Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय १४

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीगोपालकृष्णाय नमः ॥    
आजि आनंद वाटला आमच्या मना ॥ जे नामयाची मांडिली समाराधना ॥ त्याचे पंक्तीस भोजना ॥ तुम्हां सज्जनां पाचारिलें ॥१॥
स्वानंदाचे कनकताटीं ॥ नवरस अन्नें वाढिलीं गोमटीं ॥ वैष्णव भक्त सेविती निकटी ॥ अक्षयी होती चिरंजीव ॥२॥
ये पंक्तीस बैसले कोण कोण ॥ निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान ॥ गोरा कुंभार वैष्णव जाण ॥ आणि सांवता नरहरी ॥३॥
उद्धव अक्रूर नारद तुंबर ॥ आणिक वैष्णव वीर ॥ एकपंक्तीस शारंगधर ॥ बैसवी साचार तयांसी ॥४॥
ब्रह्मरस आवडीं सेवितां ॥ तृप्ति जाहली सकळ संतां ॥ त्यांचें उच्छिष्ट अवचितां ॥ पडलें आमुच्या मुखांत ॥५॥
तो महाप्रसाद चमत्कारिक ॥ लाधतां जाहलें कौतुक ॥ निजभक्तकथा अमोलिक ॥ वाचेसी येत निजप्रेमें ॥६॥
जैसें बीज पेरावें भूमींत ॥ पुढें तैसींच फळें येत ॥ तेवीं संतकृपेनें त्वरित ॥ त्यांचीं चरित्रें लाधलीं ॥७॥
आतां ऐका श्रोतेजन ॥ मागील अध्यायीं निरूपण ॥ नामयाचें उच्छिष्ट जगज्जीवन ॥ अति आवडीं सेवित ॥८॥
ब्राह्मण देखोनि ते अवसरीं ॥ विस्मित जाहले निजअंतरीं ॥ म्हणती हा अकर्मकारी ॥ कोण निर्धारीं कळेना ॥९॥
याचें घरीं सेविलें अन्न ॥ सत्कर्मासी मुकलों जाण ॥ आतां कोणीं कोणास प्रतिवचन ॥ न बोलवे सर्वथा ॥१०॥
प्रवासीं केलें भिक्षाटन ॥ दुष्काळीं भक्षिलें शूद्रान्न ॥ अज्ञानपणींचें जारपण ॥ सांगूं नये सर्वथा ॥११॥
मैत्र बोलिला एकांतगोष्टी ॥ कृपणासी धन पडिलें दृष्टीं ॥ संसाराची अकर्मराहटी ॥ सांगूं नये सर्वथा ॥१२॥
द्विजांसी घालितां सहस्रभोजन ॥ अवचित अन्नासी स्पर्शलें श्वान ॥ दृष्टीस देखतां सज्ञान ॥ सांगूं नये सर्वथा ॥१३॥
तंव एक बोले द्विजोत्तम ॥ आपलें अंगीं नसतां कर्म ॥ कासया करावें कोडें वर्म ॥ सत्यधर्म लपवूनि ॥१४॥
नकळत दोष अकस्मात ॥ घडतां चाले प्रायश्चित ॥ जघन्य होतां जनांत ॥ दोष न राहती क्षणमात्र ॥१५॥
अवगुण असला आपणांत ॥ तो अनुतापें सांगावा जगांत ॥ निंदा करित असतां लोक समस्त ॥ दोष नासती या योगें ॥१६॥
तरी आतां निःसंशयचित्त ॥ यासीच घालावें वाळित ॥ आपण त्रिपदा जपोनि त्वरित ॥ शुचिष्मंत असावें ॥१७॥
अज्ञानभ्रमें आम्हांसी पाहे ॥ नाहीं बोलिला प्रत्यवाये ॥ धर्मशास्त्रीं हा उपाये ॥ सिद्ध असे सर्वांसी ॥१८॥
ऐसा करूनि विचार ॥ मौनें चालिले द्विजवर ॥ मग तयांसी शारंगधर ॥ पाचारीत ते वेळीं ॥१९॥
मग म्हणे रुक्मिणीकांत ॥ कां आशंकित जाहलें चित्त ॥ म्लानमुखें करून समस्त ॥ जातसां त्वरित लगबगें ॥२०॥
