अध्याय पंधरावा
श्री भगवानुवाच
मूळवरी अश्‍वत्था शाखाखालीच वेद ही पाने ॥
ज्ञानी तोच गणा हा अविनाशी वृक्ष जाणिला ज्याने ॥१॥
वृद्धी गुणे डहाळ्या विषयांकुर पसरती वरी खाली ॥
कर्में बंधक मूले मानव लोकात पसरली खाली ॥२॥
न कळे स्वरुप याचे पाया आदी न अंतही ज्याला ॥
मुळे दृढ तम वृक्षा असंग शस्त्रेच छेदुनी त्याला ॥३॥
मी शरण आदि पुरुशा प्रवृत्ति आद्य ही पसरली ज्याने ॥
शोधा त्याच पदाजे मिळवा ते न फिरावे जीवाने ॥४॥
मोह मान संग दोष सोडी जो रत सदाच अध्यात्मी ॥
द्वंद्व विमुक्‍त ज्ञानी पावे मम अव्यया पदा नामी ॥५॥
सूर्यचंद्र अग्नीचा प्रकाश नलगे स्थान असे जे ते ॥
न फिरे जेथुन कोणी जाणावे श्रेष्ठ धाम माझे ते ॥६॥
सनातन अंश माझा मनुष्य लोकात जीव रुपे तो ॥
राहुन प्रकृतिस्थहि पंचेंद्रियासह मनहि खेची तो ॥७॥
जीवरुप ईश्‍वर हा घेई देहा तयास वा सोडी ॥
सुगंध पुष्पामधुनी वायु तसा आपणा सवे ओढी ॥८॥
कर्ण अक्ष त्वचेचा नासिक जिव्हा तसेच मन यांचा ॥
आश्रय जीवा करुनी घेई उपभोग सर्व विषयांचा ॥९॥
गुणयुक्‍त विषय भोगी देही असता तयातुनी जाता ॥
ज्ञानी तयास बघती न दिसे मनुजात मूढपण असता ॥१०॥
योगी यत्‍न करोनी बघती अंतस्थ ईश्‍वराला या ॥
मूढ अशिक्षित जन ते शकति न यत्‍नेहि पाहणेला या ॥११॥
विश्‍वा प्रकाश देते ऐसे जे तेज रविमधे वसते ॥
अग्नी चंद्रामध्ये जाणावे सर्व तेज माझे ते ॥१२॥
पृथ्वी मध्ये वसुनी स्वसामर्थ्ये रक्षितोहि मी भूते ॥
रस रुप चंद्र बनुनी पोषणहि मीच होय वनस्पति ते ॥१३॥
जठराग्नी मी बनुनी प्राण्यांचा देहाश्रयहि मी करितो ॥
प्राणापाना संगे चतुर्विध अन्ना पचन मी करितो ॥१४॥
सर्वांतरि वसे मी स्मृति विस्मृति ज्ञान सर्व मी आहे ॥
वेदज्ञ वेदाज्ञेय, वेदांतकार हि मीच जाणा हे ॥१५॥
क्षर अक्षर दोन पुरुष नश्य अविनाशी हेच जगतात ॥
नश्य सर्व भूते ती स्थीर अंतस्थ अक्षर जो त्यात ॥१६॥
वेगळा पुरुष उत्तम परमात्मा नाव हे असे ज्याला ॥
ईश्‍वर अव्यय वसुनी होई आधार तीन लोकाला ॥१७॥
क्षरा बाह्य असुनी मी उत्तम अक्षराहून ही आहे ॥
पुरुषोत्तम मज यास्तव लोकी वेदात नाव देती हे ॥१८॥
मोहा दूर करुनी जो मज पुरुषोत्तमास जाणे तो ॥
सर्वज्ञ समज भारत सर्व भाव यु‍क्‍त तोच मज भजतो ॥१९॥
गुह्य तम शास्त्र कथिले निष्पापा तुजसि याच ज्ञानाने ॥
व्हावे कृतार्थ भारत बुद्धि-मानहि तसेच मनुजाने ॥२०॥
सारांश
शा.वि.
हा संसार तरु जयास वरती पाळे तळी पल्लव ॥
याला शस्त्र असंग योजुन सदा छेद अहो मानव ॥
आहे श्रेष्ठच अक्षरा परि बहू मी जाण तू भारता ॥
तो होई कृतकृत्य बुद्धिमत ही गुह्यास या जाणता ॥१॥