अध्याय दुसरा
संजय वदे नृपा जो दुःखानें अक्ष अश्रुपूर्ण बसे ॥
दयाव्याप्‍त पार्थाला मधुसूदन वाक्य बोलला ऐसें ॥१॥
भगवान वदे पार्था भलते तुज समर समयि आठवलें ॥
अपयशकर मोहा तो स्वर्गा ये आड या न भुलति भलें ॥२॥
क्लीबत्वा सोडी या पार्था नच योग्य हे तुला राया ॥
शत्रुस तापदा तूं दुर्बलता सोड ऊठ युद्धाया ॥३॥
पार्थ वदे मधुसूदन पूजेला भीष्म योग्य गुरुहि तसा ॥
अरिसूदन बाणांनीं युद्धी मी त्या भिडू तरी कैसा ॥४॥
महानुभावा गुरुना देवा मी समरांत मारावें ॥
वाटे मज जगती या त्यापेक्षां श्रेय मधुकरी व्हावें ॥५॥
लोभी गुरु कामार्थी अयोग्य परि का तयास मारावें ॥
त्यांना जर मी वधिले, रक्‍ताने युक्‍त भोग मी घ्यावें ॥६॥
आम्ही त्यांना किंवा त्यांनीं आम्हास जिंकणें बरवें ॥
यापैकी श्रेयाचा निश्‍चय आम्हास नच मुळी करवें ॥७॥
त्यांना समरी वधिता इच्छा आम्हा मुळीं न जगणेची ॥
ते कौरव जन असती इच्छा धरुनी रणांत लढणेचीं ॥८॥
मोहे बुद्धी भ्रमली स्वभावही सर्व जाहला नष्ट ॥
कर्तव्याकर्तव्यहि उमजेना मज मुळीच तें स्पष्ट ॥९॥
यास्तव विचारितो मी श्रेयस्कर जे खरें मला सांगा ॥
शरणागत या शिष्या योग्य मार्ग दाव हे महाभागा ॥१०॥
असपत्‍न आज झालो पृथ्वीचा सर्व राज्यकर्ता मी ॥
किंवा श्रेष्ठ तयाहुनि झालो ही नृप जरी सुरांचा मी ॥११॥
त्यात न दिसेच कांहीं जे या शोका समूळ नाशील ॥
नच आवरे मला तो शरिराचे रक्‍त सर्व अटवील ॥१२॥
संजय सांगे भूपा नलगे मज युद्ध हे हृषीकेश ॥
गोविदाला सांगे स्तब्ध बसे अरिताप गुडाकेश ॥१३॥
हे राजा पार्थाला जो बसला खिन्न फार होऊन ॥
दोन्ही सैन्यामध्यें वदला त्या हृषीकेश हासून ॥१४॥
भगवान वदे करिशी शोक बहू तू अशोच्य वस्तूंचा ॥
भाषण मोठे करुनी दाविशी तूं आव थोर ज्ञान्यांचा ॥१५॥
पंडित कधी न करिती शोक जरी जगति या कुणी मेला ॥
किंवा जिवंत असला त्यांच्या त्या सारख्या स्थिर मनाला ॥१६॥
मी तूं किंवा राजे पूर्वी नव्हतो असें मुळींच नाही ॥
होऊ न सर्व पुढेंही ऐसे नच ये विधान करिता ही ॥१७॥
बाल्य यौवन जरा ही येतातच सर्व देह-धार्‍याना ॥
देहांतर ही येणे न चुके हे दुःखद आणि ज्ञानि जना ॥१८॥
शीतोष्ण दुःखसुख जे देती त्यानाहि आदि अंत असे ॥
यास्तव शोक नसावा पार्थ ते सोसुनी जगांत वसे ॥१९॥
हे श्रेष्ठा पुरुषार्था ज्याला हे किमपि पीडुना शकती ॥
सुखदुःख समच मानी अधिकारी तोचि मिळवितो मुक्‍ती ॥२०॥
भाव असत्या नाही सत्याला न तसा कधी अभाव ॥
सिद्धांत हा खरा हे म्हणती ते तत्त्व जाणते सर्व ॥२१॥
