Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय ५२

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीजगदीश्वराय नमः ॥    
जय जय भक्तकरुणाकरा ॥ अक्षय अभंगा जगदुद्धारा ॥ आदिस्तंभा सायुज्यउदारा ॥ रुक्मिणीवरा श्रीविठ्ठला ॥१॥
तूं जया पाहसी कृपादृष्टी ॥ त्याची तुटे भवबधफांसोटी ॥ करूनि प्रपंचाची तुटी ॥ देसी शेवटीं अक्षयपद ॥२॥
तुझें उदारत्व वर्णितां पाहें ॥ सहस्रमुखातेंही लेखा नोहे ॥ महाकवीची मति कुंठित होये ॥ तेथें मी काये मशक ॥३॥
परी आवडीची ऐसी जाती ॥ बाळकें मातेसी भलतें बोलती ॥ परी जननीस त्याची न वाटे खंती ॥ ऐकूनि तुष्टे ती निजलोभें ॥४॥
तेवीं कृपा करूनि जगज्जीवनें ॥ अंगीकारावीं आर्ष वचनें ॥ हेंचि मागतों तुजकारणें ॥ परी तुझेचि सत्तेनें दयाळा ॥५॥
सागरींचें जीवन मेघ आणिती ॥ ते सरित घेऊन समुद्रासी जाती ॥ तरी उपकार कोण तयांप्रती ॥ ज्याचें त्यास अर्पितां ॥६॥
भास्कराचें जावें भेटीसी ॥ तरी त्याचेच प्रकाशें पाहावें त्यासी ॥ तेवीं तुज प्रार्थावया हृषीकेशी ॥ सत्ता आम्हांसी असेना ॥७॥
कीं पृथ्वीस केला नमस्कार ॥ आणि तिजवर पडेच शरीरभार ॥ तेवीं तुज वर्णावया साचार ॥ आणिक आधार असेना ॥८॥
नातरी विनवावें प्रभंजनास ॥ तरी त्याच्याच योगें निघती श्वास ॥ तेवीं तुझीं चरित्रें यावया वाचेस ॥ कारण तूंचि अससी पैं ॥९॥
कीं अग्नीस धूप दाखविला जर ॥ तरी त्याचेच योगें निघे धूर ॥ तेवीं तुझ्याच योगें चित्त होतें स्थिर ॥ निघती उद्गार कथेचे ॥१०॥
गंगेसी केला अभिषेक ॥ परी तिजचिपासाव घेतलें उदक ॥ तेवीं तुझिया प्रसादें देख ॥ कवि अनेक वर्णिती ॥११॥
नातरी चंद्र आला उदयास ॥ त्याच्याच प्रकाशें पाहावें त्यास ॥ कां मातेची सेवा केली विशेष ॥ तरी शरीर असे जननीचें ॥१२॥
सुरतरूखालीं बैसोन ॥ कल्पनेकरूनि त्यासी घातलें जीवन ॥ मग आपण उपकार दाखवितां जाण ॥ लज्जित सज्ञान होतसे ॥१३॥
तेवीं तुझिया सामर्थ्यें रुक्मिणीपती ॥ वेदीं वर्णिली अपार स्तुती ॥ मग विवेक करूनि आपुले मती ॥ नेति नेति वदले कीं ॥१४॥
ऐसा स्वसामर्थ्यें तूं अधोक्षज ॥ जाणसी दासांचें अंतरगुज ॥ आतां अभय वर देऊन मज ॥ वदवीं निजभक्तविजयकथा ॥१५॥
मागील अध्यायाचे  अंतीं ॥ देहूस आले रुक्मिणीपती ॥ सगुण रूप धरूनी निश्चितीं ॥ तुकयासी प्रीतीं भेटले ॥१६॥
मग प्रसन्न होऊनि जगज्जीवन ॥ म्हणती कांहीं माग वरदान ॥ जें विरिंचीस न लाभे करितां प्रयत्न ॥ तें मी देईन तुजलागीं ॥१७॥
यवरी तुका देत उत्तर ॥ म्हणे चित्तीं न पडावा तुझा विसर ॥ गुण गाईन वारंवार ॥ सप्रेम अंतरीं होउनी ॥१८॥
आणि तुझे निजभक्त अंतरंग ॥ अखंड असावा त्यांचा संग ॥ हेंच मागतों आला प्रसंग ॥ न करीं मनोभंग दयाळा ॥१९॥
तुझें भजनीं असावी प्रीती ॥ न लगे कांहीं धनसंपत्ती ॥ पुढें करिसील चारी मुक्ती ॥ तरी त्या नावडती मजलागीं ॥२०॥
अखंड संतसमागम ॥ वाचेसी असावें तुझें नाम ॥ मग गर्भवास असतां संभ्रम ॥ होय सुगम सर्वदा ॥२१॥
हेंचि मागणें रुक्मिणीपती ॥ म्हणोनि नमन केलें पुढती ॥ ऐसें ऐकोनि वैकुंठपती ॥ आश्चर्य चित्तीं करीतसे ॥२२॥
मग गरुडासी म्हणे भक्तसखा ॥ उदास विरक्त प्रेमळ तुका ॥ येणें सर्वं त्याग करूनि देखा ॥ मजचि एका आराधिलें ॥२३॥
माझिया वियोगदःखेंकरून ॥ अन्न उदक वर्जिले जाण ॥ म्हणोनि देह कृश होऊन ॥ गेला वाळून पाहें तुका ॥२४॥
यावरी बोले विनतासुत ॥ तुम्हीं आशीर्वाद लिहिला पत्रांत ॥ कीं जोंवरी वैकुंठ कैलास दिसत ॥ तोंवरी चिरंजीव असावें ॥२५॥
तें आपुलें वचन वैकुंठपती ॥ असत्य नव्हेचि कल्पांतीं ॥ तरी शरीर वाळलें म्हणोनि प्रीतीं ॥ उद्विग्न चित्तीं कां होतां ॥२६॥
भजनीं रतलें याचें चित्त ॥ तेव्हांचि कळिकाळ जाहला अंकित ॥ नामयाचा अवतार साक्षात ॥ जाणती संत निजखूण ॥२७॥
अनंत जन्मीं करूनि भजन ॥ एकाग्र निश्चळ करूनि मन ॥ तुम्हांसी केलें आपुलें स्वाधीन ॥ वर्णितो गुण निजप्रीतीं ॥२८॥
यावरी तुकयासी म्हणे जगजेठी ॥ मी क्षुधित जाहलों बहु पोटीं ॥ उपवासी निघूनि उठाउठीं ॥ तुझिय भेटी पातलों ॥२९॥
तरी गृहांत निपजलें असेल अन्न ॥ तें पात्रीं आणावें विस्तारूनि ॥ ओलें कोरडें म्हणोन ॥ संकोच मनीं न धरावा ॥३०॥
म्हणाल सन्निध असतां रुक्मिणी ॥ क्षुधित कां झाले चक्रपाणी ॥ तुकयाचा हेत होता मनीं ॥ कीं देवा भोजनीं बैसवावें ॥३१॥
तें मनोगत जाणोनि त्वरित ॥ तैसेंचि वदले पंढरीनाथ ॥ जेणें प्रेमळाचा पुरे हेत ॥ तेंचि दीननाथ करीतसे ॥३२॥
मग तुकयानें आणोनि जळ ॥ धुतलें देवाचें चरणकमळ ॥ कोमल तुलसीदलांची माळ ॥ कंठीं तत्काळ घातली ॥३३॥
अत्यंत प्रीतीं करूनि नमन ॥ मग पात्रीं वाढूनि आणिलें अन्न ॥ शुष्क भाकरी भाजीपान ॥ शाकेसी लवण दुसरें असे ॥३४॥
तें आवडीनें खात जगज्जीवन ॥ ऐकोनि आशंका धरितील सज्जन ॥ म्हणतील क्षीराब्धिवासी नारायण ॥ कोरडें कदन्न खातसे ॥३५॥
तरी एक सद्भाव असतां अंतरीं ॥ तेथेंचि क्षुधित होय श्रीहरी ॥ मग याति कुळ न विचारी ॥ निजप्रीतीं बरी देखोनियां ॥३६॥
पक्वान्नें करूनि नाना रीतीं ॥ वाट पाहे दुर्योधन कुमती ॥ परी तेथें न जेवितां श्रीपती ॥ कण्याचि खाती विदुराच्या ॥३७॥
कीं द्रौपदेनें सद्भावें पाहतां वाट ॥ जेवितां लोटूनि दिधलें ताट ॥ मग धांवत येऊनि बैसले निकट ॥ मागत देंठ भाजीचा ॥३८॥
जो यज्ञपुरुष अति निर्मळ ॥ तो उच्छिष्ट गवळियांचें खातो बळें ॥ भिल्लिणीचीं उच्छिष्ट फळें ॥ भक्षी घननीळ निजप्रीतीं ॥३९॥
