अध्याय सहावा
कर्म फलेच्छा नसुनी जो कर्तव्या समजोनच कर्म करी ॥
भगवान वदे यति तो संन्यासी तोच अशीच खूण धरी ॥१॥अ
वेद विहित कर्मे जीं अग्निहोत्रादि अशी मुळी टाकी ॥
ऐसा यति योगी या संज्ञेला पात्र नच मुळी लोकी ॥१॥ब
संन्यास जया म्हणती तोच योग पांडवा असे जाण ॥
योगी कुणी न होई कर्म फलाशा त्यागिल्या वीण ॥२॥
कर्मयोग साधावा हेतू हा मुनिमनामधे असला ॥
शांतीस कर्म साधन ती मिळता शम करवि कर्माला ॥३॥
विषयभोग कर्मे दोहोमध्यें कधीं न जो गुंते ॥
फलाशा त्याग करिता योगा-रुढ हें नांव तया मिळते ॥४॥
अपणास उद्धरावे अपणाला न कदापि खचवावे ॥
आपण बंधु अपुला आपण शत्रू असेंच समजावे ॥५॥
जिंकी जो आत्म्याला बंधू तो पुरुष आपुला होतो ॥
आत्म्याला विसरे तो शत्रूसम वैर आपुलें करितो ॥६॥
जिंकी मन जो शांती मिळवी त्याचाच थोर परमात्मा ॥
शोतोष्ण दुःखसुख या मानी सम अपमान मानहि महात्मा ॥७॥
ज्ञानानुभवें तृप्‍ती इंद्रिय दामी विकार रहित असे ॥
सुवर्ण माती दगडासम मानी त्यास नांव युक्‍त असे ॥८॥
मित्र हितेच्छू शत्रू बंधु द्वेष्टयांत पक्षपात नसे ॥
दोघांचे हित इच्छी वृत्ती ऐशी तयास साध्य असे ॥९॥
ऐसा असून पापी साधू याशी समान भाव धरी ॥
श्रेष्ठ पुरुष तोच असे बुद्धि ज्याची वरील गूण वरी ॥१०॥अ
एकाकी एकांती राहोनी वसनास टाकावें ॥
आशा समूळ नासुनि योग्यानें अध्ययन आचरावे ॥१०॥ब
वर्तुनि सततहि ऐसें देह मनाचें संयमन करावें ॥
नंतर योगाभ्यासा योग्यानें सर्वदा आरंभावे ॥१०॥क
दर्भ मृगाजिन वस्त्रे युक्‍तशा पवित्र आसना वरती ॥
योग्यानें बैसावे स्थानी जे न नीच न उच्च अती ॥११॥
एकाग्र चित्तें बसुनि इंद्रियें मन यास आळ घालावा ॥
चित्ताच्या शुद्धीला योग्याने योग नित्य साधावा ॥१२॥
एका रेषेमध्यें करुनि ताठ शीर मान पाठीला ॥
चित्त स्थीर करोनी ठेवोनी नासिकाग्र दृष्टीला ॥१३॥
दृष्टी नच चाळविता शांत मनें भीति सर्व सोडून ॥
मन संयमन करावें ब्रह्मचर्य व्रत नित्य पाळून ॥१४॥अ
माझे ठायी चित्ता ठेवोनी सर्व मीच समजून ॥
योगाभ्यास करावा सर्वस्व मी हेच नित्य मानून ॥१४॥ब
ऐसे वर्तन करितां सत्ता राखी मनावरी योगी ॥
शांती मत्सन्निधचि निर्वाण दे अशी सदा भोगी ॥१५॥
खादाड अति किंवा मुळी स खाई तशीच झोप अती ॥
किंवा सदैव जागे ऐशा योग्या न होय योग गती ॥१६॥
आहार कर्में नियमित जागृति झोपहि जयास मित असती ॥
दुःखे ऐशाला जीं योगानें याच तीं नष्ट होतीं ॥१७॥
योग्याचे नियमित मन आत्म्याठायींच स्थीरता पावे ॥
निरिच्छ उपभोगास्तव पुरुष तोच उक्‍त हें नाम पावे ॥१८॥
निर्वात अशा जागीं निश्‍चल दीपासमान जो ठेवी ॥
चित्ता स्थीर करोनी योगी उपमा तया खरी व्हावी ॥१९॥
योगानें जे केलें चित्त स्थिर विषय वासना तोडी ॥
आपण आत्मा पाही त्याच्या मध्येच शांतता जोडी ॥२०॥
इंद्रिया जे कळेना बुद्धीला ज्ञात जे असे आहे ॥
आत्यंतिक ऐसे सुख मिळणारे स्थान जें एक आहे ॥२१॥अ
जेथे स्थिरता येता योगी ना ब्रह्म सोडि तो सहसा ॥
त्याहुन सुखकर ऐशी स्थिति वाटे न कधी तया मनसा ॥२१॥ब
अधिष्ठान जें मिळता दारुण दुःखेहि शक्य ना होती ॥
भीषण शक्‍तीनेही टाळणेस उच्च निश्‍चला स्थिति ती ॥२२॥
दुःख संयोग वियोग योगाचे नांव योग इच्छूनी ॥
आचरण हा करावा संकटांचा न त्रास मानूनी ॥२३॥
