वीर कोण समरात ॥
दुर्बुद्धी दुर्योधन परि त्याचेही करावयास हित ॥२२॥
हेतू हाचि धरोनी आले असती रणात जे धीट ॥
संग्राम मी कुणाशी करणे तें पाहू दे मला नीट ॥२३॥
संजय सांगे ऐसे वचन गुडाकेश बोलला जेव्हा ॥
नेलाच हृषीकेशें रथ दोन दळ मध्यस्थळी तेव्हा ॥२४॥
पितामह द्रोणादी भूपाल इतर रणात जे होते ॥
त्यांना दावुन सांगे पार्थ पहा कौरवादि जमले ते ॥२५॥
जमले भाचे पुत्रहि वडील आजे तसेच नातूही ॥
आचार्य मित्र मामा तेथें जे इतर आप्तजन तेही ॥२६॥
श्वशुर स्नेही बंधू दोही सैन्यामधील रणवीर ॥
आले युद्ध कराया कुंति-सुतें सोडिला तदा धीर ॥२७॥
ऐशा त्या स्वजनाना युद्धार्थी त्या रणांत पाहून ॥
कृष्णाला पार्थ वदे प्रेमानें कंठ फार दाटून ॥२८॥
शक्ती जम गात्रांची गेली मुख सर्व कोरडे पडले ॥
कंप शरीरा आला अंगीं रोमांचही तसे उठले ॥२९॥
गांडीव करामधुनी गळते हा देह तप्त कीं झाला ॥
शक्ति न उभे रहाया वाटे होईच या भ्रम मनाला ॥३०॥
सारीच केशवाही दुश्चिन्हें मज मनास दिसतात ॥
स्वहित मला नच वाटे समरीं या स्वजन आप्त वधणेंत ॥३१॥
नाही इच्छा कृष्णा विजयाची राज्यभोग सौख्याची ॥
मरतीच आप्त मग ती जीवित राज्यादि काय कामाची ॥३२॥
ज्याच्यासाठी राज्या इच्छावे भोग सर्व मिळवावे ॥
प्राण धनेच्छा सोडुनि समरी युद्धार्थते उभे व्हावे ॥३३॥
आचार्य पुत्र मामा वडील आजे तसेच बंधू ही ॥
सासरे मेहुणे हे समरीं नातू तसेच ते स्नेही ॥३४॥
इच्छी मी न बघाया शस्त्रे जी मारिती मज रणी तो ॥
त्रैलोक्य राज्य नलगे पृथ्वीचें काय होय मजला तो ॥३५॥
मारुनि कौरवांना लाभ जनार्दन मिळेल काय तरी ॥
साठाच पातकांचा असती ते आततायि वध्य जरी ॥३६॥
या कौरव बंधूना मारावे हें अयोग्य पांडुसुता ॥
आप्तवधाने माधव सांग कसें सौख्य मिळवु तें आता ॥३७॥
लोभमय बुद्धि यांची न दिसे यांना कुलक्षयज पाप ॥
मित्र द्रोहानेही घडते तैसेच जे महापाप ॥३८॥
कुलक्षये घडणारे दोषाला पूर्ण जाणणारांनीं ॥
आम्ही जनार्दना मग टाळु नये कां तयास सर्वानी ॥३९॥
कुचधर्म सनातन ही विलया जाती कुलक्षया होता ॥
कुलहि अधर्मी बुडतें धर्म सनातन असा लया जाता ॥४०॥
कृष्णा धर्म लयाला जातो तेव्हा कुलस्त्रिया भकती ॥
उन्मार्गी त्या होता तत्कालीं वर्ण संकरा करिती ॥४१॥
संकर नरका नेई कुलनाशका तसा सकल कुलाला ॥
पिंडादि लुप्त होता मिळति अधोगति गताहि पितराला ॥४२॥
ऐशा संकर-कारी कुल घातक लोक सर्व दोषानी ॥
कुलधर्म नष्ट होती जाती धर्म सनातनहि त्यांनीं ॥४३॥
कुलधर्म लुप्त होता जाती जन निश्चयेंच नरकास ॥
आम्ही जनार्दना हे ऐकत आलो समस्तही दिवस ॥४४॥
मोठे पाप कराया इच्छाही क्षुद्र राज्य सौख्याची ॥
करिते प्रवृत्त आम्हा आप्तवधा गोष्ट फार दुःखाची ॥४५॥
शस्त्र करात न घेई प्रतिकारहि उलट मी नच करीन ॥
कौरव शस्त्रें माझा करिती वध तोहि सौख्य मानीन ॥४६॥
संजय सांगे अर्जुन वदुनी ऐसे रथातिल स्थानीं ॥
बसला विषण्ण चित्तें चापशरादी समस्त फेकूनी ॥४७॥
सारांश
शा.वि.
युद्धेच्छु करु पांडवासह कुरुक्षेत्री जमा जाहले ॥
त्या वृत्ता मज सांग संजय असे भूपेच आज्ञापिलें ॥
आप्ताना वधुनी कुलक्षय घडे ऐसे मनी अर्जुना ॥
वाटे, चापशरास टाकून वदे इच्छी न मी या रणा ॥१॥