व्यापी विश्‍व समस्तहि ऐसे जे ब्रम्ह तेच सत्य असे ॥
विश्‍वात नसे काही जे या अविनाशीलाच नाशिल से ॥२२॥
अचिंत्य नित्यच आत्मा देहादी नश्य त्यास मिळती ते ॥
नश्याचे शोकाला त्यागी तूं होई सज्ज युद्धाते ॥२३॥
यालाच मारणारा कोणी या समजतीच मेला ते ॥
अज्ञानी दोघेही हा न मरे मारिनाही कोणाते ॥२४॥
जन्मा कधी न येई न मरे कधीही म्हणोन नित्य खरा ॥
जन्मा आला असुनी नच ही जो पुनरपी न होणारा ॥२५॥
अजन्म नित्यच आत्मा शाश्‍वत बहु वृद्ध ही असे झाला ॥
अवध्य असाच राहे देहाला या कुणी जरी वधिला ॥२६॥
पार्था हा अविनाशी जन्म रहित नित्य निर्विकार असा ॥
पुरुष असे समजे तो मारीं कैसा नि मारविणार कसा ॥२७॥
टाकून जीर्ण वस्त्रे नूतन जैशी जगात जन घेती ॥
आत्मा तैशी शरिरे नूतन घे त्यागि जीर्ण झाली ती ॥२८॥
शस्त्रे न छेदिती त्या अग्नि नच शके तयास जाळाया ।
पाणी न तया भिजवी वारा न शके तयास सुकवाया ॥२९॥
अच्छेद्य जळेना जो न भिजे न सुकेहि सर्व काल असा ॥
सर्व व्यापी नित्यचि अविनाशी अचल राहतो ऐसा ॥३०॥
आकार यास नाही म्हणती हा अविकार अचिंत्य खरा ॥
यास्तव ओळखुनी या आत्म्यासाठी कधी न शोक करा ॥३१॥
जन्मे सदा मरे हा पार्था म्हणशी तरी न योग्य तुला ॥
ऐशाही आत्म्यास्तव करणे त्या महा-बाहु शोकाला ॥३२॥
जन्मे तो सत्य मरे मेला ये निश्‍चयेच जन्माला ॥
हे अपरिहार्य यास्तव पार्था न करी कधीच शोकाला ॥३३॥
व्यक्‍त न जन्मापूर्वी व्यक्‍त दिसे मृत्यू येइ पर्यंत ॥
शोक मग कुणासाठी मरणोत्तर जे पुन्हाहि अज्ञात ॥३४॥
आश्‍चर्यकारक असे समजती या जगात जन तयास ॥
आश्‍चर्यजनक आहे ऐसे दुसरा म्हणेहि आत्म्यास ॥३५॥
आश्‍चर्य खरे म्हणुनी ऐके त्या वर्णना जगी तिसरा ॥
परि या पैकीं कोणी उमजेना कोणताच असेच खरा ॥३६॥
सर्व शरीरी असुनी पार्था हा सर्वदा अवध्य असे ॥
यास्तव कोणा प्राण्यासाठी तुज शोक मुळीच योग्य नसे ॥३७॥
क्षत्रिय धर्मानेही भ्याडपणा तुज मुळीच योग्य नसे ॥
श्रेयस्कर युद्धासम धर्माने क्षत्रियास दुजे नसे ॥३८॥
अर्जुना यदृच्छेने या युद्धे स्वर्गदार होय खुले ॥
क्षत्रिय जो भाग्याचा त्यासच हा फार योग्य लाभ मिळे ॥३९॥
यासाठी धर्माला मान्य असे युद्ध तूं न करशील ॥
पापा मिळविशि पार्था धर्मासह कीर्तिलाहि मुकशील ॥४०॥
आणखी तव अपकीर्ति लोक जगी या अखंड गातील ॥
कष्टद मरणापेक्षा संभाविता अकीर्ति जगांतील ॥४१॥
युद्धा भी रण सोडी महारथी हे तुला समजतील ॥
त्यायोगे मान्य जया पार्था त्यानाच निंद्य होशील ॥४२॥
