Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय ४९

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीलक्ष्मीरमणाय नमः ॥    
जय कृपासागरा जगजेठी ॥ तूं सगुणस्वरूप दाखविसी दृष्टी ॥ जैं भक्त पडती महासंकटीं ॥ तैं तूं न टळसी आपेंआप ॥१॥
सर्वांगीं दिससी घनसांवळा ॥ दिव्य पीतांबर कांसे पिंवळा ॥ पिंवळेंचि पदक वक्षःस्थळा ॥ त्यावरी रत्नकळा फांकती ॥२॥
पिंवळाचि मुकुट कनकदीप्ती ॥ देखोनि लज्जित निशापती ॥ पिंवळीं कुंडलें कानीं तळपती ॥ मकराकृती सुढाळ ॥३॥
पिंवळीच कंठीं मोहनमाळ ॥ मध्यें कौस्तुभ दिसे सुढाळ ॥ दृष्टीस देखोनि सर्व काळ ॥ भक्त प्रेमळ भुलले पैं ॥४॥
पिंवळा केशरी तिलक ललाटीं ॥ पिंवळीच अंगीं चंदनउटी ॥ पिंवळ्याच वळीनें क्षुद्रघंटी ॥ देखतांचि दृष्टी तल्लीन ॥५॥
पिंवळेंचि वस्त्र पांघरुण ॥ पिंवळेंच हातीं वीरकंकण ॥ पिंवळेंच अंगीं भूषण ॥ तुजकारण शोभती ॥६॥
पिंवळाच चरणीं वांकीतोडर ॥ पिंवळे शोभती वाळे नेपुर ॥ नखींचें तेज सर्व काळ ॥ भक्त प्रेमळ देखती ॥७॥
ब्रह्मादिकां दुर्लभ चरण ॥ ते प्राण जाहले दासाकारण ॥ जिहीं प्रपंचाचें टाकूनि भान ॥ वर्णिती सद्गुण पैं तुझे ॥८॥
मानापमान नाठवूनि चित्तीं ॥ जिहीं सांडिली लौकिक स्थिती ॥ जे निर्लज्ज होऊनि कीर्तनीं गाती ॥ ते तुज श्रीपती पावले ॥९॥
ज्यांनीं दुराशा टाकोनि मनें ॥ जे सारिखेंच लेखिती शेण सोनें ॥ स्वर्गसुखासी विटले मनें ॥ ते तुजकारणें आवडती ॥१०॥
जिहीं देहलोभ सांडोनि तत्त्वतां ॥ चहूं मुक्तींस हाणितल्या लाता ॥ ऐसी जयांची निरपेक्षता ॥ ते रुक्मिणीकांता तुज पावले ॥११॥
संकटीं पडतां भक्त प्रेमळ ॥ सगुणरूप धरिसी तत्काळ ॥ न विचारिसी काळवेळ ॥ तूं दीनदयाळा पावसी ॥१२॥
कलियुगीं बौद्धावतार जाण ॥ ऐसें बोलती शास्त्रपुराण ॥ त्याचें एक वेळमोडोनि वचन ॥ होसी सगुण स्वइच्छें ॥१३॥
जैसी साझवेळ न होतां पाहें ॥ वत्स मातेसी पिऊं जाये ॥ परी मोहें पान्हा घालिताहे ॥ निष्ठुर न होये सर्वथा ॥१४॥
तेवीं अवताराची न येतां वेळ ॥ तुज बोलाविती भक्त प्रेमळ ॥ तयांची मानोनि कळकळ ॥ बोलसी तत्काळ गुजगोष्टी ॥१५॥
ऐसें एकनिष्ठ वैष्णवजन ॥ जिहीं तुज केलें आपुलें स्वाधीन ॥ त्यांचे वर्णावया सद्गुण ॥ उल्हास मनें धरियेला ॥१६॥
दीनदयाळ वनमाळी ॥ मीं तंव अघटित घेतली आळी ॥ तूं निजांगें बैसोनि हृदयकमळीं ॥ स्वानंदनवाळी बोलविसी ॥१७॥
जैसा पिता पुत्राचा धरूनि हस्त ॥ खडे मांडोनि ओनामा शिकवित ॥ तेवीं बुद्धीचा चालक तूं रुक्मिणीकांत ॥ लिहविसी ग्रंथ मजहातीं ॥१८॥
गोवर्धन उचलोनि आपण ॥ गोपाळां दिधलें थोरपण ॥ तेवीं माझी करूनि बुझावण ॥ ग्रंथरचना तूं करविसी ॥१९॥
मी मंदबुद्धी पंढरीनाथा ॥ धड निरोप तोही न ये सांगता ॥ त्या मुखें वदविशी भक्तकथा ॥ हें आश्चर्य चित्तां वाटतें ॥२०॥
कवणे वेळे वर्तलें कायी ॥ तें म्यां सर्वथा देखिलें नाहीं ॥ लिहितां अटक पडली कांहीं ॥ तूं देसी लवलाही आठवण ॥२१॥
तूं बुद्धिप्रकाशक शारंगधर ॥ सर्व हा भार घातला तुजवर ॥ हरोनि मीपणाचा बडिवांर ॥ ग्रंथ साचार वदविसी ॥२२॥
मागील अध्यायाचे अंतीं ॥ विठ्ठलस्मरण करितां प्रीतीं ॥ कुपण उठविलें सत्वरगती ॥ तें कथानक श्रोतीं परिसिलें ॥२३॥
तो चमत्कार अद्भुत देखोन ॥ बहुत सन्मान करिती जन ॥ मग तुकोबा अरण्यांत जाऊन ॥ करी चिंतन श्रीहरीचें ॥२४॥
दांभिक लौकिक प्रतिष्ठा ॥ मानी जैसी श्वानविष्ठा ॥ टाकोनियां सन्मानचेष्टा ॥ करी एकनिष्ठा हरिभजन ॥२५॥
