अध्याय दहावा
श्री भगवानुवाच
तू मजसि महाबाहो अससी प्रिय रे बरें तुज व्हावें ॥
यास्तव उत्तम पुनरपि सांगे मी लक्ष तूं तया द्यावे ॥१॥
देव गण ऋषी-नाही मम उत्पत्ती कुणास समजेना ॥
कारण उत्पादक मी देवांना ऋषिगणादि सर्वांना ॥२॥
लोकांचा मी मोठा ईश्‍वर न जन्म न आदिही मजला ॥
हे तत्व जाणणारा पाप मुक्‍त पावतो न मोहाला ॥३॥
बुद्धि अमूढता ज्ञान इंद्रिय निग्रह तशी क्षमा शांती ॥
सुख दुःख जन्म मृत्यू सत्य भय अभय तशी अहिंसा ती ॥४॥
संतोष तशी समता तप दान यश अपयश हे मनाचे ॥
विकार हे उद्‌भवती मजपासुनीच प्राणि मात्रांचे ॥५॥
सप्‍त ऋषी पूर्वीचे सनकादिक चार मनुहि जे झाले ॥
ज्याची प्रजा सर्वही त्याना उत्पन्न मीच कीं केले ॥६॥
माझ्या विभूतिचे या उत्पादक शक्‍तीचें जया ज्ञान ॥
त्याला स्थिर कर्मयोग मिळतोच त्यांत मुळीच संशय न ॥७॥
उत्पादक मी सर्वा माझेपासून निर्मिती सारे ॥
समजून सूज्ञ भजती भक्‍ति पुरःसर मलाच ते सारे ॥८॥
चित्त मजकडे लावुनि ठेवुनि पंचप्राण मम ठायीं ॥
बोधुनि परस्परांना कीर्तन मम नित्य तोच मज ठायीं ॥९॥
ऐसे जे मज ठायी असती त्यानाच बुद्धि योगाला ॥
देतो मी त्यायोगें योगी ते सर्व पावती मजला ॥१०॥
त्यावर कृपा कराया अंतःकरणीं शिरे तयांच्या मी ॥
अज्ञान मोह तमा नाशीं उज्वल ज्ञानदीपें मी ॥११॥
अर्जुन उवाच
परब्रह्म परम धाम परम पवित्र हि तुलाच ऋषि सर्व ॥
देवर्षी नारद ही व्यास असित देवलादिकहि सर्व ॥१२॥
म्हणती शाश्‍वत अज तूं आदि देव दिव्य ईश्‍वरा तुजला ॥
भगवान आज पुनरपि सांगतोस तेंच तत्त्व तूंहि मला ॥१३॥
केशव जें तू वदसि मानी मी सत्य सर्व वचनाना ॥
भगवन्‌स्वरुप तुमचें न कळे दैत्या तसेंच देवांना ॥१४॥
देव देव भूतेशा जगत्पते भूत निर्मिणारानें ॥
स्वरुप पुरुषोत्तम तव जाणावें तूंच आत्म-शक्‍तीनें ॥१५॥
व्यापून सर्व लोका ज्यांच्या योगें जगत्पते असशी ॥
दिव्य विभूती त्यातच विस्तारें सांग सर्व तूं मजशी ॥१६॥
योगी चिंतन करितां मी कैसे तुजसि ओळखावें हे ॥
सांगे स्पष्ट कृपेनें वस्तू कोण स्वरुप तव आहे ॥१७॥
जनार्दना पुनरपि तव योग विभूती स्पष्टपणें सांग ॥
अमृता सम तव वचनें मम मना घडो तया सवे संग ॥१८॥
श्री भगवानुवाच
कुरुवर अनंत माझ्या असति विभूती अशक्‍य कथणे त्या ॥
सांगे तुला तथापि तयांतील मुख्य मुख्य असती त्या ॥१९॥
हृदयां तरि भूतांच्या आत्मा मी राहतो गुडाकेश ॥
आदि मी भूतांच्या मध्य तसा अंतही मीच ईश ॥२०॥
आदि त्यांतिल विष्णू तेजस्व्यांत मीच सहस्त्र रश्मी ॥
वायूत मरीची मी नक्षत्रातील कुमुद बांधव मी ॥२१॥
मघवान सुरांमध्यें सामवेद मीच सर्व वेदांत ॥
इंद्रिया मधे मन मी, चेतना असेच भूत मात्रांत ॥२२॥