तो तुकयाचें घरीं कदन्न भक्षितां ॥ येथें आश्चर्य कोणतें चित्ता ॥ म्हणोनि साशंक न व्हावें श्रोतां ॥ पुरातन कथा ऐकोनी ॥४०॥
असो रुक्मिणीसहित जगज्जीवन ॥ आवडीं बैसोनि केलें भोजन ॥ करशुद्धी देऊनि तुकयान ॥ उच्छिष्ट आपण भक्षिलें ॥४१॥
देवासी मुखशुद्धीसी ते वेळ ॥ आणूनि दिधलें तुळसीदळ ॥ आवडी देखोनि दीनदयाळ ॥ अति आदरें भक्षिती ॥४२॥
यापरी होऊनि संतुष्टी ॥ मग तुकयासी बोले जगजेठी ॥ आतां मज ठेवूनि हृदयसंपुटीं ॥ वियोगहिंपुटी न व्हावें ॥४३॥
तूं बोलाविसील जैं मज ॥ तैं सगुण स्वरूपें भेटेन तुज ॥ ऐसें म्हणोनि अधोक्षज ॥ जाते जाह्ले तेधवां ॥४४॥
तुकयानें धांवूनि ते वेळीं ॥ मस्तक ठेविला चरणकमळीं ॥ मग रुक्मिणीसहित वनमाळी ॥ पंढरपुरासी पातला ॥४५॥
तंव एक ब्राह्मण कामना धरूनी ॥ आळंदीस अनुष्ठानी बैसला ॥ म्हणे पुराणव्युत्पत्ति व्हावी मजलागुनी ॥ मनीं अखंड चिंतित ॥४६॥
मग दृष्टांत दाविला ज्ञानेश्वरें ॥ कीं तुकयापासीं जाय तूं त्वरें ॥ तो तुज भेटोनि एकांतीं ॥ कामना चित्तीं सांगितली ॥४८॥
म्हणे म्यां अनुष्ठान केलें अलकावतीसीं ॥ ज्ञानदेवें पाठविलें तुम्हांपासी ॥ वचनें ऐकोनियां ऐसीं ॥ तुका मानसीं विस्मित ॥४९॥
कांहीं पुण्य नाहीं गांठीं ॥ जरी तें वेंचूं यासाठीं ॥ ज्ञानदेवें हें शेवटीं ॥ पाठी लाविली उपाधी ॥५०॥
मग विचार करीत आपुलें मनीं ॥ म्हणे विद्या नाहीं याचें प्राक्तनीं ॥ म्हणोनि ज्ञानदेवें कंटाळोनी ॥ धरणें पाठवून दिधलें ॥५१॥
म्हणे मी नेणता अज्ञान ॥ नेणेंचि जप तप अनुष्ठान ॥ ज्ञानदेवें मजलागून ॥ कासया थोरपण दिधलें ॥५२॥
मग अकरा अभंग आणि नारळ ॥ ब्राह्मणासी दिधले ते वेळ ॥ म्हणे हें भक्षिशी जे वेळ ॥ ज्ञान तत्काळ तुज होईल ॥५३॥
ब्राह्मणाचें विकल्पी मन ॥ म्हणे नारळ भक्षितां नव्हे ज्ञान ॥ प्राकृत अभंग मजकारण ॥ पाहिजेत पैं कासया ॥५४॥
ऐसा विकल्प चित्तीं धरून ॥ टाकूनि गेला प्राक्तनहीन ॥ जैसा चिंतामणि हातीं लागतां जाण ॥ गोफणी घेऊन दवडिला ॥५५॥
कां निधान सांपडतां अभाग्याला ॥ तें कोळशाऐसें दिसे त्याला ॥ नातरी पक्वान्न रोगियाला ॥ कडवट जिव्हेसी लागत ॥५६॥
कां भागिरथीची कुपी जाण ॥ उन्मत्तासी भासे मद्यपान ॥ नातरी कल्पतरूचें वन ॥ जाय डावलून दरिद्री ॥५७॥
तेवीं तुकयानें प्रसाद दिधला ॥ तो विप्रें तेथेंचि टाकिला ॥ मग अलकावतीस ज्ञानराजाला ॥ पत्र लिहून पाठविलें ॥५८॥
मज पामरासी देऊनि थोरी ॥ येथें पाठविला धरणेकरी ॥ तुमची आज्ञा वंदोनि शिरीं ॥ उचित झडकरी दिधलें ॥५९॥
तेणें विकल्प धरूनि मग ॥ टाकिले एकादश अभंग ॥ महाफळाच करूनि त्याग ॥ गेला सवेग तेथूनी ॥६०॥
ऐसें कल्पोनि मानसीं ॥ निरोप पाठविला आळंदीसी ॥ मग ध्यानांत आणूनि हृषीकेशी ॥ नामस्मरण करीतसे ॥६१॥
तंव शिवाजीराजापासीं देख ॥ शास्त्रज्ञ होता पुराणिक ॥ त्याचा ब्राह्मणजन एक ॥ होता अति मूर्ख अज्ञानी ॥६२॥
तो तुकोबापासीं सत्वर ॥ करावयासी आला नमस्कार ॥ तोचि नारळ उचलोनि वैष्णववीरें ॥ त्याचे हातीं दिधला ॥६३॥
आणि एकादश अभंग ठेविले लिहून ॥ तेही दिधले त्याकारण ॥ तेणें तो नारळ फोडून ॥ तेथेंच भक्षिला निजप्रीतीं ॥६४॥
बिर्‍हाडासी गेला तो ब्राह्मण ॥ तों तेथें मांडिलें होतें पुराण ॥ श्रवणासी बैसले पंडितजन ॥ अति निपुण वेदशास्त्रीं ॥६५॥
आणिक श्रोते सज्ञान चतुर ॥ ऐकावया बैसले सादर ॥ तेथें तो ब्राह्मणजन येऊनि सत्वर ॥ करीत प्रश्न पुराणिका ॥६६॥
तुम्हीं श्लोक वाचिला आतां ॥ त्याचे पदाचा अर्थ राहिला सांगतां ॥ पंडित मागुती विचारितां ॥ तों यथार्थ समस्तां वाटलें ॥६७॥
म्हणती हें आश्चर्य बहुत ॥ यासी ओनामातों नव्हता येत ॥ एकाएकीं पुराणव्युत्पत्ति ॥ कैसी जाहली कळेना ॥६८॥
वृत्तांत पुसतां त्याकारण ॥ साकल्यें सांगितलें वर्तमान ॥ म्हणे एकादश अभंग तुकयानें ॥ आणि नारळ एक दीधला ॥६९॥
तो फोडोनि खातांचि ते वेळीं ॥ गीर्वाण भाषा कळों लागली ॥ ऐसी ऐकोनियां बोली ॥ तटस्थ जाहली सकळ सभा ॥७०॥
पुराणिकें समेप बोलावूनि प्रीतीं ॥ पत्र दिधलें त्याचे हातीं ॥ म्हणे हें वाचूनि दावीं आम्हांप्रती ॥ तरी सत्य प्रतीती वाटेल ॥७१॥
मग तुकयाचे पाय आठवूनि चित्तीं ॥ सांगूं लागला पुराणव्युत्पत्ती ॥ ऐकोनि पंडित तटस्थ होती ॥ आश्चर्य त्यांप्रती वाटलें ॥७२॥
म्हणती विष्णुभक्तांची अघटित करणी ॥ नव्हे तेंचि करूनि दाविती जनीं ॥ एक सद्भाव चित्तीं धरूनी ॥ चक्रपाणी वश्य केला ॥७३॥
जो लीलानाटकी भगवंत ॥ राईचा करी पर्वत ॥ त्याचे आवडते जे निजभक्त ॥ अघटित चरित्र तयांचें ॥७४॥
मूर्खासी ज्ञान जाहलें अद्भुत ॥ ही चिंचवडीं देवासी कळली मात ॥ मग ब्राह्मण मिळोनि समस्त ॥ स्वभावें बोलती एकमेकां ॥७५॥
आपण मताभिमान करून ॥ तुकयाचें करितों हेळण ॥ परी मनुष्य न म्हणावें त्यालागून ॥  यथार्थ वचन जाणिजे ॥७६॥
एक म्हणती पाचारूनि त्यासी ॥ प्रीतीनें पुसावें एके दिवसीं ॥ तूं कोण आहेसी हें सांग आम्हांसी ॥ ऐसें तुकयासी पुसावें ॥७७॥
तो ब्राह्मणभक्त अति प्रेमळ ॥ आपणासी सांगेल तत्काळ ॥ ऐसा चिंचवडीं ते वेळ ॥ विचार केला द्विजवरीं ॥७८॥
मग मनुष्य करूनि मोलकरी ॥ त्यासी सांगितलें ते अवसरीं ॥ तुवां जाऊनि तेथवरी ॥ तुकयासी लवकरी पाचारिंजे ॥७९॥
इतुकेंचि जाऊनि सांग वहिलें ॥ कीं चिंचवडीं देवांनीं पाचारिलें ॥ ऐसें ऐकूनि ते वेळे ॥ मनुष्य उठिला सत्वरी ॥८०॥