जेणें लोक पिशाच म्हणती ॥ कुटिल स्वमुखें निंदा करिती ॥ तैसीचि धरूनि विदेहस्थिती ॥ जाऊनि एकांतीं बैसत ॥२६॥
कोणी निजमुखें करिती स्तवन ॥ तेथूनि सत्वर जावें पळून ॥ आपणासी कोणी ठेवितील दूषण ॥ तेथें करीत श्रवण बैसावें ॥२७॥
कोणी पक्वान्नें करूनि नाना ॥ आदरेंकरूनि देतील भोजना ॥ तरी तें सर्वथा न ये मना ॥ विवेकें रसना आंवरीत ॥२८॥
कोणी दुर्बळ अनाथ दीन ॥ त्यानें वाढिलें भाजीचें पान ॥ तें देहनिर्वाहापुरतें जाण ॥ आवडीकरून भक्षावें ॥२९॥
बल्लाळाच्या वनाआंत ॥ दिवसा एकांतीं जाऊनि बैसत ॥ रात्रीं येऊनि ग्रामांत ॥ कीर्तन करीत सप्रेम ॥३०॥
दोन मास असोनि आपुलें नगरीं ॥ गेलें नाहींत निजमंदिरीं ॥ कांता गार्‍हाणें घरोघरीं ॥ लोकाचारीं देतसे ॥३१॥
ऐका साजणी एक मात ॥ माझें कर्म बहु विपरीत ॥ घरधनी न करीच आपुली परत ॥ बैसतो अरण्यांत जाऊनी ॥३२॥
टाकूनियां धंदा उदीम ॥ कीर्तनीं नाचतो निजप्रेम ॥ हृदयांत आठवी पुरुषोत्तम ॥ भजनीं नेम धरियेला ॥३३॥
दोन महिने गांवांत असोनी ॥ भ्रतार आला नाहीं सदनीं ॥ मी चिंतातुर होऊनि मनीं ॥ झुरतें साजणी रात्रंदिवस ॥३४॥
कधीं भेटेल तुम्हांप्रती ॥ तयासी सांगा धर्मनीती ॥ कीं तुवा टांकिलें कांतेप्रती ॥ जाहली फजीती जनांत ॥३५॥
ऐसीं शेजारिणीं लागोनी ॥ नित्य सांगतसे गार्‍हाणीं ॥ तों एके दिवसीं उदकालागूनी ॥ घागर घेऊनि चालिली ॥३६॥
कुंभांत भरूनि जीवन ॥ परतोनि घरा येतां जाण ॥ तों तुकोबा करूनियां स्नान ॥ देवालयांत चालिले ॥३७॥
कांता लवलाहें जाऊनियां जवळी ॥ पदरीं धरिला तत्काळीं ॥ मर्यादा टाकूनि ते वेळीं ॥ काय बोलिली तें ऐका ॥३८॥
तूं निर्लज्ज निःशंक होऊनि मनीं ॥ कीर्तनीं नाचतोसी निशिदिनी ॥ घरासी न येसी परतोनी ॥ मी तळमळ मनीं करीतसें ॥३९॥
लोकलज्जा धरूनि पाहीं ॥ घरीं मोकलितें नित्य धायी ॥ त्वां आमुची वाट केली कायी ॥ सांग लवलाहीं ये समयीं ॥४०॥
यावरी कांतेप्रती बोले वचन ॥ तुझिया मायबापें केलें लग्न ॥ त्यांहीं आम्हांसी दिधलें नाहीं पाहोन ॥ तरी वस्त्र अन्न पुरवूं कासया ॥४१॥
कांता म्हणे मग तुकयासी ॥ पाहिलें तरी सांग कवणासी ॥ येरू म्हणे आमुचे मायबापांसी ॥ निरविलें तुजसी निजकांते ॥४२॥
यावरी कांता उत्तर बोलिली ॥ तुझीं मायबापें मरोनि गेलीं ॥ तीं कोठें धुंडोनि पाहूं वहिलीं ॥ जीं मसणीं जाळिलीं निजकरें ॥४३॥
यावरी निजभक्त बोले काय ॥ पांडुरंग पिता माझा होय ॥ विश्वजननी रुक्मिणी माय ॥ अचळ अक्षय सर्वदा ॥४४॥
सृष्टीसी होती जैं उत्पत्ती ॥ तेणें काळें ते न वाढती ॥ विश्वास येतां प्रळयगती ॥ ते नाश न पावती सर्वथा ॥४५॥
घटांत आकाश बिंबतां जाण ॥ त्यास नाहीं दुजेपण ॥ नाश होतां घटाकारण ॥ तें गेलें फुटोन म्हणों नये ॥४६॥
तेवीं आमुचीं बाप माये ॥ त्यांचें चित्तीं आठवीं पाये ॥ तीं अन्नवस्त्र पुरवितील पाहें ॥ न धरीं संशय सर्वथा ॥४७॥
मग कांता म्हणे प्राणेश्वरा ॥ आतां चलावें निजमंदिरा ॥ तेणें पिशुनांसी होईल उजगरा ॥ संसार बरा तुमचेनि ॥४८॥
मी श्रीहरीचे पाय आठवीन ॥ तेच पुरवितील वस्त्र अन्न ॥ परी तुम्हीं घरीं बसून ॥ श्रीहरिभजन करावें ॥४९॥
भ्रतार म्हणे ते अवसरीं ॥ माझें वचन ऐकसील जरी ॥ तरी भाक देईं वो निजकरीं ॥ येतों मंदिरीं आतांचि ॥५०॥
कांतेनें वचन देऊनि देखा ॥ घरासी आणिला वैष्णव तुका ॥ आश्चर्य वाटलें गांवींच्या लोकां ॥ बोलती एकमेकां परस्परें ॥५१॥
चार दिवस वैराग्य दाखवून ॥ आपुली प्रतिष्ठा वाढविली त्यान ॥ पुनः मायेसी वरपडा होऊन ॥ प्रपंचीं जाऊन पडियेला ॥५२॥
