अध्याय अकरावा
अर्जुन उवाच
अघ्यात्मिक गुह्यहि हें देवा उपदेशिले तुवा मजला ॥
त्या योगानें माझा हा मोह सर्व नष्ट कीं झाला ॥१॥
भूतोत्पत्ती नाशहि विस्तारें तूंच मजसि सांगितलें ॥
कमल पत्राक्ष त्वांच तव अविनाशी महात्म्य ऐकविलें ॥२॥
परमेश्वर तूं अससी वर्णिलेस आपणांस तूं जैसें ॥
पुरुषोत्तम इच्छी मी पहावया ईश्वरी रुप कैसे ॥३॥
तव रुप पहायाला योगेश्वर शक्य मी तुला भासे ॥
अविनाशी रुप तुझे दावी मज ईश्वरा असें कैसें ॥४॥
श्री भगवानुवाच
पार्था ही ममरुपे हजारो आकृतीच बघ आतां ॥
प्रकार बहू तयांचें अनंत दिव्ये तयांत की बघता ॥५॥
आदित्य रुद्र वसुही अश्विनीकुमार मरुत ही सारे ॥
आश्चर्ये दुसरी ही भारत कधिही न देखिली त्वां रे ॥६॥
एकत्र आज येथें माझ्या देहीं चराचर बघ तूं ॥
गुडाकेश दुसरें ही जे कांहीं इच्छितोस बघणे तूं ॥७॥
शक्य न रुप पहाया हें तूं मम तव अशाच नेत्रांनीं
दिव्य नेत्र यास्तव मी देतों बघ रुप ईश्वरी त्यांनी ॥८॥
संजय उवाच
त्या योगेश्वर हरिने राजा ऐसे वदून पार्थाला ॥
दावियलें मग अपुलें तें परम ईश्वरी रुप तयाला ॥९॥
अनेक मुखरुप-चितें देखावे अद्भुत बहुहि तयांत ॥
दिव्य भूषणेंही बहु शस्त्रे दिव्यहि उभारलीं बहुत ॥१०॥
दिव्य वस्त्र पुष्पें धर दिव्य उटि युक्त आश्चर्ये भरला ॥
सर्वतो मुख अशा त्या देवा अर्जुन पाहता झाला ॥११॥
गगनांत सहस्त्र सूर्य एका कालींच जर उगवतील ॥
साम्यतेस देवांच्या तेजाशीं अंश समच होतील ॥१२॥
देव देव ईशाच्या देहामध्येंच एक वटलेल्या ॥
अर्जुन पाही विश्वा नानाविध रुप युक्त असलेल्या ॥१३॥
विस्मय फारच वाटे रोमांचें युक्त धनंजय झाला ॥
मस्तक लवून देवा हस्ता जोडून बोलता झाला ॥१४॥
अर्जुन उवाच
देवा तव देही या पाहे मी या समस्त अमरांना ॥
सर्वांनाही पाहे इतरास विशेष भूत संघाना ॥१५॥अ
कमलासनींच बैसे ब्रह्मदेव तोहि यांत मज दिसतो ॥
सर्पहि अनेक दिसती नित्य कर्म निष्ठ दिव्य ऋषि गण तो ॥१५॥ब
अनेक उदरे नेत्रहि हस्त मुखेंही अनेक कीं तुजला ॥
पाहे मी या रुपीं देवा सर्वत्र तुज अनंताला ॥१६॥अ
अंत परंतु नच कळे तव आदी मध्यही असे कसला ॥
न कळे हे ही देवा विश्वेश्वर विश्वरुप कीं मजला ॥१६॥ब
सुदर्शन गदा किरीट भूषविती ज्या तव स्वरुपास ॥
तेजःपुंज अशी तुज सर्व दैदीप्य ज्योति युक्तास ॥१७॥अ
दुस्तर निरीक्षणाला सर्व दिक्प्रकाश तुज अतर्क्याला ॥
बघतो मी दीप्त अग्नि भास्कर सम दिव्य तेज युक्ताला ॥१७॥ब
तूं योग्य जाणणेला अविनाशी ब्रह्म जें तेहि तूंच ॥
आधार मुख्य अससी विश्वा या सर्व माधवा तूंच ॥१८॥अ
अव्यय तूंच असोनी सनातन धर्महि रक्षिता तूंच ॥