मग देहूसी येऊनि तयानें ॥ तुकयासी केलें साष्टांग नमन ॥ तंव तेथें होतसे हरिकीर्तन ॥ बैसले सज्जन श्रवणासी ॥८१॥
सप्रेमभावें अति सादर ॥ श्रवण करिती नारी नर ॥ नामघोषें कोंदलें अंबर ॥ पडला विसर देहाचा ॥८२॥
नाठवे कोणासी प्रंपंचभ्रांती ॥ लवों विसरलों नेत्रपातीं ॥ नामरूपीं जडलीं वृत्ती ॥ जाहली विश्रांती सकळिकां ॥८३॥
टाळकरी आणि मृदंग्यांसी ॥ आम्ही कोण हें नाठवें त्यांसी ॥ आपपर नाठवेचि कोणासी ॥ प्रेम मानसीं प्रगटलें ॥८४॥
हिलाल धरिला होता ज्यानें ॥ तयासी नाहीं देहभान ॥ नामरूपीं जडलें मन ॥ मी कोण हें स्फुरेना ॥८५॥
तेणें हिलाल करितां वरी ॥ तों मंडपासी लागला ते अवसरीं ॥ तों आणिक कथा लागली दुसरी ॥ ते सादर चतुरीं परिसावी ॥८६॥
चांभारगोंदियांत प्रसिद्ध ॥ ज्ञानसागर शेखमहंमद ॥ तो कीर्तन करीत सानंद ॥ प्रेमछंदें नामाच्या ॥८७॥
श्रवणासी बैसले बहुत जन ॥ अठरा वर्णांचे थोर लहान ॥ आणिक चतुर श्रीमंत जन ॥ सज्ञान ब्राह्मण पंडित जे ॥८८॥
एकाग्र ऐकती कीर्तन सांग ॥ कथेसी आला अद्भुत रंग ॥ पाखंडियांसी वचन न सुचे मग ॥ आरोगिले मूग ते समयीं ॥८९॥
तों वक्त्यानें ते वेळां ॥ उडी मारूनि मंडप चोळिला ॥ हे कौतुक देखोनि डोळां ॥ आश्चर्य सकळां वाटलें ॥९०॥
मग पुढें बैसले होते श्रवणीं ॥ ते पुसते जाहले तये क्षणीं ॥ कशाकरितां मंडप स्वामींनीं ॥ दाखविला चोळूनि आम्हांतें ॥९१॥
हें कौतुक दृष्टीं देखोन ॥ आशंकित जाहलें त्याचें मन ॥ शेखमहंमद देखोन ॥ काय बोलिला ते समयीं ॥९२॥
वैष्णव तुका देहुगांवांत ॥ प्रेमभावें कीर्तन करित ॥ तों मंडपासी हिलाल अकस्मात ॥ लागला अवचित न कळतां ॥९३॥
तो जळतां दृष्टीं देखिला तेथ ॥ म्यां निजकरें विझविला येथ ॥ ऐसी ऐकोनियां मात ॥ श्रोते आशंकित जाहले कीं ॥९४॥
हें कोणासी न वाटे खरें ॥ म्हणती देहूगांव बहुत दूर ॥ तुम्हांस तेथील समाचार ॥ कैशापरी श्रुत जाहला ॥९५॥
तेथेंही श्रोतयांचा असेल मेळा ॥ त्यांच्या काय न दिसे डोळां ॥ म्हणूनि मंडप तुम्हीं विझविला ॥ हें यथार्थ आम्हांला न वाटे ॥९६॥
मग शेखमहंमद बोले वचन ॥ तुकयाचें कीर्तनीं बैसलें जन ॥ तयांसी नाहीं देहभान ॥ करितां श्रवण हरिलीला ॥९७॥
नामरूपीं जडलें चित्त ॥ सकळ जाहले देहातीत ॥ हिलाल लागोनि मंडप जळत ॥ तो म्यां त्वरित विझविला ॥९८॥
यावरी श्रोते पुसती मात ॥ कीर्तनीं असे पंढरीनाथ ॥ त्याणें कां न चुकविला आघात ॥ मंडप जळतां देखोनी ॥९९॥
मग शेखमहंमद बोलती त्यांसी ॥ प्रेमें भुलला हृषीकेशी ॥ देवपण नाठवेच तयासी ॥ नाठवे भक्तांसी भक्तपण ॥१००॥
ते दोघे एक जाहले असती ॥ कोणीं रक्षावें कोणाप्रती ॥ जेवीं दोनी दीपक जळत असती ॥ भिन्न न दिसती सर्वथा ॥१॥
ते एके ठायीं करितां वस्ती ॥ समरसपणें मिळोनि जातीं ॥ ऐसी तयांची विदेहस्थिती ॥ माझें चित्तीं श्रुत जाहली ॥२॥
कीं सरितेमाजी विशाळ बेटें ॥ तेथें उदकाचे होती दोन वांटे ॥ मग पुढें होऊनि एकवटें ॥ भिन्नत्व न दाविती सर्वथा ॥३॥
कां प्रतिमा आणि उपकरण ॥ एकेचि पितळेचीं असती जाण ॥ मुशींत आटतां त्यांकारण ॥ न दिसती भिन्न सर्वथा ॥४॥
नातरी घृत नवनीत पाहीं ॥ दोन्ही कढविलीं एकेचि ठायीं ॥ त्यांसी वेगळेपण पाहतां कांहीं ॥ भिन्नत्व नाहीं सर्वथा ॥५॥
तेवीं देव भक्त जाहले असतां एक ॥ कोण कोणाचें जाणेल दुःख ॥ समरसे अविनाश जाहलें सुख ॥ भेदाभेद मावळले ॥६॥
देवपणा विसरले रुक्मिणीकांत ॥ तुकया न स्मरे मी भक्त ॥ तैसेच श्रोते जाहले समस्त ॥ हा मज वृत्तांत समजला ॥७॥
हें जरी तुम्हांस न वाटलें खरें ॥ तरी तेथूनि आणा समाचार ॥ ऐसें ऐकूनि उत्तर ॥ श्रोते चतुर संतोषले ॥८॥
मग देहूचे पाटिलासी पत्र लिहूनी ॥ एक सांडणी पाठविली त्यांणीं ॥ कीं रात्रीं कौतुक देखिलें नयनीं ॥ तें यथार्थ लिहूनि पाठवावें ॥९॥
अस्तमाना जातां दिनकर ॥ आलें त्याचें प्रत्युत्तर ॥ रात्रीं होतां कीर्तनगजर ॥ मंडपासी हिलाल लागला ॥११०॥
दीडहात छीद्र पडलें जाणा ॥ परी रात्रीं कळलें नाहीं कोणा ॥ सकाळीं उठोनि देखिलें नयना ॥ मग आश्चर्य मना वाटलें ॥११॥
ऐसें पत्र ऐकतां श्रवणीं ॥ यथार्थ वाटलें त्यांलागोनी ॥ मग शेखमहंमदापासीं येऊनी ॥ नमस्कार घातली ॥१२॥
म्हणती तेथील वृत्तांत ॥ तुम्हांसी कैसा जाहला श्रुत ॥ हा चमत्कार देखोनि अद्भुत ॥ साश्चर्य चित्त सकळांचें ॥१३॥
ऐसी ऐकूनि वचनोक्ती ॥ म्हणे काय सांगावें तुम्हांप्रती ॥ मीन नीटचि धार चढती ॥ ते आणिकां गती अवघड ॥१४॥
आणिका जळचरें बहुत जाण ॥ परी पत्स्याऐसें त्यां न लोटे जीवन ॥ तेवीं भक्तांचे मनींची खूण ॥ भाविकांवांचून कळेना ॥१५॥
कीं पिपीलिकांचे मार्गानें ॥ पिपीलिकाचि चालूं जाणे ॥ तेवीं वैष्णवांचे मनींची खूण ॥ भाविकांवांचून कळेना ॥१६॥
कीं अंतरिक्षीं विहंगम उडतां ॥ तेथें मार्ग पहावा कोणता ॥ परी पक्षीचि चालती त्या पंथा ॥ आणिकां सर्वथा कळेना ॥१७॥
जे कूपामध्यें बेडूक राहत ॥ ते काय जाणती पयोब्धीची मात ॥ तेवीं गुरुभक्तांची खूण निश्चित ॥ मायालोभियांसी कळेना ॥१८॥
ऐसी वचनोक्ति बोलोनि त्वरित ॥ शेखमहंमद राहिले निवांत ॥ आश्चर्य मानूनि श्रोते समस्त ॥ घातले दंडवत सकळांनीं ॥१९॥
असो सिंहावलोकनें आतां ॥ श्रोतीं परिसावी मागील कथा ॥ जो चिंचवडीहूनि मनुष्य येतां ॥ त्यानें अकिली कथा तुकयाची ॥१२०॥
तेथेंचि जडला त्याचा भाव ॥ निरोप सांगावयाचा नाहीं आठव ॥ प्रपंचउद्वेग राहिला सर्व ॥ ऐसा जीव सुख पावला ॥२१॥