रेक म्हणती जाहलें यथास्थित ॥ प्रपंचींच साधे परमार्थ ॥ तुकयानें आपंगिलें निजकांतेतें ॥ तेणेंच समाधान चित्त आमुचें ॥५३॥
जाऊनि बैसतां गिरिकपाटीं ॥ कोण चढला देखा वैकुंठीं ॥ यापरी लोक बोलती गोष्टी ॥ विवेक पोटीं न करितां ॥५४॥
कोणी निंदिती कोणी स्तविती ॥ उत्तम अथवा अधम म्हणती ॥ परी तुकयासी नाहीं हर्ष खंती ॥ आनंद चित्तीं सर्वदा ॥५५॥
ते दिवसीं होती हरिदिनी ॥ तुकोबा बैसोनि वृंदावनीं ॥ कांतेसी सन्निध बोलावूनी ॥ म्हणे ऐकें श्रवणीं हरिकथा ॥५६॥
मग सन्मुख बैसवोनि तिजला ॥ निजकरीं टाळ वीणा घेतला ॥ अकरा अभंग उपदेश केला ॥ तो सज्जनीं ऐकिला असेल ॥५७॥
त्याचाचि अन्वय आणोनि ध्यानीं ॥ मीही बोलतों आपुली औषधी ॥ तेवीं तुकयाचे अभंगांची अर्थसिद्धी ॥ मी मंदबुद्धी सांगतों ॥५८॥
नातरी व्हावया अमृतसिद्धी ॥ तेथें वैद्य देती आपुली औषधी ॥ तेवीं तुकयाचे अभंगांची अर्थसिद्धी ॥ मी मंदबुद्धी सांगतों ॥५९॥
गंगेंत ओहळ मिळालिया पाहें ॥ त्यासी अपवित्र सर्वथा म्हणों नये ॥ कीं परिसासी लोह भेटलिया काये ॥ काळिमा न राहे तयासी ॥६०॥
त्यांत संतांचें अनुपम वचन ॥ अर्थ पाहतां सखोल गहन ॥ परी किंचित वदेन त्यांचे कृपेन ॥ तें परिसा सज्जन निजप्रीतीं ॥६१॥
मग कांतेसी सन्मुख बैसवून ॥ म्हणे नरदेह हें क्षेत्र जाण ॥ येथें येऊनि केलिया हरिस्मरण ॥ तरी पिकेल दारुण निजभाग्यें ॥६२॥
जिहीं परमाथ न केला दृढ ॥ त्यांची केवळ जाहली बूड ॥ वाहूनि प्रपंच काबाड ॥ झिजविलें हाड व्यर्थचि ॥६३॥
ऐशीं टक्के दिवाणदारा ॥ देणें लागतो याचा सारा ॥ नाहीं तरी काळोजी हुद्देदारा ॥ दाखवी दरारा बहुसाल ॥६४॥
त्याचेंचि भय पावोनि मनीं ॥ दाहा टक्के टाकिले झाडोनी ॥ बाकी सत्तर त्यालागूनी ॥ ऐवज नयनीं दिसेना ॥६५॥
दाहा टक्के म्हणशील कोणते ॥ ते आशंका वाटेल निजचित्तें ॥ तरी दशइंद्रियें क्षेत्राआंत ॥ झडलीं प्रस्तुत जाण वो ॥६६॥
अपशब्द आणि रसाळ स्तुती ॥ सारिखेंचि वाटे श्रवणाप्रती ॥ नेत्रांसी सोनें आणि माती ॥ सारिखींचि दिसतीं माझिया ॥६७॥
साखर आणि वृंदावन ॥ जिव्हेसी नाहीं अधिक उण ॥ पुंगळवेल आणि बकुळसुमन ॥ घ्राणासी लागती सारिखीं ॥६८॥
इंद्रियांत मन चंचळ पाहीं ॥ तें स्थिरावलें विठ्ठलपायीं ॥ तैसींचि कर्मइंद्रियें देहीं ॥ कर्तेपण नाहीं तयांसी ॥६९॥
ज्यांचा विषय न कळे त्यांसी ॥ तीं सहजचि दहा झाडिलीं ऐसीं ॥ बाकी सत्तर उरले तयांसी ॥ ऐवज मजपासीं सांगतों ॥७०॥
पांडुरंग चौधरी जाण येथींचा ॥ म्हणे झाडा करावा सकळ बाकीचा ॥ हृदयचोहटां बैसोनि साचा ॥ बोलतो वाचा ते ऐका ॥७१॥
म्हणतो हांडेंभांडें गुरें शेखीं ॥ देऊनि झाडीं आपुली बाकी ॥ हेचि बुद्धि करूनियां निकी ॥ होईं निष्कळंकी म्हणतसे ॥७२॥
हें यासी न देतां निजकांते ॥ तरी लपावयासी स्थळ कोणतें ॥ याविण स्थळ न दिसे रितें ॥ विवेकचित्तें विचारीं ॥७३॥
हा विश्वव्यापक जगजेठी ॥ याजभेणें पळतां उठाउठीं ॥ दुजा कोणी घालील पाठीं ॥ न दिसे दृष्टीं सर्वथा ॥७४॥
काय तें गव्हाण हिंडावें किती ॥ पाठ घेतली याच्या दूतीं ॥ आधींचि कुळवाडी केली नसती ॥ तरी कां मजप्रती गांजिता ॥७५॥
तरी बेबाक होऊनि सर्वोपरी ॥ येथेंचि असावें निरंतरीं ॥ स्वइच्छा देईल जे मजुरी ॥ ते भक्षूं निजकरीं सकळिक ॥७६॥
यानें नागवूनि सोडिले किती ॥ ते संसारा आले नाहीत मागुती ॥ ये भेणेंकरूनि पदरीं सूती ॥ कोणी न घेती सर्वथा ॥७७॥
एकासी सद्गुरू घेतां निजमान ॥ केलें तयाचें निसंतान ॥ तयासी हांसती सकळ जन ॥ मानाभिमान टाकितां ॥७८॥