शत्रु अहितकर भाषा तुजविषयीच्या बहूत वदतील ॥
निंदिति पराक्रमा तव कष्टद याहुन काय राहील ॥४३॥
मृत्यू ये स्वर्ग मिळे जिंकिशी तर भूपतीच होशील ॥
यास्तव कुंतीपुत्रा युद्धाला निश्‍चया करुन चल ॥४४॥
सुखदुःख लाभहानी जयपराभव समान तू मानी ॥
युद्धास सज्ज होई लिप्‍त न होसी मुळीच पापानी ॥४५॥
सांख्य योग तुज कथिला ऐके सांगेन बुद्धि योगाला ॥
त्याते जाणुनि पार्था तोडिशि तू सर्व कर्मबंधाला ॥४६॥
अपूर्ण कर्महि होता निष्फळ नच होत कर्म योगांत ॥
संकट दूर होते आले जरि या कधीहि योगांत ॥४७॥
आचरण जरी घडले धर्माचे सहज या जगी थोडे ॥
मोठे तापद असले तरि ते निश्‍चयेच भय मोडे ॥४८॥
कुरुनंदन ही बुद्धि कर्तव्य अकर्तव्य जाणती आहे ॥
वासना भेद अनंत अनिश्‍चयी बुद्धिलाच तू पाहे ॥४९॥
वेदविहित कर्माविण कृत्य जगी या मुळीच दूसरे ना ॥
गंभीर अशी भाषा बोलति काही न मूर्ख याजविना ॥५०॥
मानिति सुख ते विषयी स्वर्गेच्छा जन्म मरण ही मिळवी ॥
अनंत कर्मे करुनी भोगैश्‍वर्ये नवी नवी मिळवी ॥५१॥
भोगैश्‍वर्या ठायी रत होता त्या कडेच चित्त वळे ॥
कर्तव्याकर्तव्या जाणे बुद्धी होय स्थीर बळे ॥५२॥
वेदांत अर्जुना या त्रिगुणांच्या सर्व वर्णना केले ॥
तू पाहिंजे तयांच्या बुद्धि स्थैर्ये पलीकडे गेले ॥५३॥
द्वंद्वा सोडुनि सत्वा आचरिता त्रिगुण बाहय तू होता ॥
आत्म स्वरुप परत हो योग क्षेमी मुळी नसो चिंता ॥५४॥
कूपा मधील कार्ये सहज तडागी समस्त होतात ॥
कार्ये वेद-ज्ञाची ब्रम्हज्ञा सहज सर्व येतात ॥५५॥
कर्माधिकार तुजला परंतु नाही फलास घेणेचा ॥
तू न फलेच्छू होई क्रम नच सोडीच कर्म करणेचा ॥५६॥
कर्मफलासक्‍तीला धनंजया सोड सर्व कर्म करी ॥
म्हणती योग तयाला सिद्धि असिद्धी समान होत तरी ॥५७॥
बुद्धि समत्वापेक्षा धनंजया कर्म फार हीन असे ॥
समबुद्धिला शरण जा समज फलेच्छा अतीच दीन असे ॥५८॥
समबुद्धि प्राप्‍त जया तोडी भ्रम पुण्य पाप तो सारा ॥
यास्तव वर समबुद्धी कर्मी कौशल्य तोच योग खरा ॥५९॥
समबुद्धी ज्ञानी जन कर्म फलेच्छेस सोडुनी करिती ॥
तोडून जन्मबंधा नित्य सुखद ईश्‍वरा प्रती जाती ॥६०॥
जेव्हा तव बुद्धीही मोहपटलमुक्‍त सर्व होईल ॥
भूत तशा होणार्‍या गोष्टीस्तव काळजी न करशील ॥६१॥
वेदप्रणीत वाक्ये भ्रमली तव बुद्धी निश्‍चला होई ॥
स्थीर समाधी मध्ये तेव्हा तुज कर्म योग तो येई ॥६२॥
बा केशव पार्थ पुसे स्थितप्रज्ञ समाधिस्थ होय कसा ॥
भाषण वर्तन आसन हे स्थितधी सर्व आचरे कैसा ॥६३॥