संकल्पानें होती त्या सोडुनि वासनास पूर्णपणें ॥
सवेंद्रिय संघाला संयमानें पूर्ण दाविलें जेणें ॥२४॥
त्या बुद्धिमान पुरुषे शांतीला हळुहळूच मिळवावें ॥
आत्म्यांत मना लाउनि इतर विचारा तये नच शिवावे ॥२५॥
चंचल अस्थिर मन हें ज्या ज्या स्थानाकडे वळे धावें ॥
खेंचुनि तयास तेथुनि आत्म्या ठायीच पूर्ण वळवावे ॥२६॥
ज्याच्या मनास शांती होई नष्ट रजोगुणहि जयाचा ॥
निष्पाप मिळवी ब्रह्म योग्या त्या लाभ उत्तम सुखाचा ॥२७॥
निष्पापी ऐसा जो राहे योगांत मग्नही नित्य ॥
ब्रह्मसंग सौख्याचा घेतो उपभोग सहज तो सत्य ॥२८॥
सर्वाठायीं बुद्धि सम होता पुरुष कर्मयोगी तो ॥
भूतांत आपणाते भूतें अपणांत सर्वही बघतो ॥२९॥
भूतामध्यें मजला माझ्या ठायीच सर्वही भूतें ॥
जाणे त्या मी नाही तो मज नाही असे कधि न होतें ॥३०॥
समबुद्धि सर्वभूतीं सर्वांत-स्थास मजसि जो भजतो ॥
कैसाही तो योगी वागे तरि मजमधेंच तो वसतो ॥३१॥
सौख्य असो दुःख असो वागे भूतांत आत्म सम ऐसा ॥
समबुद्धि कर्मयोगे अर्जुना जाण तोच श्रेष्ठ असा ॥३२॥
पार्थ वदे मधुसूदन साम्यावस्थिति योग तुवा कथिला ॥
मन चांचल्ये त्याचें भासे न स्थैर्य शक्यही मजला ॥३३॥
कृष्णा हे मन चंचल दृढ बलिष्ठ अडथळाच कार्यांत ॥
त्याचा निग्रह वाटे वायूला बांधणेंच मोटेंत ॥३४॥
महाबाहु चंचल मन निःसंशय निग्रहास कठिण असे ॥
कौंतेया अभ्यासे वैराग्यें तेचि वश्य होत असे ॥३५॥
इंद्रिय निग्रह न करी हा साम्य साध्य योग न शक्य तया ॥
परि यत्‍नें शक्य असे जो अंतःकरण वश करील तया ॥३६॥
अर्जुन-उवाच
श्रद्धा-वान हि कृष्णा योग चलित चित्त होय नच घडता ॥
योग्य यत्‍न ऐशाला गतिहि काय योग सिद्धि नच होता ॥३७॥
ना स्थिर ब्रह्ममार्गी मुकुनी निष्काम काम्य ही स्वर्गा ॥
मोह वश महाबाहो नासे कीं ? चुकुनिया योग्य मार्गा ॥३८॥
कृष्णा संशय हा मम निर्मूल घालविणेस शक्य असा ॥
तुजवांचुनि कोणीना समूळ या संशयास नाशिलसा ॥३९॥
श्री भगानुवाच
पार्थ इहपर लोकीं योग भ्रष्टा विनाश ना असतो ॥
सत्कृत्यें करणारा दुर्गतीस कधीही न बा जातो ॥४०॥
योग भ्रष्टा मिळतो ज्या स्वर्गा पुण्यवान जाती तो ॥
बहु काळे या लोकीं पवित्र धनिक कुळांत जन्मे तो ॥४१॥
अथवा जन्मा येतो कुळांत तो बुद्धिमान योग्याच्या ॥
ज्यांतील जन्म दुर्लभ ऐशाच कुळांत मृत्यु लोकीच्या ॥४२॥
पूर्वजन्म बुद्धीचा संयोग मिळे तयास जन्मीं या ॥
त्या योगे कुरुनंदन तो झटतो अधिक सिद्धि मिळवाया ॥४३॥
पूर्व संस्कार नेती ऐशाला पूर्ण सिद्धि मिळवाया ॥
इच्छा तयास असली किंवा नसली तरीहि ती द्याया ॥४४॥अ
कर्मयोग जिज्ञासा ज्या मनुजा एकवार होई तो ॥
जिज्ञासू ऐसा हा शब्द ब्रह्मा पलीकडे जातो ॥४४॥ब
योग्याची पापेंही या रीतीनें समस्त विलयाला ॥
जाउनि बहु जन्मानें तो मिळवी परम पूर्ण सिद्धीला ॥४५॥
श्रेष्ठ तपस्व्या पेक्षां सांख्यज्ञ अधिक कर्मयोगी हो ॥
फलेच्छु कर्म्याधिक हि अर्जुना यास्तव कर्मयोगी हो ॥४६॥
जो मजसि कर्मयोगी प्रेमानें भजुनि चित्त ही ठेवी ॥
श्रद्धाही मज ठायी जाणे तो पूर्ण सिद्धिला मिळवी ॥४७॥
सारांश
शा.वि.
श्रीकृष्णा मजला निरोध गमतो चित्तास या शक्यसा ॥
ज्याला भाव नसे दुजा मम असा त्यालाच साधेलसा ॥
पार्था प्रेम भरे भजे मजसि जो भूतांत जो सारखा ॥
योगी उत्तम तो तरी विजय तूं हो कर्मयोगी सखा ॥१॥