कसवटींत सरले जे निकटीं ॥ तयांसी घालितो वैकुंठीं ॥ माझीही तैसी घेऊनि पाठी ॥ केली साठी जीवाची ॥७९॥
ऐसें पहिलें कळलें असतां ॥ जाणोनि जाहलों मी नेणता ॥ जेणें निर्दयपणें गांजिलें बहुतां ॥ त्याचे हातां सांपडलों ॥८०॥
आतां विवेक करूनि मानसीं ॥ उदास होई संसारासी ॥ नास आरंभिला माझिया जीवासी ॥ मग अनुमानासी कासया ॥८१॥
जरूर दिसोनि आलें सहज ॥ मग कां नावडे सांग तुज ॥ उपास रोकडे येती मज ॥ आतां कासया लाज धरावी ॥८२॥
देहाचा लोभ करिलिया पाहें ॥ तुझिया जीवाचें व्हावें काये ॥ मज तुज तुट कदा न होये ॥ ते ऐक सोये सांगेन ॥८३॥
मुलांलेंकुरां समवेत पाहीं ॥ उभयतां नांदों एकेचि ठायीं ॥ हा विचार ऐकसील जरी निश्चयीं ॥ तरी वियोग नाहीं सर्वथा ॥८४॥
म्हणसील लेंकुरें खातील काये ॥ हे चिंता सर्वथा करूं नये ॥ तयांचें अन्नवस्त्र तयांसी पाहें ॥ लिहिलें आहे विधीनें ॥८५॥
तूं आपुला गळा घेईं उगवुनी ॥ चुकवीं चौर्‍य़ायसीं लक्ष योनी ॥ गर्भवासाची चुकवीं जांचणी ॥ तों विचार कानीं ऐकें वो ॥८६॥
मी तुज टाकूनि पळतों निराळा ॥ कीं ऐवज देखोनि बांधिती गळा ॥ तुझे हातींचे मुजाईम मजला ॥ होऊनि घाला घालितील ॥८७॥
धर्मदूतांचा अवघड मार ॥ देखोनि जीव कांपे थरथर ॥ आतां माझी चाड असली जर ॥ व्हावें उदार सर्वस्वें ॥८८॥
काय करूं या निजसंचिता ॥ साठी पडिलीसे जीववितां ॥ हे माझी करणी नव्हे सर्वथा ॥ पंढरीनाथा आवडलें ॥८९॥
मोकळा भिकारी जाहलों पाहें ॥ तरी पुढां पाठ घेतलीच आहे ॥ त्यासी सर्वथा करुणा नये ॥ नागवण होये निश्चयेंसीं ॥९०॥
भोंपळा घेऊनि प्यावें जीवन ॥ जेवावया देवें लाविलें पान ॥ तरी तुवां चित्त वाड करून ॥ सर्वस्वदान करावें ॥९१॥
ऐसा निश्चय करिसील चित्तीं ॥ तरी भले लोक तुजला मानवती ॥ उभयलोकीं वाढेल कीर्ती ॥ तो विचार चित्तीं ऐक वो ॥९२॥
बरग पडोनी मेलीं गुरें ॥ भांडीं नेलीं म्हणावीं चोरें ॥ नाहीं जाहलीं मज लेंकुरें ॥ ऐसें कठिण अंतर करावें ॥९३॥
सर्वस्वें निरसोनियां आस ॥ कठीण करीं निजमानस ॥ उपमा समान वज्र जैसें ॥ धैर्य चित्तास करावें ॥९४॥
किंचित प्रपंचीं विषयसुख ॥ हें निःशेष थुंकोनि टाकितां देख ॥ परमानंदधणी पावसी अनेक ॥ जे सनकादिक इच्छिती ॥९५॥
हे सायास चुकती बहु मोटे ॥ भवबंधन आपोआप तुटे ॥ अंतीं सोहळे होती गोमटे ॥ वैकुंठवाटे चालतां ॥९६॥
तें सुख होईल उभयतांसी ॥ सोहळे करितील देवऋषी ॥ जडित विमानीं सन्मानेंसीं ॥ विष्णुदूत आपणासी बैसविती ॥९७॥
संत महंत सिद्ध किन्नर ॥ हे पुढें येतील सामोर ॥ विमानीं बैसवोनि सादर ॥ नामघोषगजर करितील ॥९८॥
मायबाप पडतां दृष्टीं ॥ चरणीं घालूनि दृढ मिठी ॥ तेथें करून सुखगोष्टी ॥ असों निकटीं त्यांपासीं ॥९९॥
तें सर्व सुखाचें पुरवावया कोड ॥ म्हणूनि चित्त करीं तूं वाड ॥ टाकूनि प्रपंचकाबाड ॥ परमार्थ दृढ साधावा ॥१००॥
तूं देव पाहावया सायास करीं ॥ नाशिवंताची आस न धरी ॥ प्रातःकाळीं उठोनि झडकरी ॥ स्नान करीं अनुतपें ॥१॥
सोमवार द्वादशी पर्वकाळ ॥ उदयीक पावला उत्तम काळ ॥ तरी मन शुद्ध करूनि उतावेळ ॥ ब्राह्मण सकळ पाचारीं ॥२॥
संकल्प करूनि विधियुक्तीं ॥ गृह लुटवावें द्विजांहातीं ॥ पुढें मिळेल कैशा रीतीं ॥ हा उद्वेग चित्तीं करूं नको ॥३॥
मायबाप सखा जिवलग ॥ आपुलें शिरीं आहे पांडुरंग ॥ तो सर्व पुरवील निजांगें ॥ आपदा मग होऊं नेदी ॥४॥
तो सन्निध आहे मजजवळीं ॥ परी दूर सांगतों पाल्हाळीं ॥ तूं देखोनी काय जाहलीस आंधळी ॥ चिन्हें सकळी न जाणसी ॥५॥
तो पांडुरंग हृदयीं प्रकटला देख ॥ म्हणूनि नावडे विषयसुख ॥ मनाच्या ओढी खुंटल्या अनेक ॥ सगुण स्वरूप न्याहाळितां ॥६॥