घरासी जावें परतोन ॥ हेंही सर्वथा नाठवे भान ॥ तुकयाचें होतांचि दर्शन ॥ जाहला तल्लीन निजप्रीतीं ॥२२॥
इकडे चिंचवडीं देव वाट पाहात ॥ म्हणती तुकयासी दिवस लागले बहुत ॥ मनुष्यही परतोनि नाहीं येत ॥ काय जाहलें कळेना ॥२३॥
मग विचार करूनि सकळांनीं ॥ दुसरा मनुष्य पाठविला त्यांनीं ॥ तोही तुकयाचें कीर्तन ऐकूनी ॥ विदेह होऊन बैसला ॥२४॥
विलंब लागतांचि त्याप्रती ॥ तिसरा पाठविला मागुती ॥ त्याचीहि उडाली देहभ्रांती ॥ सप्रेम चित्तीं होऊन ॥२५॥
मग गजवदनाचे उपासक ॥ आश्चर्य करिती सकळिक ॥ तिघे मनुष्य गेले देख ॥ न ये एकही परतोनी ॥२६॥
जेवीं गंगेसी वोहळ गेले ॥ ते आपलेपणासी समूळ मुकले ॥ कां नानापुष्पांचे मकरंद भले ॥ वायूसी मिळाले समरसें ॥२७॥
तरंग मिळाला जळांत ॥ कीं अभ्रचि लपलें आकाशांत ॥ कीं सुवागी पडे मुशींत ॥ ते नाहीं येत परतोनी ॥२८॥
तैसेंचि जाहलें त्यांकारण ॥ निरोपही न सांगती येऊन ॥ तुकयाचें ऐकतां सप्रेम गायन ॥ राहिले तल्लीन होऊनी ॥२९॥
तुकयासी सांगितलें असतें तयांनीं ॥ तरी यावया अनुमान न करितां मनीं ॥ त्याऐसा ब्राह्मणभक्त जनीं ॥ वैष्णव ज्ञानी असेना ॥१३०॥
तरी आपणचि सांडोनि वर्णाभिमान ॥ जाऊनि घ्यावें त्याचें दर्शन ॥ संशय वाटतसे मनीं जाण ॥ ते जीवींचि खूण पुसावी ॥३१॥
ऐसा विचार करूनि जाण ॥ ब्राह्मण निघाले तेथून ॥ हे अंतरीं तुकयालागून ॥ न सांगतां खूण कळलीं कीं ॥३२॥
म्हणे मनुष्यें पाठविलीं विप्रांनीं ॥ परी तो सांगितला नाहीं निरोप कोणीं ॥ आतां तेचि कृपावलोकनीं ॥ येताति चालोनि भेटावया ॥३३॥
तरी आपण न जातां येथून ॥ ब्राह्मणांचा होईल अपमान ॥ लक्ष्मीकांत ज्यांचे चरण ॥ हृदयीं भूषण वागवितो ॥३४॥
ते आले नाहींत येथवरीं ॥ तों आपण पुढें जावें सत्वरी ॥ ऐसें विचारून अंतरीं ॥ निघे सत्वरी तेधवा ॥३५॥
जैसी चातका तृषा लागत ॥ तों मेघ सत्वर धांवूनि येत ॥ कीं उदया येतां रोहिणीकांत ॥ सरितानाथ उचंबळे ॥३६॥
नातरी हिरकणी देखोनि सुंदरा ॥ ऐरणींतूनि निघे हिरा ॥ येरयेरांच्या अंतरा ॥ साक्ष जैसी प्रतीती ॥३७॥
कां चुंबकाची देखोनि प्रीती ॥ लोहरज येती तयाप्रती ॥ तेवीं द्विजवरांची अत्यंत प्रीती ॥ तुकया चित्तीं जाणवलें ॥३८॥
म्हणूनियां लवडसवडी ॥ विष्णुभक्त जातसे तांतडी ॥ श्रीहरीचे गुण कडोविकडी ॥ अति आवडीं गातसे ॥३९॥
अर्ध पंथ लोटतां त्वरित ॥ तों द्विजवर देखिले अकस्मात ॥ तुकयानें मग दंडवत ॥ अति प्रीतीनें घातलें ॥१४०॥
यावरी धरामर बोलत ॥ तूं साक्षात विष्णुभक्त ॥ म्हणोनि दर्शनाचा धरूनि हेत ॥ येत होतों तुजपासीं ॥४१॥
तंव येथेंच मनोरथ पूर्ण जाहले ॥ मग सप्रेम आलिंगन दिधलें ॥ आसनावरी द्विजवर बैसले ॥ तुकयासी बोलिले ते ऐका ॥४२॥
कलीमाजी अवतार घेउनी ॥ त्वां अघटित चरित्र दाखविलें जनीं ॥ हें देखिलें आपुलें नयनीं ॥ विस्मित मनीं होतसों ॥४३॥
मग अवसर पाहूनि एकांतीं ॥ पुसावयासी आलों तुम्हांप्रती ॥ तरी कोण आहां तें सत्वरगती ॥ आम्हांसी निश्चितीं सांगावें ॥४४॥
ऐकूनि द्विजवरांचें वचन ॥ विचार करी मनांतून ॥ म्हणे यांसी प्रचीत दाखविल्याविण ॥ संशयखंडन नव्हेचि ॥४५॥
मग आपुलें मांडींचें चर्म धरूनी ॥ ओढून चिरिलें तये क्षणीं ॥ तंव निखळ कापूस पिंजरोनी ॥ भरिला असे त्यामाजी ॥४६॥
हें द्विजवरांहीं द्केहोनि दृष्टीं ॥ आश्चर्य करिती आपुलें पोटीं ॥ म्हणती तुकयाची मनुषरहाटी ॥ कैची चालती कळेना ॥४७॥
रुधिर मांस नसतां कांहीं ॥ कैसें चैतन्य राहिलें देहीं ॥ एक म्हणती मायालाघवी ॥ ईश्वरकरणी अघटित ॥४८॥
पंच भूतांचें ओडंबर कोडें ॥ माया ममतेच्या लावूनि तोंडें ॥ जीवासी लाविलें विषयवेडें ॥ प्रपंचकाबाडें वाढविलें ॥४९॥
याविरहित तुका वैष्णवभक्त ॥ अनुभवें कळों आली प्रचीत ॥ यासी म्हणों नये मनुष्य प्राकृत ॥ जगद्गुरु निश्चित अवतरला ॥१५०॥
जैसें गंगेसी न म्हणावें जीवन ॥ कीं परिसासी न म्हणावें पाषाण ॥ कनकासी अन्य धातूंसमान ॥ लेखो नये सर्वथा ॥५१॥
वृक्ष नव्हेचि कल्पतरू ॥ कीं समुद्र न म्हणावा सरोवरू ॥ कीं इतर पर्वतांसमान मेरू ॥ लेखों नयेचि सर्वथा ॥५२॥
अंडाजयातीमाजी जाण ॥ निजभक्त जन्मला सुपर्ण ॥ तेवीं शूद्रयातींत हा वैष्णवजन ॥ उपमा गौण दिसताहे ॥५३॥
गरुडें विष्णूचें होऊनि वहन ॥ आपुलें शरीर केलें पावन ॥ तुकयानें करूनि हरिकीर्तन ॥ जड जीव संपूर्ण उद्धरिले ॥५४॥
पुढेंही याची ऐकोनि कवितां ॥ वैराग्य उपजेल खळांचें चित्ता ॥ भाविक सज्ञान वैराग्यभक्तां ॥ मार्ग प्रांजळ दाविला ॥५५॥
ऐसें बोलोनि द्विजवर ॥ तुकयासी करिती नमस्कार ॥ येरू वरवरी धरूनि शिर ॥ चरणीं सादर लागला ॥५६॥
विप्रांसी म्हणे ऐका मात ॥ हें तुम्हीं करितसां अनुचित ॥ आमुचा स्वामी भृगूची लात ॥ हृदयीं वागवीत अद्यापि ॥५७॥
जो देवाधिदेव जगज्जीवन ॥ त्यासही तुम्ही पूज्यमान ॥ आणि मी हीनयाति अनाथ दीन ॥ देतसां थोरपण निजकृपें ॥५८॥
यावरी द्विजवर उत्तर देती ॥ ज्यासी विष्णुभजनीं लागली प्रीती ॥ त्याची म्हणावया नीच जाती ॥ कुंठित श्रुति जाहल्या कीं ॥५९॥
वानर विनटले श्रीरामभजनीं ॥ तें वाल्मीकें वर्णिलें रामायणीं ॥ गोवळ्यांची कीर्ति पुराणीं ॥ ठेविली लिहूनि श्रीव्यासें ॥१६०॥
म्हणोनि तुझी करावया स्तुती ॥ अधिकार आहे आम्हांप्रती ॥ जे विष्णुभक्तांची अद्भुत कीर्ती ॥ भरूनि त्रिजगती उरली असे ॥६१॥
बहुत दिवस होता हेत ॥ तो आजि पुरला मनोरथ ॥ जे मांडी चिरूनि निजहस्तें त्वरित ॥ दाविली प्रचित आम्हांसी ॥६२॥