काय आशंका तुमचें मनीं ॥ ते मज सांगा कृपा करूनी ॥ गुज सांगतां संशय मनीं ॥ तिळमात्र न धरावा ॥२१॥
ऐसें म्हणोनि जगज्जीवन ॥ हिरे रत्नें आणि सुवर्ण ॥ तुळसीदळ मिश्रित करून ॥ दक्षिणा भिजवून दिधली ॥२२॥
मग नामयासी उचलून ते अवसरीं ॥ घातला ब्राह्मणांचे चरणांवरी ॥ म्हणे कृपा असों द्या याजवरी ॥ ऐसें मुरारी बोलिले ॥२३॥
आणि आशंका वाटलीसे सहज ॥ तेही निवेदन करावी मज ॥ ऐसें बोलतां गरुडध्वज ॥ वदती द्विज तेधवां ॥२४॥
शिंपी म्हणती नामयातें ॥ प्रत्यक्ष बोलती निगुतें ॥ तुम्ही कैसे तयातें ॥ घेऊनि बैसलां निजपंक्तीं ॥२५॥
आपुला सांडूनि आचार ॥ त्यासीं केला अन्नव्यवहार ॥ उच्छिष्ट भक्षिलें साचार ॥ चित्तीं विचार न केला ॥२६॥
कवण लोभ धरूनि चित्तीं ॥ तुम्हांसी लागली नामयाची प्रीती ॥ निजकृपेची अद्भुत गती ॥ आम्हां निश्चितीं कळेना ॥२७॥
आम्हीं विचार केला अंतरीं ॥ तों दिसोन आला वेषधारी ॥ लीला अद्भुत वोडंबरी ॥ क्षणक्षणा पालटे ॥२८॥
वर्णाश्रमधर्म पाहीं ॥ तो न दिसेचि तुमचे ठायीं ॥ निर्धार न समजे कांहीं ॥ विचार देहीं केलिया ॥२९॥
वंद्य निंद्य निजदृष्टीसी ॥ सारिखेचि भासती तुम्हांसी ॥ द्वैतकल्पना निजमानसीं ॥ कदाकाळीं स्पर्शेना ॥३०॥
आपुल्याऐसेचि विश्वजन ॥ तुम्ही जाणतसां निश्चयेंकरून ॥ जैसें परिसासी लोह सुवर्ण ॥ निजदृष्टीं सारिखें ॥३१॥
कीं गंगा आणि ओहळ जाण ॥ सागरासी सारिखे दोघे जण ॥ कीं व्याघ्रगायींस समसमान ॥ उदक लेखी दोहींतें ॥३२॥
कीं शीत उष्ण पर्जन्यकाळ ॥ आकाशासी सारिखे तीन्ही वेळ ॥ नातरी बिदी नदी आणि ओहळ ॥ मेघासी जेवीं सारिखे ॥३३॥
कीं कल्पतरुवृक्षासी जाण ॥ राजा रंक समसमान ॥ नातरी मैलागिरी चंदन ॥ शीतळ सर्वांसी सारिखा ॥३४॥
कीं चोर जार सज्जनांवर ॥ सारिखाचि प्रकाशे दिनकर ॥ तेवीं वंद्य निंद्य तुम्हांसी नर ॥ समानचि भासती ॥३५॥
आपणाऐसेचि सर्व जन ॥ सर्वांसी भासे समान ॥ जेवीं धर्मराजासी नष्ट कोण ॥ धुंडितां एक दिसेना ॥३६॥
ब्राह्मणवेष धरिला तुम्हीं ॥ यावरी विश्वास धरिला आम्हीं ॥ परी भाव अंतरींचा स्वामी ॥ आम्हां स्पष्ट कळेना ॥३७॥
आपुलें स्वहित पाहूनी पापपुण्य विचारावें मनीं ॥ वेदवचन सत्य करूनी ॥ विधियुक्त वर्तावें ॥३८॥
तुम्हीं तों सर्वज्ञानसंपन्न ॥ सर्वशास्त्रीं दिसतां निपुण ॥ आतां वेदवचनासी देऊनि मान ॥ कर्माचरण करावें ॥३९॥
ते सांडोनि सर्व व्युत्पती ॥ नामयासी बहु लाविली प्रीती ॥ ऐसें आम्हांसी निश्चितीं ॥ कळों आलें ये समयीं ॥४०॥
ऐकूनि द्विजवरांची मात ॥ काय बोलती रुक्मिणीकांत ॥ नामयासी जेवविलें सांगात ॥ हा दोष आम्हांसी न ठेवावा ॥४१॥
चैतन्य चालक सर्वगत ॥ वंद्य निंद्य कोणा म्हणावें येथ ॥ पुण्य पाप आम्हां निश्चित ॥ बाधूं न शके सर्वथा ॥४२॥