कनक कांता पदार्थ दोन ॥ जनांसी आवडाती जीवाहून ॥ आम्हांसी ते पाषाणाहूनि हीन ॥ काय तूं खूण नेणसी ॥७॥
भूक ताहान निश्चयें राहिली जाण ॥ सज्जन सोयरे आणि हें वन ॥ वृक्ष वल्ली आम्हांकारण ॥ दिसे समान सारिखेंचि ॥८॥
तो जवळी आहे रुक्मिणीपती ॥ म्हणोनि सुखदुःखें समान वाटती ॥ तोडोनि विषयांची नैश्चल्यभ्रांती ॥ भजन प्रीतीं करावें ॥९॥
हें सद्गुरूचे कृपेंकरून ॥ देवें बोलविलें मजकारण ॥ त्वांही सादर केलें श्रवण ॥ तरी तैसेंच वर्तून दावींका ॥११०॥
प्रसन्न होऊनि रुक्मिणीवर ॥ माझा तंव केला अंगीकार ॥ आतां सर्वथा आणिक विचार ॥ नव्हे साचार निश्चित ॥११॥
या वचनीं धरूनि विश्वास ॥ बळकट होईं घालूनि कांस ॥ आतांचि जाहला तुज उपदेश ॥ कांहीं सायास न करितां ॥१२॥
करूनि सडा संमार्जन ॥ श्रृंगारीं तुळसीवृंदावन ॥ अतीत ब्राह्मणाचें पूजन ॥ सद्भावें जाण करावें ॥१३॥
काया वाचा मनोभावेंसीं ॥ होईं वैष्णवांची अनन्य दासी ॥ विठ्ठलनाम निजप्रेमेंसीं ॥ अहर्निशीं घेईं कां ॥१४॥
हा स्त्रीउपदेशाचा आशय जाण ॥ सहज आलें अनुसंधान ॥ अवलंबिलें असे संपूर्ण ॥ संतसज्जन जाणती ॥१५॥
एकादश अभंग मुख्य देखा ॥ निजमुखें बोलिला वैष्णव तुका ॥ त्याजवरी ओंवीबद्ध टीका ॥ अर्थ नेटका निर्वाळिला ॥१६॥
तीं मुळींचीं पदें पाहूनि निगुती ॥ अर्थ ध्यानासी आणिजे संतीं ॥ तेणेंप्रमाणें जे का वर्तती ॥ ते तरती निश्चितीं सभाग्य ॥१७॥
निजकांतेचें करूनि मिष ॥ केला साधकांसी उपदेश ॥ जेणें तुटोनि भवबंधपाश ॥ शांतिसुख अनायास ये हातां ॥१८॥
जैसी चातकाची देखोनि आर्ती ॥ गगनीं उगवला रोहिणीपती ॥ परी प्रकाश न वंची कोणाप्रती ॥ समान स्थिती तयाची ॥१९॥
तेवीं कांतेसी उपदेश केला ॥ अर्थ नाहीं कोणासी वंचिला ॥ जो स्वभावें घेईल त्याजला ॥ असे ठेला स्वतःसिद्ध ॥१२०॥
तें वचन कानीं पडतां निश्चित ॥ तेणें द्रवलें तिचें चित्त ॥ मग अनुसंधानीं लावूनि प्रीत ॥ श्रवण करीत निजप्रेमें ॥२१॥
आणिक श्रीहरीचे वर्णूनि गुण ॥ चार प्रहर केलें जागरण ॥ मग उदयासी येतां अरुण ॥ रुक्मिणीरमण ओंवाळिला ॥२२॥
जाऊनि इंद्रायणीच्या तीरीं ॥ स्नान सारिलें ते अवसरीं ॥ कांता येऊनियां मंदिरीं ॥ द्विजांसी झडकरी पाचारिलें ॥२४॥
भांडीं गुरें वस्त्र अन्न ॥ सकळ घेऊनि गेले ब्राह्मण ॥ तेथें जटिल संन्यासी येऊन ॥ मंदिर धुंडोन पाहातसे ॥२५॥
तंव कांहींच न दिसे निश्चितीं ॥ मग चुलीची राख घेतली प्रीतीं ॥ सर्वांगासी चर्चिली विभूती ॥ देखूनि हांसती सकळिक ॥२६॥
म्हणे चवदा रत्नें वांटिते वेळ ॥ शंकरा लाधलें हालाहल ॥ तेवीं निर्दैवाचें प्राक्तन केवळ ॥ दिसोनि आलें आपणासी ॥२७॥
इतुकें करूनि ते अवसरीं ॥ तुकोबा चालिले बाहेरी ॥ तिळमात्र अन्न नाहीं घरीं ॥ म्हणोनि कांता उद्विग्न ॥२८॥
कालची एकादशी निराहार ॥ क्षुधेनें पीडिती मुलेंलेंकुरें ॥ म्हणूनि अंतरीं चिंतातुर ॥ म्हणे कैसा विचार करावा ॥२९॥
तंव गांवची महारीण होती दीन ॥ तिचें रूप धरी माता रुक्मिण ॥ तुकयाचें सत्त्व पाहावयाकारण ॥ वस्त्र मागोन पाहावें ॥१३०॥
ऐसें म्हणोनि विश्वजननी ॥ बाहेर निघाली तये क्षणीं ॥ तुकयातें देखोनि नयनीं ॥ काय बोलिली तयासी ॥३१॥
घर लुटविलें विप्रांहातीं ॥ मी तुमच्या घरची महारीण राबती ॥ कांहीं उरलें असेल तयां हातीं ॥ तरी द्यावें मजप्रती मायबापा ॥३२॥
तों वाडियामागूनि परसाआंत ॥ लुगडें वाळतां देखिलें तेथ ॥ तें तुकयानें ओढोनि त्वरित ॥ तिजकारणें दिधलें ॥३३॥