वाटे मज भगवंता सनातन पुरुष तोहि अससि तूंच ॥१८॥ब
आदि मध्य अंत कुठे नसुनी देवा अनंत शक्ति तुला ॥
हस्तहि अनंत असुनी नेत्र असति सूर्य चंद्र हे ज्याला ॥१९॥अ
प्रज्वलित अग्नि सम मुख तेज जयाचें तापविते विश्वा ॥
वाटे या तवरुपीं बघतों कीं मी अशा तुला देवा ॥१९॥ब
पृथ्वी स्वर्गा मधले अंतर सगळे दिशा तशा दाही ॥
या रुपें देवा तूं व्यापिसी सर्वास एक या देही ॥२०॥अ
पाहून महात्मा हे अद्भुत उग्र स्वरुप तव असलें ॥
भीती बहु वाटोनी पाताळ स्वर्ग मृत्यु घाबरलें ॥२०॥ब
देवांचे हे संघहि या तव रुपामधेच कीं शिरती ॥
काहीं तर भीतीनें अंजलि जोडोन तुजशि ते स्तविती ॥२१॥अ
ऋषिगण बहूप्रकारें स्तुति करुनी ते तुला प्रभो स्तविती ॥
कल्याणार्थ जगांच्या म्हणति मुखानें स्तुतीसह स्वस्ती ॥२१॥ब
आदित्य रुद्र वसुही साध्य तैसेच अश्विनीकुमर ॥
विश्वे देव तसे ते मरुद्गणासहित सर्वही पितर ॥२२॥अ
गंधर्व यक्षहि तसे राक्षस तेवीच सिद्ध समुदाय ॥
तव रुपा या बघुनी वाटे सर्वांस फार आश्चर्य ॥२२॥ब
महा बाहो मुखें बहू नेत्र अनंत उरु पाय मांडया या ॥
उदरें दाढा भ्याले मजसह जनहि विक्राळ रुपा या ॥२३॥
आकाशाला पोचे तेजस्वी जे अनेक वर्णांनी ॥
उघडे मुख असलेलें रुपयुक्त हे अनंत नेत्रांनीं ॥२४॥अ
विष्णो व्याकुळ बघुनी रुपा तव हृदय ममहि बहु होई ॥
धीर धरिना कांहीं तैसें तें शांतिलाहि नच घेई ॥२४॥ब
प्रलय काल अग्नीसम विकराळ दंष्ट्र युक्त मुखा बघुनी ॥
जगन्निवास देवेश हो प्रसन्न भुले मी न शांति मनीं ॥२५॥
द्रोण कर्ण भीष्म गुरु धृत राष्ट्र पुत्र नृपाल समुदाय ॥
यांच्यासह अमुचेही असती जे मुख्य ते योधराय ॥२६॥
विकराळ दंत भीतीदायक तव मुखी शिरति बहू वेगें ॥
दंतामध्ये अडली कांहींची दिसती चूर्ण मुख्यांगें ॥२७॥
जलौघ जसे नदीचे वेगानें उदधिचे कडे जाती ॥
प्रज्वलित तव मुखीं या सर्वलोक वीर हे तसे घुसती ॥२८॥
प्रज्वलित अग्नि मधे जातो नाशां पतंग अति वेगें ॥
लोक तसेच तव मुखीं नाशासाठीच जाति हे वेगें ॥२९॥
विष्णो चतुर्दिशांनी प्रज्वलित मुखें ग्रसून विश्वास ॥
चाटसि ओठा तुझा प्रकाश तेजें भरीच जगतास ॥३०॥
हो प्रसन्न, देवेशा नमितो तूं उग्र कोणते सांग ॥
प्रवृत्ति तव नच समजे इच्छा कीं जाणणे अंतरंग ॥३१॥
श्री भगवानुवाच
लोकनाश कर्ता मी वृद्धिंगत काळ मी असें जाण ॥
लोकांच्या संहारा झालों मी या स्थळास अवतीर्ण ॥३२॥अ
योद्धे येथें जमले राहे न, तयात एकहि जिवंत ॥
नाकारिशी जरी तूं करणेंचें युद्ध याच समरात ॥३२॥ब
सज्ज होई यासाठीं मिळवी यश येत जे लढाईनें ॥
शत्रू जिंकुनि भोगी समृद्ध राज्यचि मिळेल युद्धानें ॥३३॥