मी शुद्ध बुद्ध निरंजन ॥ सर्वव्यापक चैतन्यघन ॥ अंतरसाक्ष असोनि जाण ॥ अलिप्त असें सर्वांसी ॥४३॥
देह म्हणाल शिंपियाचें ॥ तरी ओडंबर पंचतत्त्वांचें ॥ जेवीं आकाशीं अभ्र साचें ॥ नसतें भासे ज्या रीतीं ॥४४॥
नामा ऐसें नामदेवा ॥ कोणत्या वदावें अवयवा ॥ हें निर्धारूनि भूदेवा ॥ सांगा भाव मजलागीं ॥४५॥
तरी तेजीं किंवा जीवनीं ॥ धरणीं पवनीं अथवा गगनीं ॥ दोष होतां तुमचे नयनीं ॥ गोचर जाहला निजयुक्ती ॥४६॥
तुम्ही वेदवक्ते ब्राह्मण ॥ सर्वंशास्त्रीं असां निपुण ॥ परी ब्रह्मनिष्ठतेचें लक्षण ॥ पावले नाहींत सर्वथा ॥४७॥
भेदभ्रम तुमचा गेला नाहीं ॥ संदेहचि वाढला देहीं नामयानें संकल्प सोडितां पाहीं ॥ विचारणा नाहीं तैं केली ॥४८॥
कीं शिंपियाचें अन्न सेवावयासी ॥ अधिकार बोलिला नाहीं आम्हांसी ॥ यालागीं वारंवार तुम्हांसी ॥ प्रार्थूनि खूण सांगतसें ॥४९॥
नामयाचे प्रसंगें मज ॥ सेवा घडली तुमची आज ॥ ऐकोनि तुमचेंमनीं उमज ॥ जाहला नाहीं ते समयीं ॥५०॥
प्रसाद दिधल्या मंत्राक्षता त्या नामयाचे टाकिल्या माथां ॥ मज निरालंबासी अवलंबता ॥ निष्कामासी म्हणतां सकाम ॥५१॥
मी अकर्ता असें यथार्थ ॥ तुमचेन जाहलों कृतार्थ ॥ ऐकूनि माझा वचनार्थ ॥ अझून ओळख धराना ॥५२॥
निःसंदेह भोजन केलें तुम्हीं ॥ उरलें शेष स्वीकारिलें आम्हीं ॥ यासी प्रायश्चित्त शास्त्रधर्मीं ॥ विधियुक्त कवण मज सांगा ॥५३॥
माझा तंव निश्चय हाचि जाण ॥ या हरिदासाचे पदरजःकण ॥ आणि तुमचें चरणतीर्थ सेवून ॥ होय पुनीत सर्वदा ॥५४॥
याविरहित जें साधन ॥ व्रतें तपें आणि दान ॥ तीं वायांच दिसती मजकारण ॥ जगज्जीवन म्हणतसे ॥५५॥
तयासीच मी सत्य मानीं ॥ भक्त असोत अथवा ज्ञानी ॥ तयां न विसंबें निर्वाणीं ॥ जैसी तान्हया निजमाय ॥५६॥
कृपण न विसंबे धनासी ॥ कीं हरिणी जैसी पाडसासी ॥ कीं लांव पक्षिणी अंडजांसी ॥ मानस वेधोनि सर्वदा ॥५७॥
कीं मीन जैसा जळाप्रती ॥ न विसंबे अहोरातीं ॥ तेवीं निजभक्त माझे चित्तीं ॥ असती निश्चितीं द्विजवर हो ॥५८॥
ते भक्त माझें अंतरंग ॥ ज्ञानोक्ति लेऊनि सौभाग्य ॥ भक्ति आणि वैराग्य ॥ प्रेमरस अखंड सेविती ॥५९॥
संतसंग हा त्यांलागूनी ॥ अखंड अमृतसंजीवनी ॥ वज्रकवच अनुराग लेवोनी ॥ अखंड निर्भय असती ॥६०॥
धर्म अर्थ काम मोक्ष जाण ॥ दृष्टीसी नाणिती भक्तजन ॥ चारी मुक्ती त्यांजकारण ॥ तुच्छ मानसीं वाटती ॥६१॥
माझें नाम गाती आनंदें ॥ हींचि त्यांचीं अनुहत वाद्यें ॥ निजलक्षाचें ताट प्रसिद्ध ॥ आंत दीप उजळले ॥६२॥
इंद्रपदाचे सौख्य जाण ॥ नाशिवंत भासे त्यांकारण ॥ जैसी अभ्रच्छाया देखोन ॥ सज्ञान शाश्वत न मानिती ॥६३॥