पुढती आलिंगन देउनि प्रीतीं ॥ ब्राह्मण तुकयासी काय बोलती ॥ चिंचवडीं चलोनि एक रातीं ॥ कीर्तन निगुती करावें ॥६३॥
त्यांचें राखावया मनोगत ॥ नगरांत गेले एक रात ॥ तों लोहोगांवींचे मिळोनि गृहस्थ ॥ विचार करीत एकमेकां ॥६४॥
म्हणती तुकयासी आणोनि आपुलें नगरीं ॥ कीर्तन ऐकावें धणीवरी ॥ ते सेवितां प्रेमामृतलहरी ॥ सार्थक संसारीं होईल ॥६५॥
मग तुकायासी विनीत होऊनी ॥ लोहोगांवासी नेलें तयांनीं ॥ नित्य नित्य आवडीकरूनी ॥ ऐकती श्रवणीं हरिकथा ॥६६॥
भाविक लोक जे सज्जन ॥ करिती ब्राह्मणसंतर्पण ॥ नानापरींचीं पक्वानें करून ॥ घालिती भोजन विप्रांसी ॥६७॥
दिव्य मंडप उभारून ॥ पुष्पाहार सुगंध चंदन ॥ कीर्तनासी प्रारंभ होतां जाण ॥ करिती पूजन वैष्णवांचें ॥६८॥
लोहोगांवांत एक मास ॥ नित्य नित्य सोहळा विशेष ॥ तंव पंढरपुरचे हरिदास ॥ देशावरास चालिले ॥६९॥
तंव व्यवसायी बैसोनि अश्वावरी ॥ सत्वर चालिला बाजारीं ॥ देखोनि हरिदास ते अवसरीं ॥ काय बोलती तयासी ॥१७०॥
अश्वारूढ होऊनि मार्ग क्रमिसी ॥ येथें तुज निद्रा लागली कैसी ॥ हें नवल देखोनि दृष्टीसी ॥ आश्चर्य आम्हांसी वाटलें ॥७१॥
तंव व्यवसायी बोले त्यांकारण ॥ चार्‍ही प्रहर रात्रीं जागरण ॥ ऐसें एक मासपर्यंत जाण ॥ होतसे कीर्तन तुकयाचें ॥७२॥
ऐसी ऐकोनियां मात ॥ हरिदास जाहले चिंताक्रांत ॥ म्हणती आपण लोहोगांवांत ॥ आतां न जावें सर्वथा ॥७३॥
जेथें प्रेमळाचें कीर्तन होत ॥ तरी आपुलें कसब न रुचे तेथ ॥ जेवीं रोगियासी लाधलें दिव्यामृत ॥ तो न घे औषध कल्पांतीं ॥७४॥
अमूल्य हिरियांसी दीप्ती ॥ कांचमणी लोपोनि जाती ॥ नातरी उदयासी येतां गभस्ती ॥ दीपक हरपती त्यापुढें ॥७५॥
समीप गंगा वाहतां जाण ॥ तेथें मग वापीकूपांसी पुसे कोण ॥ तेवीं प्रासादिकांचें ऐकतां कीर्तन ॥ धीटपाठ गायन रुचेना ॥७६॥
तरी लोहोगांव डावलोनियां पुढारा ॥ आतां चलावें आणिका नगरा ॥ ऐसें बोलोनियां येरयेरां ॥ हरिदास सत्वरां परतले ॥७७॥
गांवींचे लोक होत तेथ ॥ ते सत्वर येऊनि नगरांत ॥ तुकयासी सांगती वृत्तांत ॥ जो देखिला दृष्टीसी ॥७८॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ तेथोनि उठिला न लागतां क्षण ॥ म्हणे आपण सामोरा जाऊन ॥ आणावें प्रार्थून हरिदासां ॥७९॥
आपण सवेग चालत ॥ अंतरीं उल्हास वाटे बहुत ॥ ग्रामवासी लोक समस्त ॥ तेही चालती सामोरे ॥१८०॥
म्हणती पंढरीक्षेत्रीं हरिदास ॥ चालिले होऊनि उदास ॥ त्री आपण प्रार्थूनियां तयांस ॥ आणावें नगरास आपुल्या ॥८१॥
मग पुढें धांवणार पाठवूनी ॥ परतविलें तयांलागोनी ॥ म्हणती वष्णव तुका आवडीकरूनी ॥ भेटावयासी येतसे ॥८२॥
इतुका निरोप सांगतां जाण ॥ तंव तेही पावले न लागतां क्षण ॥ मग हरिदासांसी करूनि नमन ॥ देऊनि आलिंगन भेटले ॥८३॥
तुकयास म्हणती क्षेत्रवासी ॥ आम्हीं पातलों देशावरासी ॥ कीं घरीं लग्न वैशाखमासीं ॥ करणें असे पुत्राचें ॥८४॥
अवश्य म्हणोनि ते वेळे ॥ गांवांत हरिदासांसी आणिलें ॥ राहावयासी देऊनि स्थळ चांगलें ॥ शिधासाहित्य पाठविलें ॥८५॥
मग करूनियां भोजन ॥ रात्रीं करिती हरिकीर्तन ॥ एकमासपर्यंत जाण ॥ होतसे आनंद या रीतीं ॥८६॥
मग ग्रामवासियां भाविक लोकां ॥ आज्ञा करी वैष्णव तुका ॥ आतां देशावर करूनि देखा ॥ हरिदासां वाटे लावावें ॥८७॥
ब्राह्मणांचे कष्ट घेऊन ॥ मग त्यांसी द्यावें द्रव्यदान ॥ हें तुम्हांसी वाटतें भूषण ॥ परी पदरीं पुण्य पडेना ॥८८॥
तरी नगरांत आहेत वस्तिकर ॥ नांदताति  लहान थोर ॥ त्यांची शक्ति पाहूनि साचार ॥ मागा देशावर सकळांसी ॥८९॥
ऐकोनि तुकयाची वाणी ॥ अवश्य म्हणती तये क्षणीं ॥ मग दऊत लेखणी पत्र आणोनी ॥ आसाम्या मांडोन दिधल्या ॥१९०॥
उत्तम मध्यम कनिष्ठ जाण ॥ नगरांत नांदत असती जन ॥ ते म्हणती तुकयालागोज्न ॥ पत्रीं अंक घालावा ॥९१॥
मग उत्तमावरी घालूनि तुळ ॥ टाळी लिहिली मध्यमावर ॥ कनिष्ठावरी पकार ॥ लिहिला सत्वर ते समयीं ॥९२॥
तें देखोनि ग्रामवासी ॥ म्हणती हें नये आमुचें चित्तासी ॥ मग तुका उत्तर देत तयांसी ॥ जें येईल चित्तासी तें करा ॥९३॥
त्यांनीं उल्हास धरून अंतरीं ॥ मूळु लिहिलें उत्तमावरी ॥ उदाणुकें आंख झडकरी ॥ मध्यमावरी टाकिला ॥९४॥
पकार होता कनिष्ठावरी ॥ एक आंख घातला त्यावरी ॥ तुकयास दाऊनि सत्वरी ॥ गांवकरी ऊठले ॥९५॥
गांवांत जाऊनि सत्वर ॥ उकलोनि आणिलें देशावर ॥ मुख्य जे म्हणवीत होते थोर ॥ ते तुकयासी उत्तरबोलती ॥९६॥
पुढें ठेवूनि द्रव्यराशी ॥ म्हणती आम्हीं युक्त केली कैसी ॥ आतां देशावर हरिदासांसी ॥ आपुले हातीं समर्पा ॥९७॥
ऐसें बोलतां ते अवसरीं ॥ तुकयासी कळों आलें अंतरीं ॥ कीं दातियांच्या चित्तांतरीं ॥ अहंकारवैरी प्रकटला ॥९८॥
जैसी पक्वान्नांत पडिली मक्षिका ॥ कीं दुग्धामाजी लवणकणिका ॥ कीं प्रेमळांमाजी लटिका ॥ कुटिळ येऊन बैसला ॥९९॥
कीं तारुण्यदशेंत क्षयरोग ॥ कीं विप्रसभेंत प्रकटला मांग ॥ नातरी विरक्तासी स्त्रीसंग ॥ कर्मयोगें जोडला ॥२००॥
कीं क्षेत्र पिकासी आलें बहुत ॥ तों टोळधाड पडली अकस्मात ॥ कीं पश्चिमधान्यांवरी मार्गेश्वरांत ॥ तांबारा अवचित पडियेला ॥१॥
नातरी गगनीं ओळल्या पर्जन्याधारा ॥ तों अकस्मात सुटला दक्षिणवारा ॥ कीं पौर्णिमेचा चंद्र उगवतां बरा ॥ तंव राहु प्रगटला त्याआड ॥२॥
तेवीं दान देते अवसरीं ॥ यासी अभिमान पातला वैरी ॥ जेणें होय याची बोहरी ॥ तैसीच परी करावी ॥३॥
मग लोकांसी म्हणे वैष्णवभक्त ॥ देशावर आणिलें तुम्हीं समस्त ॥ तरी चुकलें वांकलें गांवांत ॥ राहूं सर्वथा न द्यावें ॥४॥