सर्वा या योद्ध्याना वधिलें पूर्वींच मी असें जाणे ॥
सव्यसाचि आता तूं यांच्या नाशा निमित्त कीं होणे ॥३३॥ब
द्रोण भीष्म कर्णाला जयद्रथ आदि करुन सर्वही वीर ॥
मी त्या वधिलेंच असे पार्था त्या आप्तासह समर कर ॥३४॥अ
या युद्धांत तुला यश येईल हे जाण निश्चये करुनी ॥
आप्त-वधास्तव कांहीं दुःख करावे मुळी न तूं मनीं ॥३४॥ब
संजय उवाच
केशव सांगे जे तें वचन तयाचेंच सर्व ऐकून ॥
थरकांपतो किरीटी होवोनी अंजलीहि जोडोन ॥३५॥अ
नमस्कार कृष्णाला पुनरपि करुनी सद्ग-दीत कंठाने ॥
पूर्ण नम्रपणानें बोले परि ते आतीच भीतीनें ॥३५॥ब
अर्जुन उवाच
तव गुण कीर्तन करिता जगता आनंद होतसे फार ॥
त्यानें तुमचे विषयीं जगताचे प्रेमही बहू थोर ॥३६॥अ
भ्यालेले राक्षसही घेउनि जीवा चहू दिशें पळती ॥
कर्मनिष्ठ असलेले सिद्धांचे संग हे तुला नमती ॥३६॥ब
देवा तूं श्रेष्ठ बहू निर्मियलें तूच रे विरिंचीला ॥
महात्मा संघ मग ते सिद्धांचे ही कसे न नमति तुला ॥३७॥अ
देवांचा देवहि तूं जगन्निवास हि तूं तूंच अनंत ॥
सत् असत् अक्षरहि तूं अससी तूं ब्रह्मश्रेष्ठ सर्वात ॥३७॥ब
आदि देव अससी तूं पुराण पुरुष देव तूं अससी ॥
आश्रय स्थान देवा आहेसच पूर्ण तूच जगतासी ॥३८॥अ
ज्ञाताही ज्ञेयहि तूं देवा जे परमपद देहि ते तूच ॥
अनंत रुपा जग हें तव रुपें व्यापिशी सर्व तूच ॥३८॥ब
वायू यम वरुण चंद्र अससी तूं तेवि तू विघाताही ॥
जातवेद देवातू ब्रह्मदेव जनक तू पितामह ही ॥३९॥अ
प्रणाम मम तव पायीं भगवंता हे सहस्त्र ही राहो ॥
वदणे मज पुनरपि हें नमन तव पदीं सहस्त्र वेळा हो ॥३९॥ब
समोरुन नमन तुला हे पृष्ठभागा कडून तुजसि नमन ॥
हे सर्व नमन तुला बाजूनी सर्व नम्र मन करुन ॥४०॥अ
वीर्य अनंता तुल हे पराक्रमहि देव तव अपार असे ॥
वस्तू-व्यापी यास्तव नांव तुजसी सर्व हेंच योग्य असें ॥४०॥ब
सखा मी तुज समजुनी महिमा ही तव मुळीं न ओळखुनी ॥
संबोधिले तुला मी मित्र कृष्ण यादवादि नावानी ॥४१॥अ
मोठेपण तव देवा अज्ञानानें मुळीं न ओळखलें ॥
ऐसे वर्तन माझें प्रेमानेंही असेल कीं घडलें ॥४१॥ब
थट्टा तव करणेला फिरतां निजतांहि बसत उठतांना ॥
भक्षण पानहि करितां मी तव केले असेल अपमाना ॥४२॥अ
समक्ष किंवा मागें अच्युत घडला असेल अपमान ॥
देवा त्य सर्वांची करी क्षमा दे विनंतिला मान ॥४२॥ब
चराचरहि विश्वाचा तूंच पिता पूज्यहि तया तूंच ॥
ज्ञानाला देणारा विश्वाचा श्रेष्ठ जो गुरु तूंच ॥४३॥अ
तुलना देवा तुजसी करणेला एकही त्रिलोकात ॥
नाहीं ऐसें असता श्रेष्ठ कसा सापडेल तो त्यांत ॥४३॥ब
याकरिता हे देवा नमस्कार युक्त शीर्ष नमवून ॥