गांवींचे लोक देखोनि मनीं ॥ विस्मित जाहले तये क्षणीं ॥ म्हणती याणें विपरीत केली करणीं ॥ घातलें पाणी संसारा ॥३४॥
त्यांनीं घरीं सांगतां मात ॥ ऐकोनि कांता क्रोधभरित ॥ म्हणे प्राक्तन माझें विपरीत ॥ जाहली लोकांत अपकीर्तीं ॥३५॥
वाड्यांत मिळाल्या शेजारिणी ॥ त्यांजवळ देतसे गार्‍हाणीं ॥ दुःख कोणा सांगों साजणी ॥ तळमळ मनीं करी तसे ॥३६॥
दोन मासपर्यंत जाण ॥ भ्रतारें त्यागिलें मजकारण ॥ परतोनि घरीं नयेच जाण ॥ गांवांत असोन साजणी ॥३७॥
नानापरींचे त्रिविध जन ॥ मागें पुढें बोलती न्यून ॥ म्हणोनि काल समजावून ॥ घरासी घेऊन मी आलें ॥३८॥
रात्रीं मांडोनि कीर्तन ॥ त्याणें मज घातलें मोहन ॥ नानापरींचे दृष्टांत देऊन ॥ बोलिला वचन तें ऐका ॥३९॥
मायबाप विठ्ठलरखुमाई ॥ त्यांचे पाय आठवीत जायीं ॥ तीं अन्नवस्त्र देतील समयीं ॥ सायास कांहीं न करितां ॥१४०॥
त्यांचा विश्वास म्यां धरून ॥ सकळ लुटविलें धनधान्य ॥ भांडीं गुरें सर्व देऊन ॥ उदास होऊन बैसलें ॥४१॥
नेसतें वस्त्र आणिलें धुवोनी ॥ तें परसांत वाळूं घातलें साजणी ॥ तें महारिणीस दिधलें ओढोनी ॥ तुम्हीं तों नयनीं देखिलें ॥४२॥
मी करूनियां मोलमजुरी ॥ लेंकुरें पोशीत होतें बरीं ॥ त्यांचें तों बाहेर बरव्यापरी ॥ चाले परभारीं प्रारब्धें ॥४३॥
यापरी काळ कडे लागतां ॥ म्यां वायांचि बुद्धि केली वृथा ॥ घरासी आणिलें प्राणनाथा ॥ मुकलें अर्था सर्वस्वें ॥४४॥
पाय आठवितां निशिदिनीं ॥ अन्नवस्त्र देतील मजलागोनी ॥ ऐसा विश्वास त्याचें वचनीं ॥ आपुलें मनीं जाणिला ॥४५॥
चिंतन केलें दोन तीन वेळ ॥ तों दरिद्र पातलें तत्काळ ॥ लेंकुरें करिती तळमळ ॥ अन्न न मिळे म्हणोनी ॥४६॥
ऐसा पायांनीं केला घात ॥ म्हणोनि संतप्त जाहलें चित्त ॥ तरी आतां मी जाऊन देउळांत ॥ करीन विपरीत तें ऐका ॥४७॥
घरधनी पायांची वर्णिती थोरी ॥ ते फोडोनि टाकीन ये अवसरीं ॥ मग पाषाण घेऊन मस्तकावरी ॥ चालिली लवकरी देउळांत ॥४८॥
म्हणे रुक्मिणीपतीचे चरण ॥ ब्रह्मादिक करिती ज्यांचें ध्यान ॥ नारदादि करिती ज्यांचें गायन ॥ वर्णिती थोरपण जयांचें ॥४९॥
त्यांवरी पाषाण घालोनि पाहें ॥ मी फोडूनि टाकीन लवलाहें ॥ ऐसा चितीं करून निश्चय ॥ महाद्वारासी जातसे ॥१५०॥
हें जाणोनि पंढरीनाथ ॥ देउळामाजी थरथरां कांपत ॥ तो भक्तवत्सल दीननाथ ॥ लीला दावीत दासासी ॥५१॥
जेणें मत्स्यरूप धरूनी ॥ शंखासुर मारिला समुद्राजीवनीं ॥ तो तुकयाचे स्त्रियेस भिऊनी ॥ चक्रपाणी कांपत ॥५२॥
जो कूर्म होऊनि घननीळ ॥ पाठीवरी धरिला मंदराचळ ॥ तो सप्रेमभक्तीचें देखोनि बळ ॥ कांपे चळचळ निजांगें ॥५३॥
जो वराहरूप धरून श्रीहरी ॥ वसुधा धरिली दाढेवरी ॥ तो लीलानाटकी वैकुंठविहारी ॥ निजभक्तांसीं भीतसे ॥५४॥
जो बळेंच प्रगटोनि स्तंभाआंत ॥ हिरण्यकशिपु विदारला दैत्य ॥ तो निजभक्ताचें भय बहुत ॥ वागवी चित्तांत आपुल्या ॥५५॥
दानाभिमानें फुगला बळी ॥ मग त्रिविक्रम होऊनि वनमाळी ॥ तयासी घातलें पाताळीं ॥ तो कांपत देउळीं थरथरां ॥५६॥
जो रेणुकेच्या उदरासी येऊनी ॥ निःक्षत्रिय केली सकळ अवनी ॥ तो निजभक्तासी चक्रपाणी ॥ भयभीत होऊनि कांपत ॥५७॥
सकळ सुरवरांसी जिंकिलें जेणें ॥ तो दशकंठ निवटिला रघुनंदनें ॥ ऐसा प्रतापी भक्तभूषण ॥ भयेंकरून कांपत ॥५८॥
कंस चाणूर महादैत्य ॥ स्वहस्तें निवटी श्रीकृष्णनाथ ॥ तो तुक्याचे कांतेचें भय बहुत ॥ असे वागवीत मानसीं ॥५९॥
धर्में डवडवला चक्रपाणी ॥ देखोनि विस्मित जाहली रुक्मिणी ॥ म्हणे कवण चिंता उपजली मनीं ॥ मजलागोनि सांगावें ॥१६०॥