शंकर रुद्रामध्यें यक्ष असुरांत कुबेर मीच असे ॥
अग्नी वसूत जाणा मेरु मी सर्व पर्वतात असे ॥२३॥
पार्था पुरोहितातिल मुख्य बृहस्पती तोहि मी आहे ॥
जल संचयांत सागर सेनानायकी स्कंद मी आहे ॥२४॥
महर्षी मधे भृगु मी वाचेंत एक अक्षर ॐकार ॥
यज्ञांत जपयज्ञ मी स्थावरांत मी हिमालय स्थीर ॥२५॥
वृक्षांतिल पिंपळ मी देवर्षीच्या मधील नारद मी ॥
गंधर्वात चित्ररथ सिद्धातिल कपिल थोर मुनि तो मी ॥२६॥
सागर मंथनांत निघे उच्चैश्रव अश्‍व थोर मी समजा ॥
ऐरावत दंतीतिल समजे कीं मानवांत मी राजा ॥२७॥
सर्वा युधांत वज्रचि सुरधेनु मीच सर्वा गायीत ॥
प्रजोत्पत्ती कारकहि अनंग मी वासुकीच सर्पात ॥२८॥
नागात शेष नागहि सर्व जलचरांत मी असे वरुण ॥
पितरात अर्यमा मी शास्त्यांतिल यमचि मजसि तूं जाण ॥२९॥
प्रल्हाद राक्षसांतिल गणना शास्त्यांत मी असे काल ॥
विनता सुत विग्रहणांतिल मी सर्व चतुष्पदांत शार्दूल ॥३०॥
वेगवानांत वायु मी सर्व शस्त्रधार्‍यांत राम मीच ॥
मत्स्यांतिल मकरच मी मी सर्व नदीत श्रेष्ठ जान्हवीच ॥३१॥
आदि मध्य अंतहि मी सृष्टयांचा अर्जुना असें जाण ॥
वादच वाद्यांचा मी अध्यात्म मज विद्या मधील गण ॥३२॥
अक्षरांत अकार मी द्वंद्व सर्व समासांत मी आहे ॥
अविनाशी कालहि मी विश्‍वमुख ब्रह्मदेवही आहे ॥३३॥
सर्व हरण मृत्यू मीं उत्पादक मीच जन्मती त्यांचा ॥
स्त्रिलिंगी मी कीर्ती श्री मेधा स्मृति धृति क्षमा वाचा ॥३४॥
सामांत साम मोठा गायत्री मीच सर्व छंदांत ॥
मासांत मार्गशीर्ष ऋतूमधे पहिलाच मी वसंत ॥३५॥
द्यूत कपटी जनांचें तेजस्व्या मधे तेजही मीच ॥
जय मी नि‍श्‍चय मी सर्व सात्विकांत सत्वही मीच ॥३६॥
वासुदेव वृष्णिकुलीं पांडवांत धनंजयच मी आहे ॥
व्यास मी मुनि जनांचा कविमध्यें मजसि नाव उशना हे ॥३७॥
शास्त्यांचा दण्डच मी नीति सर्व जयेच्छूंची मी ॥
मौनच गुह्याचे मी ज्ञानवानांचे ज्ञान तेंही मी ॥३८॥
विश्‍वांत अर्जुना या असणार्‍या वस्तुमधे मी बीज ॥
मी व्यापी ऐशी चराचरी नसे एकही चीज ॥३९॥
दिव्य अनंत विभूती माझ्या या शत्रु-तापना असती ॥
विस्तार हा तयांचा कथिला तुजसि जाण संक्षेप रिती ॥४०॥
सत्व विभूती किंवा लक्ष्मीने युक्‍त वस्तु जी जगती ॥
माझ्याच अंश योगें जाणे कीं होय तीस उत्पत्ती ॥४१॥
विस्तार बहु तो तुजला अर्जुन जाणोन काय उपयोग ॥
जाणे एका अंशे व्यापी मी विश्‍व शेष काय मग ॥४२॥
सारांश
शा.वि.
विस्तारें कथि तूं विभूति मजला कृष्णा जगीं ज्या तव ॥
तृप्‍तीना मजला जयी श्रवण मी केल्या तरी माधव ॥
सांगे कृष्ण तदा जगांतिल असे वस्तू मधे मूळ मी ॥
अंशानें मम विश्‍व सर्व भरले जाणे कुरुश्रेष्ठ मी ॥१॥