लोक म्हणती ते वेळ ॥ गांवांत साळी एक दुर्बळ ॥ तो निंदक नष्ट महाखळ ॥ नाहीं प्रेमळ अंतरीं ॥५॥
तो एक राहिला असे जाण ॥ इतरीं दिधलें शक्तिप्रमाण ॥ ऐसें ऐकोनि वचन ॥ भक्त प्रेमळ बोलत ॥६॥
तुम्ही जाऊनि त्याचें मंदिरीं ॥ माझा निरोप सांगा सत्वरीं ॥ रुका अधेला कांहीं तरी ॥ आणा धर्मार्थ मागुनी ॥७॥
ऐकोनि तुकयाचें वचन ॥ आश्चर्य करिती सकळ जन ॥ मग साळियाचें घरासी जाऊन ॥ अंगणीं उभे राहिले ॥८॥
परी तो कांहींचि न बोले वचनासी ॥ पांजणी करी वेगेंसीं ॥ तुम्ही कोण आलेत कासयासी ॥ उत्तर कोणासीं करीना ॥९॥
गांवकरी विस्मित होऊन ॥ एकमेकांसी सांगती खूण ॥ म्हणती तुकयाचे भिडेकरून ॥ मूर्खापासीं पातलों ॥२१०॥
परी हा कांहीं न बोले वचन ॥ मग बोलते जाहले सकळ जन ॥ पंढरीचे हरिदास आले जाण ॥ एक मास कीर्तन होतसें ॥११॥
कांहीं देशावर मागावयासी ॥ तुकयानें पाठविलें तुजपासीं ॥ वचनें ऐकोनि ऐसीं ॥ मूर्ख मानसीं संतापला ॥१२॥
म्हणे तुकयानें मांडिली बडबड ॥ तैंपासोनि तुम्हां लागलें वेड ॥ सांडोनियां लौकिकचाड ॥ नाचतां उघड कीर्तनीं ॥१३॥
आपुल्या संसारा पाडूनि तुटी ॥ आतां कां घेतसां माझी पाठी ॥ घरीं नाहीं थाळा वाटी ॥ मी तुम्हांसी शेवटीं काय देऊं ॥१४॥
ऐकूनि मूर्खाचें वचन ॥ कांता बोले त्यालागून ॥ थोर थोर लोक तुकयाचें वचनें ॥ अंगणीं येऊन उभे कीं ॥१५॥
तुम्ही निंदक परम खळ ॥ मुखें न बोला शब्द रसाळ ॥ बैसावयासी निर्मळ स्थळ ॥ तेंही न मिळे सर्वथा ॥१६॥
आतां विवेक करूनि चित्तीं ॥ कांहीं तरी द्यावें यांप्रती ॥ ऐकोनि कांतेची वचनोक्ती ॥ मूर्ख चित्तीं संतापला ॥१७॥
सक्रोध होऊनि बोले काय ॥ एक तांब्या घरांत आहे ॥ तो यांसी देऊनि लवलाहें ॥ वाटे लावीं सत्वर ॥१८॥
ऐकूनि भ्रताराचें वचन ॥ कांता पावली समाधान ॥ मग उदकपात्र आणून ॥ त्याचे करीं दीधलें ॥१९॥
त्यानें दिधलें डाव्या करीं ॥ यांनीं लभ अनुभविला अंतरीं ॥ त्यांब्या घेवोनियां करीं ॥ निघाले झडकरी तेथूनी ॥२२०॥
आश्चर्य करिताती सकळ ॥ म्हणती प्रसन्न जाहला खळ ॥ दावाग्नि होय शीतळ ॥ कीं शेरासी फळ जैसें आलें ॥२१॥
आजि शुष्क काष्ठासी अंकुर फुटला ॥ कीं पाषाणासी घर्म दाटला ॥ कीं राहु सोज्ज्वळ होऊनि भला ॥ प्रकाश पाडिला जगावरी ॥२२॥
तैसेंचि घडोनि आलें स्पष्ट ॥ जें उदारत्व धरी हा परम नष्ट ॥ एक म्हणती आपुलें अदृष्ट ॥ सानुकूल होतें कीं ॥२३॥
ऐसें बोलोनि परस्पर ॥ तुकयापासीं आले सत्वर ॥ पुढें ठेवोनि उदकपात्र ॥ करिती नमस्कार तेधवां ॥२४॥
तें देखोनि वैष्णव वीर ॥ लोकांसी बोले प्रतिउत्तर ॥ तो साळी आहे मोठा उदार ॥ दिधलें देशावर बहुतचि ॥२५॥
आपुले करें घेऊनि त्वरित ॥ म्हणती हें आहे सुवर्णपात्र ॥ तुम्हांसी न कळलें अणुमात्र ॥ परीक्षा स्वतंत्र कळेना ॥२६॥
लोक म्हणती तये वेळ ॥ हें पितळेचें पात्र सोज्ज्वळ ॥ उजोळोनि केलें अति निर्मळ ॥ कांचनाऐसें दिसतें कीं ॥२७॥
अग्नींत तावूनि पाहता जाण ॥ तंव ते आहे शुद्ध सुवर्ण ॥ ऐसें कौतुक देखोन ॥ विस्मित मन सकळांचें ॥२८॥
म्हणती अघटित संतांचा महिमा ॥ पितळेचि दवडिली काळीमा ॥ अद्भुत तुकयाचा भजनप्रेमा ॥ द्यावया उपमा नसे कीं ॥२९॥
मग हरिदासांसी बोलावून ॥ केलें तयांचें चरणक्षालन ॥ पुष्पाहार गळां घालून ॥ दिधलीं वस्त्रें सकळांसी ॥२३०॥
गांवकरी म्हणती देशावर ॥ आणिला करा अंगिकार ॥ सकळ करिती नमस्कार ॥ अति आदरेंकरूनी ॥३१॥
मग वैष्णव तुका काय बोलत ॥ ग्रामवासी हे उदार बहुत ॥ यांणीं द्रव्य उकळोनि त्वरित ॥ दिधलें निश्चित तुम्हांसी ॥३२॥
एक दुर्बळ साळी ग्रामवासी ॥ परम शठ म्हणती त्यासी ॥ त्यानें सुवर्णपात्र तुम्हांसी ॥ मनोभावेंसीं अर्पिलें ॥३३॥
हें तुळसीदळ अंगीकारून ॥ करावें आपुलें पुत्राचें लग्न ॥ ऐसें बोलूनियां वचन ॥ वंदिलें चरण सद्भावें ॥३४॥
आम्ही एक उदार दाते जनीं ॥ हा अभिमान होतां ज्यांचें मनीं ॥ ते हें कौतुक देखोनि नयनीं ॥ तल्लीन होऊनि राहिले ॥३५॥
हरिदास संतोष मानूनि बहुत ॥ पंढरपुरासी गेले त्वरित ॥ प्रेमळ तुका अति विरक्त ॥ देहूग्रामासी पातला ॥३६॥
सांडोनियां सन्मानपूजा ॥ हृदयीं चिंती अधोक्षजा ॥ दीन अनाथ आणि राजा ॥ सारिखेचि मानी दृष्टीसी ॥३७॥
तंव एके दिवसीं प्रेमळ भक्त ॥ किंचित होतां निद्रित ॥ तों दृष्टांत देखिला साक्षात ॥ तो परिसा श्रोते भाविक हो ॥३८॥
इंद्रायणीचे स्नानास जात ॥ तंव काय करीत पंढरीनाथ ॥ विप्राचा वेष धरूनि त्वरित ॥ तुकयासी अवचित भेटले ॥३९॥
ब्राह्मण देखूनि दृष्टीसी ॥ साष्टांग नमस्कार घातला तयासी ॥ मग तुकयाचें मस्तकीं हृषीकेशी ॥ हस्त ठेवीत निजकृपें ॥२४०॥
उपदेश देतांचि त्या अवसरा ॥ नमस्कार केला द्विजवरा ॥ म्हणे स्वामी येऊनि माझिया घरा ॥ भोजन करा निजप्रीतीं ॥४१॥
त्यावरी ब्राह्मण उत्तर देत ॥ आम्हांस पावशेर पाहिजे घृत ॥ तें देशील तरी निश्चित ॥ येतों त्वरित घरासी ॥४२॥
अवश्य म्हणूनि ते अवसरीं ॥ विप्रासी धरिला आपुले करीं ॥ सत्वर येऊनि स्वमंदिरीं ॥ कांतेप्रति बोलत ॥४३॥
ब्राह्मण क्षुधित उपवासी ॥ तरी शिधा साहित्य द्यावें त्यासी ॥ पावशेर घृत नित्य भोजनासी ॥ मनोभावें अर्पावें ॥४४॥
ऐसें बोलतांचि वचन ॥ कांता जाहली क्रोधायमान ॥ म्हणे कोठोनि आणिला ब्राह्मण ॥ घृत कोठून म्यां द्यावें ॥४५॥
ऐसें ऐकोनि कठिणोत्तर ॥ अदृश्य झाले शारंगधर ॥ जो लीलानाटकी सर्वेश्वर ॥ कौतुक दाखवी निजभक्तांसी ॥४६॥