यावरी म्हणे चक्रपाणी ॥ आजि चिंता उद्भवली आमुचें मनीं ॥ जे तुकयाची कांता सक्रोध होऊनी ॥ पाषाण घेऊनि येतसे ॥६१॥
निजकरें फोडावे आमुचे चरण ॥ ऐसा निश्चय केला तिनें ॥ यासी उपाय करावा कवण ॥ हें मजलागोन कळेना ॥६२॥
रुक्मिणी म्हणे संकट काये ॥ येथोनि पळावें लवलाहें ॥ एवढी वेळ चुकवोनि पाहें ॥ परतोनि यावें मागुती ॥६३॥
यावरी म्हणे जगज्जीवन ॥ आपुले तें स्वाधीन नाहीं जाण ॥ मी जाहलों असें भक्तांआधीन ॥ त्यांचे आज्ञेनें वर्ततसें ॥६४॥
बाळक पदर धरितां पाहें ॥ पित्यासी बळें सोडवितां न ये ॥ तो निजमोहें थोकलाचि राहे ॥ तैसेंचि आम्हां हें जाहलें ॥६५॥
मिलिंद निजमुखें कोरी काष्ठासी ॥ परी कमळिणी सर्वथा न फोडवे त्यासी ॥ अडकला राहे निजमोहेंसीं ॥ गति तैसी मज जाहली ॥६६॥
आपण गेलिया येथून ॥ तरी तुकयाचें मोडेल मन ॥ मूर्ति न देखतां सगुण ॥ तो देईल प्राण आपुला ॥६७॥
त्याचें मनोगत राखिलें जरी ॥ तरी कांता येऊनि ये अवसरीं ॥ पाषाण घालील पायांवरी ॥ हे चिंता अंतरीं मज वाटे ॥६८॥
इकडे पत्नी सक्रोध मानसीं ॥ सत्वर येतसे देउळासी ॥ देखोनि तुका पुसे तिजसी ॥ कोठें जातेसी मज सांग ॥६९॥
येरी तयासी उत्तर देतसे ॥ तुझा पिता रुक्मिणीकांत ॥ तेणेंचि माझा केला घात ॥ पाय चित्तांत आठवितां ॥१७०॥
तुवां उपदेशिलें मजकारण ॥ आठवीत जाईं त्याचे चरण ॥ मग पुरवील वस्त्र अन्न ॥ तें म्यां वचन ऐकिलें ॥७१॥
विश्वासें वचन धरूनि चित्तीं ॥ घर लुटविलें विप्रांहातीं ॥ मुलेंलेंकुरें अनाथ दिसती ॥ अन्नवस्त्र त्यांप्रती मिळेना ॥७२॥
ऐसा पायांनीं केला घात ॥ म्हणोनि चालिलें देउळांत ॥ त्यांवरी पाषाण घालोनि त्वरित ॥ फोडीन निश्चित ये समयीं ॥७३॥
ऐसी पत्नीची ऐकोनि मात ॥ मोहें द्रवलें तुकयाचें चित्त ॥ म्हणे इनें तों मांडिलें विपरीत ॥ म्हणोनि अश्रुपात लोटले ॥७४॥
तरी इजसवेंचि जाऊनि आपण ॥ नम्र बोलावें विनीत वचन ॥ कीं क्रोध नावरेचि तुजकारण ॥ तरी मजवरी पाषाण घालीं कां ॥७५॥
ऐसें विचारूनि चित्तीं ॥ मागूनि चालिलें सत्वरगती ॥ हें जाणोनियां वैकुंठपती ॥ चिंता करिती मानसीं ॥७६॥
पहिले थरथरां होते कांपत ॥ ते उगेचि राहिले निवांत ॥ देखोनि रुक्मिणी झाली विस्मित ॥ मग विनोदें पुसत देवासी ॥७७॥
म्हणे देवाधिदेवा पंढरीनाथा ॥ मघां चळचळां कांपत होतां ॥ आतां आश्रय जाहला कोणता ॥ हा संशय चित्ता वाटतसे ॥७८॥
कोण तुमचा प्राणसखा ॥ जिवलग पातला पाठिराखा ॥ म्हणोनियां वैकुंठनायका ॥ निवांत  राहिलां ये समयीं ॥७९॥
मग म्हणे दीनदयाळ ॥ आणिकचि अरिष्ट ओढवलें सबळ ॥ तुकया आपुला भक्त प्रेमळ ॥ आली कळकळ माझी तया ॥१८०॥
कांता फोडील आपुले चरण ॥ म्हणोनियां मागें येतसे जाण ॥ कीं पत्नीस ऐसें बोलावें वचन ॥ घालीं पाषाण मजवरी ॥८१॥
म्हणोनि आपुलें दुःख विसरून ॥ त्याचीच चिंता वाटते दारुण ॥ यास उपाय करावा कवण ॥ हें मजकारण कळेना ॥८२॥
तिची तों आहे विरोधभक्ती ॥ विवेक विचार नाहीं चित्तीं ॥ अवचित मारील तुकयाप्रती ॥ हे चिंता मजप्रती वाटते ॥८३॥
पाषाण घालील पायांवरी ॥ मग त्याचे पाय दुखले जरी ॥ तरी कीर्तनीं नाचेल कैशापरी ॥ हे चिंता अंतरीं मज वाटे ॥८४॥
यावरी रुक्मिणी उत्तर देत ॥ तुम्ही कां उद्विग्न जाहलेति व्यर्थ ॥ जयावरी आपुली दया किंचित ॥ कळिकाळ कांपत तयासी ॥८५॥
जयासी प्रसन्न जाहला भास्कर ॥ त्यावरी सर्वथा न पडे अंधार ॥ कीं वस्तीस मिळालिया क्षीरसागर ॥ तो सर्वदा क्षुधातुर राहेना ॥८६॥