समर्थ पूज्य तुला मी विनवी रक्षी मला कृपा करुन ॥४४॥अ
पुत्रापराध सोशीती प्रेमी तसे प्रिय जनांचे ॥
मित्रच मित्राचे तुज सोसणे शक्य मदापराधाचे ॥४४॥ब
पूर्वीच पाहिलेल्या रुपा पाहून मोद कीं बहुत ॥
होई परि हे मम मन करितें हें उग्र-रुप कीं व्यथित ॥४५॥अ
यास्तव जगन्निवासा मजला तव पूर्व रुप तें दावी ॥
देवेशा तूं मजवर त्या रीतीनें कृपा तव करावी ॥४५॥ब
चक्र किरीट गदेला धारण कर्त्या तव स्वरुपाला ॥
बघणेची इच्छा ही आतां होई याच मम मनाला ॥४६॥अ
सहस्त्र बाहू आतां घेई तूं त्याच पूर्व रुपाला ॥
दावी तूं त्या रुपा विश्वमूर्ते चार हस्त जयाला ॥४६॥ब
श्री भगवानुवाच
प्रसन्न तुजवर होउनि रुपा या अर्जुना तुला मीच ॥
परम श्रेष्ठ असें हें दावियलें शक्तिनें हि माझ्याच ॥४७॥अ
सर्वात्मक तेजोमय रुप अनंत आद्य माझे हे ॥
तुजविण पूर्वी कधिही पाहिले मम स्वरुप न कोणी हे ॥४७॥ब
वेधाध्ययनें किंवा यज्ञानें वा तसेंच दानानें ॥
कर्माचरणानें वा उग्र अशाहि तपश्चर्येनें ॥४८॥अ
तुजविण इतर न कोणी जगी शक्य असे मज पाहायाला ॥
कुरु-प्रवीरा ऐशा रुपा जो मी धरितसे त्याला ॥४८॥ब
गोंधळू नको कांही भीती कसली नको मुळी तुजला ॥
वाटे जी तव मनाला पाहून या मम उग्र रुपाला ॥४९॥अ
सोडी भीती मन तव शांत करी चित्तही तसें अपुलें ॥
ऐसे करुन माझे बघ तूं आता स्वरुप हे पाहिले ॥४९॥ब
संजय उवाच
अर्जुना असें वदुनी त्या समयी त्याच उग्र रुपानें ॥
आपुले रुप पहिले दावियलें त्यास वासुदेवानें ॥५०॥अ
पार्था आश्वासन दे घाबरला जो अतीच भीतीनें ॥
सौम्य स्वरुप धरुनी शांतविलें पार्थ मन महात्म्यानें ॥५०॥ब
अर्जुन उवाच
मानुष रुपाला तव जनार्दना सौम्य फार देखोनी ॥
शुद्धीवर मी आलो आली माझ्या तशीच शांति मनीं ॥५१॥
श्री भगवानुवाच
दर्शनास दुर्मिळ जे रुपा तूं पाहिलेस मम ऐशा ॥
ज्याचे दर्शन घेण्या इच्छा वाटे सदैव कीं त्रिदशा ॥५२॥
वेदानें दानानें यज्ञाने वा न तपश्चर्येने ॥
शक्यरुप दिसणे ते दिसले तुजसी तशाच रीतीने ॥५३॥
अर्जुन परंतु पाहे रुप मम दिसे अनन्य भक्तीने
ज्ञान-प्रवेश दर्शन मम ठायी शक्य मात्र भक्तीने ॥५४॥
कर्म करी मज करिता मत्परायणहि असून मम भक्ती ॥
अनन्य भावें करुनी सोडी जो सर्वथैव आसक्ती ॥५५॥अ
प्राण्यासह वैर नसे ऐसा जो या जगामधे मिरवी ॥
वागे पुरुष असा जो या कृत्यें पांडवा मजसि मिळवी ॥५५॥ब
सारांश
शा.वि.
अध्यात्मा उपदेशिलेंस मजला आतां तुझें इश्वरी ॥
रुपा घेइ असे वदे विजय तो होई तसा श्रीहरी ॥
भ्याला पार्थ तया म्हणे प्रभुवरा घे मूळ जे शांत ते ॥
तैसे घे परि तो म्हणे दिसत की भक्ती करी त्यास ते ॥१॥