ऐसा देखोनि स्वप्नसंभ्रम ॥ जागृतीस आले तुकाराम ॥ हृदयीं अद्भुत दाटलें प्रेम ॥ कौतुक निरुपम देखोनी ॥४७॥
म्हणती कृपा केली सद्गुरुनाथें ॥ परी सेवा घडली नाहीं मातें ॥ मार्गी जातां गंगास्नानातें ॥ सांपडविलें मजलागीं ॥४८॥
मस्तकीं ठेवोनियां कर ॥ घृत मागोनि पावशेर ॥ घरीं कलह मांडिला थोर ॥ गेले सत्वर म्हणूनी ॥४९॥
केशवचैतन्य राघवचैतन्य ॥ सांगितली माळिकेची खूण ॥ बाबाजी आपुलें नामाभिधान ॥ बोलिले वचन सद्गुरु ॥२५०॥
आवडीचा मंत्र झडकरी ॥ सांगितला रामकृष्णहरी ॥ जो प्रीतीकरूनि त्रिपुरारी ॥ निरंतरी जपतसे ॥५१॥
माघ शुद्ध दशमी साचार ॥ पाहोनियां गुरुवार ॥ माझा करूनि अंगीकार ॥ गेले सत्वर सद्गुरु ॥५२॥
ऐसा विश्वास धरून प्रेमें करी हरिभजन ॥ रात्रीं आनंदेंकरून ॥ करीत कीर्तन निजनिष्ठें ॥५३॥
नानापरींचें दृष्टांत अनेक ॥ रसाळ प्रासादिक ॥ श्रवणीं ऐकतां सभाग्य लोक ॥ होती तल्लीन मानसीं ॥५४॥
म्हणती हा नव्हे मानववीर ॥ केवळ ईश्वरी अवतार ॥ याचेनि मुखें रुक्मिणीवर ॥ करी उद्धार जनांचा ॥५५॥
ऐसी प्रतिष्ठा वाढतां जनीं ॥ दुरात्मे संतप्त जाहले मनीं ॥ म्हणती शास्त्रमार्ग टाकोनी ॥ पाखंडवाणी बोलतसे ॥५६॥
कर्ममार्ग सकळ बुडवून ॥ भजनीं लाविले भाविक जन ॥ एक भक्तिमार्गावांचून ॥ न बोले आन सर्वथा ॥५७॥
तुकयानें केलें जें कवित ॥ त्या वह्या बांधोनि वस्त्रांत ॥ उदकांत बुडवाव्या त्वरित ॥ विचार निश्चित दृढ केला ॥५८॥
जैसी गंडिकामूर्ति देखोनि ॥ यवन उगेचि जळती मनीं ॥ मग अंतरीं कुमती धरूनि ॥ टाकूं फोडूनि म्हणताती ॥५९॥
कां पिंजर्‍यांत शुक बैसोन ॥ स्वच्छंदें करी रामभजन ॥ तो शब्द कानीं ऐकून ॥ ससाणा मनीं संतापे ॥२६०॥
नातरी व्रत करितां एकादशी ॥ मान्यत्व पावला अंबऋषी ॥ मग दुर्वास संतप्त होऊनि मानसीं ॥ पातला छळणासी सक्रोध ॥६१॥
तैशापरी ते दुर्जन ॥ प्रवेशले तुकयाचें सदन ॥ म्हणती तुवां पाखंड रचून ॥ लाविले जन भक्तीसी ॥६२॥
हे तुझी प्राकृत अशुद्ध वाणी ॥ सर्वथा ऐकू नये श्रवणीं ॥ ऐसें म्हणूनि त्या दुर्जनीं ॥ पुस्तकें हिरोनि घेतलीं ॥६३॥
मोटा बांधोनि सत्वरी ॥ पाषाण घातले त्यांभीतरी ॥ नेऊनि इंद्रायणी तीरीं ॥ उदकामाझारी बुडविल्या ॥६४॥
ब्राह्मण म्हणती तुकयालागून ॥ तेरा दिवसांचा घातला पण ॥ जरी कोरडे काढील जगज्जीवन ॥ तरी मानूं प्रमाण यथार्थ ॥६५॥
ऐसें बोलूनि ते अवसरीं ॥ गेले सत्वर आपुलें घरीं ॥ तुकयाचिया चित्तातरीं ॥ विक्षेप फार वाढला ॥६६॥
जैसी कांचेची कुपी ओतिली ॥ ते अवचित फोडूनि टाकिली ॥ कां पट्टदुकूलाची घडी केली ॥ ते पावकें जाळिली अकस्मात ॥६७॥
नातरी बकुळाचा वृक्ष लागला ॥ तो अजापाळकें तोडोनि टाकिला ॥ विक्षेप वाटे वनकरा ॥ तैसें तुकयाला जाहलें कीं ॥६८॥
कीं निर्जळ वनींच्या विहिरी बुजवितां ॥ तळमळ करी कनवाळू दाता ॥ नातरी तुळसीवन बोकडें खंडितां ॥ वैष्णवभक्तां विक्षेप ॥६९॥
कां षड्रस रांधिलें पक्वान्न ॥ त्यासी अकस्मात शिवे श्वान ॥ मग स्वयंपाकीण विक्षेप पावोन ॥ उद्विग्न मनीं होतसे ॥२७०॥
कीं गार म्हणोनि अकस्मात ॥ मुक्ताफळ टाकिलें अग्नींत ॥ मग जोहारी आपुलें चित्तांत ॥ हळहळ करीत मानसीं ॥७१॥
तेवीं वह्या बुडवितां दुर्जन ॥ तुकयाचें विक्षेप पावलें मन ॥ जाहलें प्रेमाचें खंडन ॥ अरिष्ट दारुण देखोनी ॥७२॥
मग देउळांत येऊनि ते अवसरीं ॥ धरणें घेतलें महाद्वारीं ॥ जैसी द्वारांतली पायरी ॥ उठों नेणेचिस सर्वथा ॥७३॥
म्हणे अनाथनाथा पंढरीराया ॥ मजहातीं कष्ट करविले वायां ॥ शेवटीं अरिष्ट उठवोनियां ॥ बुडविल्या वह्या उदकांत ॥७४॥
तुवां स्वप्नीं येऊनि वनमाळी ॥ मज मतिमूढासी आज्ञा केली ॥ जे नामदेवाची बाकी राहिली ॥ ते बोलविली प्रासादिक ॥७५॥
ऐसें असतां रुक्मिणीकांता ॥ तरी हें अरिष्ट ओढावले कां आतां ॥ बरें जें येईल तुझिया चित्ता ॥ तें पंढरीनाथा करावें ॥७६॥
ऐसें म्हणोनि ते अवसरीं ॥ रूप आठविलें निजअंतरीं ॥ मुखीं मंत्र रामकृष्णहरी ॥ सप्रेमभरीं जपतसे ॥७७॥
न घे फल मूल अथवा अन्न ॥ न बोले कोणासी प्रतिवचन ॥ सांडोनि देहभान आशा जाण ॥ उदकपान करीना ॥७८॥
हें निर्वाण देखोनि जगज्जीवनें ॥ बाळरूप सांवळें धरिलें सगुण ॥ तुकयाचें करावया समाधान ॥ रुक्मिणीरमण पातला ॥७९॥
मस्तकीं ठेवूनि अभयकर ॥ म्हणे तुझें स्वस्थ असों दे अंतर ॥ अरिष्ट जाहलें जें दुर्धर ॥ तें मी शारंगधर निवारितों ॥२८०॥
ऐसें बोलोनि ते वेळ ॥ अदृश्य जाहला तमालनीळ ॥ कीं तुकयाचें हृदयकमळ ॥ देखिलें निर्मळ बैसावया ॥८१॥
तेथेंचि अदृश्य होउनी ॥ सुरवाडले चक्रपाणी ॥ पदसंधीचे निरूपणीं ॥ मजलागोनी भासतें ॥८२॥
ऐसे तेरा दिवस लोटतां जाण ॥ पुस्तकें पाहती विचक्षण ॥ तों अक्षरांलागीं जीवन ॥ आतळलें नाहीं सर्वथा ॥८३॥
म्हणती अन्याय घडला नेणतपणें ॥ विष्णुभक्ताचें केलें छळण ॥ परी तयाचा साह्य जगज्जीवन ॥ अरिष्ट दारुण निजसिलें ॥८४॥
ऐसा अनुताप धरूनि अंतरीं ॥ सत्वर आले महाद्वारीं ॥ तुकयासी म्हणती ते अवसरीं ॥ पावले श्रीहरी तुजलागीं ॥८५॥
कोरडे कागद निघाले जाण ॥ आतां पाहें दृष्टि उघडून ॥ ऐसें म्हणोनि सकळ जन ॥ करिती नमन साष्टांगीं ॥८६॥
म्हणती जयासी साह्य रुक्मिणीपती ॥ तेथें आमुचा अपाय तो किती ॥ अमृतकुपींत रोग शिरती ॥ हें कल्पांतीं घडेना ॥८७॥
नातरी भास्कराचिया घरा ॥ प्रवेश नव्हेचि अंधकारा ॥ कीं चंद्रमंडळांत उबारा ॥ रिघों न शके जया रीतीं ॥८८॥