साधलिया अमृतसंजीवनी ॥ तरी रोग न बाधी त्यालागोनी ॥ तेवीं तुमचें नाम तुकयाच्या वदनीं ॥ असतां चक्रपाणी भय काय ॥८७॥
ऐसें बोलतां जगन्माता ॥ तों आली अवचित तुकयची कांता ॥ पाषाण ठेविला मस्तकावरुता ॥ देखिलें येतां महाद्वारीं ॥८८॥
ती अंतरीं प्रवेशतां सत्वर ॥ रुक्मिणीनें आड केलें द्वार ॥ तुकयासी ठेविलें बाहेर ॥ काय निमित्त पैं तेव्हां ॥८९॥
कांता संतापोन अंतरीं ॥ पाषाण घालील तयावरी ॥ म्हणूनि येतांच भीतरी ॥ तुकयासी बाहेरी कोंडिलें ॥१९०॥
यापरी चुकवोनि आघात ॥ भक्तांसी रक्षी पंढरीनाथ ॥ जैसें बाळक अग्नीसी धरूं जात ॥ तंव माता रक्षित तयासी ॥९१॥
तुकयाचें चित्तीं ऐसा भाव ॥ जे कांतेसी पावला पंढरीराव ॥ मजवरी रुसला रुक्मिणीरावो ॥ म्हणऊनि द्वार आड केलें ॥९२॥
कीर्तनीं जागला घनसांवळा ॥ आतां विश्रांति घ्यावया निद्रित जाहला ॥ मी जाऊन तेथें करीन गलबला ॥ कोंडिलें मजला यासाठीं ॥९३॥
आतां परतोन जावें घरा ॥ सर्वथा न करावा उजगरा ॥ किंवा राग आला रुक्मिणीवरा ॥ आड केलें द्वारा यासाठीं ॥९४॥
कीं कांतेची भक्ति विशेष जाण ॥ तीस अपंगी जगज्जीवन ॥ मज बाहेर दिधलें टाकून ॥ म्हणोनि रुदन करीतसे ॥९५॥
असो ते समयीं तिचें प्रेम वर्णितां ॥ तरी ग्रंथीं विशेष वाढेल कथा ॥ पायांवरी पाषाण उचलोनि घालितां ॥ तंव रुक्मिणीमाता बोलिली ॥९६॥
काय अपराध केला जगज्जीवनें ॥ म्हणोनि फोडितेसी याचे चरण ॥ तें सांग हो मजकारण ॥ संकोच मनीं न धरितां ॥९७॥
येरी म्हणे ऐकवो माये ॥ एकदोन वेळां आठविले पाये ॥ तों मंदिरीं न दिसे एकही ठाये ॥ संसारसोये मोडिली ॥९८॥
घरीं नाहीं वस्त्र अन्न ॥ मुलें लेंकुरें करिती रुदन ॥ म्हणोनि संतापलें मन ॥ फोडितें चरण यासाठीं ॥९९॥
पायांनीं केला आमुचा घात ॥ म्हणोनि संतप्त जाहलें चित्त ॥ ऐसी ऐकोनि तियेची मात ॥ रुक्मिणी बोलत तियेसी ॥२००॥
जें संसारांत पडेल उणें ॥ मी निजांगें पुरवीन तुजकारणें ॥ मग साडी चोळी मूठभर होन ॥ तिजकारणें दीधले ॥१॥
हें देतां पावली समाधान ॥ मग पाषाण दीधला टाकून ॥ तेव्हां वस्त्र करोनि परिधान ॥ धरिले चरण रुक्मिणीचे ॥२॥
मूठभर होन घेऊनि हातीं ॥ बाहेर आली सत्वरगती ॥ पुढिले अध्यायीं रसउत्पत्ती ॥ तरी सादर श्रोतीं परिसावें ॥३॥
हृदयीं बैसोनि रुक्मिणीकांत ॥ सवेंचि वदवीतसे यथार्थ ॥ महीपति त्याचा मुद्रांकित ॥ शरणागत दासांचा ॥४॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ एकोनपंचाशत्तमाध्याय रसाळ हा ॥२०५॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥    ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगार्पणमस्तु ॥    ॥ शुभं भवतु ॥    ॥ श्रीरस्तु ॥
॥ श्रीभक्तविजय एकोनपंचशत्तमाध्याय समाप्त ॥

श्री भक्तविजय

Shivam
Chapters
॥ मंगलाचरणम् ॥ आरती श्रीविठ्ठलाची, प्रार्थना - आरती श्रीविठ्ठलाची युगें ... अध्याय १ अध्याय २ अध्याय ३ अध्याय ४ अध्याय ५ अध्याय ६ अध्याय ७ अध्याय ८ अध्याय ९ अध्याय १० अध्याय ११ अध्याय १२ अध्याय १३ अध्याय १४ अध्याय १५ अध्याय १६ अध्याय १७ अध्याय १८ अध्याय १९ अध्याय २० अध्याय २१ अध्याय २२ अध्याय २३ अध्याय २४ अध्याय २५ अध्याय २६ अध्याय २७ अध्याय २८ अध्याय २९ अध्याय ३० अध्याय ३१ अध्याय ३२ अध्याय ३३ अध्याय ३४ अध्याय ३५ अध्याय ३६ अध्याय ३७ अध्याय ३८ अध्याय ३९ अध्याय ४० अध्याय ४१ अध्याय ४२ अध्याय ४३ अध्याय ४४ अध्याय ४५ अध्याय ४६ अध्याय ४७ अध्याय ४८ अध्याय ४९ अध्याय ५० अध्याय ५१ अध्याय ५२ अध्याय ५३ अध्याय ५४ अध्याय ५५ अध्याय ५६ अध्याय ५७