सर्व मनीषांना जो सोडी आपण रमेहि अपणाशी ॥
पार्था भगवान वदे स्थितप्रज्ञ नांव हे तदा त्याशीं ॥६४॥
दुःखे न खिन्न होई मिळवाया सुख कधी न इच्छी जो ॥
स्थितप्रज्ञ तोच मुनी क्रोध भय प्रेम यास तोडी जो ॥६५॥
न करी प्रेम कुठेही प्राप्‍त शुभाशुभ फले जया होता ॥
न सौख्य दुःख मानी बुद्धी त्याचीच पावली स्थिरता ॥६६॥
कांसवअंगापरि जो विषयापासून इंद्रिया अवरी ॥
स्थिरता तेव्हा येते ऐशाला जाण बुद्धिलाच पुरी ॥६७॥
जाती आहार सुटता विषये जरी सवे देहधारींचे ॥
गोडी परि नच सुटे नाशे जी दर्शनेच ब्रम्हाचे ॥६८॥
बलवान इंद्रिये ही जो त्यांचे निग्रहार्थ यत्‍न करी ॥
कौंतेय बलात्कारें वळविती मन आपणाकडे सारी ॥६९॥
इंद्रिय निग्रह करुनी योगी मत्परायणहि तूं व्हावे ॥
इंद्रियास वश ठेवी स्थिर बुद्धी तोच होय समजावे ॥७०॥
विषया चिंतन करिता होते आसक्‍त मन तया ठायी ॥
इच्छा आसक्‍तीने अपुरी इच्छा क्रोध करी होई ॥७१॥
अविचार क्रोधाने त्या योगाने स्मृतिभ्रमच होतो ॥
बुद्धीनाश तयाने तो होता प्राणनाश ठरला तो ॥७२॥
संयमी इंद्रियांचे प्रेम द्वेषादि पाश सोडवितो ॥
विषयांचा अधिकारी उपभोगी तरिहि शांत राहे तो ॥७३॥
प्रसन्न चित्त होता दुःखे जाती समूळ विलयाला ॥
बुद्धी स्थिर करिता ये सत्वर प्रसन्न चित्त जो त्याला ॥७४॥
योगि न जो त्यालाही स्थिर बुद्धी भावना तशी नाही ॥
भावने विना न शांती शांती नसे त्यास सौख्यही नाही ॥७५॥
स्वैरेंद्रिय अनुगामी होउ दिले जरि मनास ते करिते ॥
बुद्धि नाश पुरुषांचा वात जसा सागरांत नावेते ॥७६॥
इंद्रिय निग्रह करितो त्याना विषया मधून सोडवुनी ॥
बुद्धी स्थीर तयाची झाली हे महाबाहु जाण मनी ॥७७॥
अज्ञानमग्न निजती सर्व इतर तदा संयमी जागे ॥
ज्ञान्यास रात्र होते अज्ञ जन समजती असो जागे ॥७८॥
जलओघ सतत मिळती सागर जलमय सदा जरी असला ॥
मर्यादा उल्लंघन याची न कधीच माहिती त्याला ॥७९॥
तैसांच कामनांना स्थळ देह परि नच शिवे फलेच्छेला ॥
शांतीला तो मिळवी न मिळे ती भोग इच्छिणाराला ॥८०॥
आसक्‍ती सोडुनि जो निःस्पृहतेने जगात वावरतो ॥
मुक्‍त अहंता मी पण होऊनी सत्य शांति मिळवी तो ॥८१॥
पार्था ब्राम्ही स्थिति ही मिळवी तो मोह बद्ध नच होतो ॥
ज्ञानी देहांती ती वरि मिळवी ब्रम्हपद मोक्षहि तो ॥८२॥
सारांश
शा.वि.
पार्थाला बहु होय शोक बघुनी त्याला कथी तत्त्व हे ॥
आत्म्याला नच नाश देह मरतां तो नित्य राहीच हे ॥
सांगे कृष्ण तया करी धनु धरी कर्तव्य तू आचरी ॥
सोडी हर्ष तसाच शोक अवघा ज्ञानी जसा त्यापरी ॥१॥