तेवीं विष्णुभक्तावरी प्रयत्न ॥ करितां अरिष्ट न चले जाण ॥ ऐसें परस्परें बोलोनि वचन ॥ नामस्मरण करिताती ॥८९॥
तुकयानें नेत्र उघडोनी ॥ पुढें पाहे विलोकूनी ॥ तों कोरड्याचि वह्या ब्राह्मणांनीं ॥ देउळीं आणूनी ठेविल्या ॥२९०॥
हें कौतुक दृष्टीसी देखोन ॥ चित्तीं वाटलें समाधान ॥ जैसें अंधासी नेत्र येतां जाण ॥ उल्हासे मन तयाचें ॥९१॥
कीं मुखीं घालितां सुधारस ॥ मृत प्रेत उठोन सोडी श्वास ॥ तैसा तुकयाचें मनीं उल्हास ॥ म्हणे पंढरीनिवास पावला ॥९२॥
बद्धांजली जोडूनि मग ॥ स्वमुखें बोलिला सात अभंग ॥ तो अनुपम बहुत प्रेमरंग ॥ वर्णितां नये सर्वथा ॥९३॥
परी किंचित अन्वय यथानिगुतीं ॥ परिसा श्रवणीं निजप्रीतीं ॥ तुकयानें लाविलीं नेत्रपातीं ॥ सद्गद चित्तीं होउनीं ॥९४॥
म्हणे जयजयाजी श्रीविठ्ठला ॥ बहुत अन्याय मज घडला ॥ लागूनि लोकांचिया बोला ॥ भार घातला तुजवरी ॥९५॥
तुज केला बहुत शीण ॥ मी तंव अधम यातिहीन ॥ तेरा दिवस झांकोनि नयन ॥ तुझ्या द्वारीं बैसलों ॥९६॥
ताहानभुकेचें कोडें श्रीहरी ॥ तोही भार घातला तुजवरी ॥ माझिया बैसोनि हृदयमंदिरीं ॥ योगक्षेम मुरारी त्वां केला ॥९७॥
उदकीं कोरडे राखिले कागद ॥ चुकविला लौकिक अपवाद ॥ त्वां अनाथनाथें आपुलें बिरुद ॥ साच केलें दयाळा ॥९८॥
बाळवेष धरूनि निगुतीं ॥ मज भेटलासी रुक्मिणीपती ॥ समाधान करूनि प्रीतीं ॥ अभय निजहस्तें दिधलें ॥९९॥
आतां कापोत माझी मान ॥ सुखें पीडा करोत दुर्जन ॥ परी कदापि संकट तुजकारण ॥ न घालीं जाण सर्वथा ॥३००॥
मी तंव चांडाळ दुष्ट पतित ॥ एकदां चुकी घडली यथार्थ ॥ उभें करूनि उदकांत ॥ वह्या राखविल्या तुजहातीं ॥१॥
समर्थासी घालावया भार ॥ आपुल्यासी नाहीं अधिकार ॥ हें सर्वथा नेणेंचि मी पामर ॥ विवेकविचार कळेना ॥२॥
होऊनि गेली जे श्रीपती ॥ ते गोष्टी परतोनि न ये पुढती ॥ पुढें तरी रक्मिणीपती ॥ संकट तुजवरी घालींना ॥३॥
मानेवरी ठेविली नसतां सुरी ॥ घाय न हाणितां पाठीवरी ॥ तों म्यां उतावीळ होऊनि श्रीहरी ॥ आकांत तुजवरी हा केला ॥४॥
मजपासीं आणि डोहा आंत ॥ दों ठायीं वाटलें तुझें चित्त ॥ दोन्ही चुकवूनियां आघात ॥ वाढविली कीर्ति लौकिकीं ॥५॥
तुज म्हणों मायबापासमान ॥ परी तीं स्वल्पासाठीं घेऊं पाहाती प्राण ॥ म्यां अघटित केलें जाण ॥ परी साह्य जगज्जीवन तूं एक ॥६॥
तूं कृपासागर चक्रपाणी ॥ तुजसमान न देखों त्रिभुवनीं ॥ स्तुति करावी प्रीतीकरूनी ॥ तरी कुंठित वाणी जाहली कीं ॥७॥
तूं दीनबंधु दयाळ ॥ शशीपरीस अति शीतळ ॥ माउलीपरीस स्नेहाळ ॥ येती कल्लोळ प्रेमाचे ॥८॥
तूं अर्निवाच्य देवाधिदेव ॥ उपमा द्यावयासी नाहीं ठाव ॥ सकळ जीवांचाही जीव ॥ निवाला शिव नाम जपतां ॥९॥
महद्भूतें पांच निर्माण ॥ तींही तुजपासोनि जाण ॥ गोड म्हणूं अमृतासमान ॥ तरी तूं जगज्जीवन त्यांपरता ॥३१०॥
आतां न बोलतां कांहीं ॥ उगाचि माथा ठेवितों पायीं ॥ अनंत अपराध विठोबाई ॥ क्षमा करी तूं स्नेहाळे ॥११॥
मी अवगुणी अन्यायी फार ॥ कीती सांगों वारंवार ॥ पुरे पुरे हा संसार ॥ चित्त स्थिर होऊं नेदी ॥१२॥
अनंत बुद्धीचे विकल्प जाण ॥ तरंग पालटती क्षणक्षण ॥ संसर्ग करितां जाण ॥ तैं बद्ध मन होतसें ॥१३॥
देवाधिदेवा पंढरीनाथा ॥ सकळ निरसीं माझी चिंता ॥ कर्मजाळ निरसोनि अनंता ॥ हृदयमंदिरीं असावें ॥१४॥
ऐशिया रीती तुकयानें प्रेमें आळविला श्रीरुक्मिणीरमण ॥ मग अंतरगाभारां रिघोन ॥ दिधलें आलिंगन देवासी ॥१५॥
सगुण स्वरूपीं गुंतले लोचन ॥ मुखें करीत नामस्मरण ॥ पुढें देहासहित तुकाराम जाण ॥ वैकुंठभुवन पातला ॥१६॥
ते कथा सविस्तर ल्याहावीं ग्रंथीं ॥ तों हृदयस्थ सांगे रुक्मिणीपती ॥ कीं तुकाराम अद्यापि स्थितीं ॥ आहे निश्चतीं इहलोकीं ॥१७॥
निजनिष्ठ जे कां प्रेमळ भक्त ॥ तयांसी स्वप्नीं दर्शन देत ॥ जैसा दत्तात्रेय अनसूयासुत ॥ स्वेच्छा विचरत भूमंडळीं ॥१८॥
याचा संशय वाटेल मनीं ॥ तरी साक्ष ऐकिजे संतसज्जनीं ॥ निळोबाचें स्वप्नीं येऊनी ॥ उपदेश केला निजकृपें ॥१९॥
जरी चित्तीं शुद्ध असेल प्रेम ॥ त्यासी उपदेश देती तुकाराम ॥ तो जगद्गुरु निरुपम ॥ अद्यापि असे चिरंजीव ॥३२०॥
त्यानें कृपा करूनि एकांतीं ॥ ग्रंठ लिहविला माझे हातीं ॥ परी येविषयीं विचक्षण श्रोतीं ॥ संशय चित्तीं न धरावा ॥२१॥
तो विश्वव्यापक चैतन्यघन ॥ सद्गुरु तुकाराम आम्हांलागून ॥ महीपति तया अनन्य शरण ॥ देहाभिमान टाकोनी ॥२२॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ द्विपंचाशत्तमाध्याय रसाळ हा ॥३२३॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्री रस्तु ॥

श्री भक्तविजय

Shivam
Chapters
॥ मंगलाचरणम् ॥ आरती श्रीविठ्ठलाची, प्रार्थना - आरती श्रीविठ्ठलाची युगें ... अध्याय १ अध्याय २ अध्याय ३ अध्याय ४ अध्याय ५ अध्याय ६ अध्याय ७ अध्याय ८ अध्याय ९ अध्याय १० अध्याय ११ अध्याय १२ अध्याय १३ अध्याय १४ अध्याय १५ अध्याय १६ अध्याय १७ अध्याय १८ अध्याय १९ अध्याय २० अध्याय २१ अध्याय २२ अध्याय २३ अध्याय २४ अध्याय २५ अध्याय २६ अध्याय २७ अध्याय २८ अध्याय २९ अध्याय ३० अध्याय ३१ अध्याय ३२ अध्याय ३३ अध्याय ३४ अध्याय ३५ अध्याय ३६ अध्याय ३७ अध्याय ३८ अध्याय ३९ अध्याय ४० अध्याय ४१ अध्याय ४२ अध्याय ४३ अध्याय ४४ अध्याय ४५ अध्याय ४६ अध्याय ४७ अध्याय ४८ अध्याय ४९ अध्याय ५० अध्याय ५१ अध्याय ५२ अध्याय ५३ अध्याय ५४ अध्याय ५५ अध्याय ५६ अध्याय ५७