देखोनियां राजमंदिर ॥ सुरवाड न घेती वस्तिकर ॥ कीं मृगजळाचा देखोनि पूर ॥ सज्ञान मिथ्या मानिती ॥६४॥
यापरी होऊन उदास ॥ न धरिती अमरपदींची आस ॥ म्हणोनि अखंड माझा वास ॥ हृदयीं असे तयांचे ॥६५॥
ऐसे भक्त धुंडितां आम्हां ॥ एक शिंपी दिसतो नामा ॥ जेणें अंतरीं माझा प्रेमा ॥ अनुभवून ठेविला ॥६६॥
म्हणूनि त्याचें उच्छिष्ट जाण ॥ सेविलें निजप्रीतींकरून ॥ ब्रह्मरसाची उपमा गौण ॥ दिसोनि येतसे तयासी ॥६७॥
आणि मुक्तिक्षेत्र पंढरपूर ॥ सकळ तीर्थांचें भांडार ॥ उपमेसी पाहतां पृथ्वीवर ॥ आणिक न दिसे सर्वथा ॥६८॥
जीवन्मुक्त आणि ज्ञानी ॥ जो भक्तांमाजी अग्रगणी ॥ तो हा पुंडलीक मुनी ॥ बैसला ध्यानीं पर लक्षी ॥६९॥
आणि हे भीमा दक्षिणवाहिनी ॥ कीं हे अमृतसंजीवनी ॥ कीं सौख्यराशीची स्वामिनी ॥ स्वानंदजीवनीं विलसती ॥७०॥
हे चंद्रभागा पाहतां दुरून ॥ गर्भवासासी नलगे येणें जाण ॥ मंदाकिनी देखोन ॥ राहिली लाजून तैसीच ॥७१॥
भय पावूनि मानसीं ॥ भागीरथी मिळाली समुद्रासी ॥ आणि भोगावती पाताळासी ॥ अतिवेगेंसीं पैं गेली ॥७२॥
ऐशा क्षेत्रीं माझे दास ॥ वस्तीस राहूनि रात्रंदिवस ॥ अखंड करिती नामघोष ॥ प्रेमउल्हासेंकरूनियां ॥७३॥
हर्षें निर्भर होऊनि मनीं ॥ नामा नाचे हरिकीर्तनीं ॥ हें सौख्य धुंडितां त्रिभुवनीं ॥ कोठें न दिसे तयासी ॥७४॥
द्विजांसी म्हणे पुरुषोत्तम ॥ सकाम अथवा निष्काम ॥ वाचे वदे जो माझें नाम ॥ तो सखा परम आप्त माझा ॥७५॥
जीवाहूनि मज आवडता ॥ तयासी न करीं मी परता ॥ तोचि माझी कुळदेवता ॥ पूजीं सद्भावें तयासी ॥७६॥
मी सच्चिदानंद वनमाळी ॥ ओळंगें हरिदासांचे कुळीं ॥ हे जगीं प्रसिद्ध बिरुदावळी ॥ निजभक्तमेळीं वसतसे ॥७७॥
मज निजभक्तांचें बहु वेडें ॥ त्यांचें अवचित उच्छिष्ट पडे ॥ उभा राहूनि मी तयांपुढें ॥ मुखांत घालीं निजप्रीतीं ॥७८॥
तें मज वाटे अति गोमटें ॥ सेवितां स्वादिष्ट गोड वाटे ॥ उच्छिष्टयोगें मोटेंधाटें ॥ शरीर माझें अखंड ॥७९॥
माझी सोज्ज्वळ बाळकांती ॥ अखंड यश आणि संपत्ती ॥ पुष्टि तुष्टि सदा असती ॥ उच्छिष्टासाठीं भक्तांच्या ॥८०॥
ते संत सोयरे भेटती जाण ॥ तैं माझी दिवाळी सुख सण ॥ जैसें चकोरां होतां चंद्रदर्शन ॥ प्रेमानंदें उल्हासती ॥८१॥
म्हणोनि बहुत आर्तचित्तें ॥ नामयासी जेवविलें सांगतें ॥ हें अन्यथा नव्हेचि यथार्थें ॥ पुषती विचार कोणता ॥८२॥
ऐसें बोलतां रुक्मिणीवर ॥ ब्राह्मण देती प्रत्युत्तर ॥ म्हणती तूं गुणसमुद्र ॥ कळलें साचार आम्हांसी ॥८३॥
तरी वेदीं जे जे बोलिले धर्म ॥ तें तें आचरावें विहित कर्म ॥ ज्याचा जैसा वर्णाश्रम ॥ तोचि तेणें आचरावा ॥८४॥
तरी आचार जाणिजे प्रथम ॥ हाचि ब्राह्मणाचा स्वधर्म ॥ शौच आणि नित्यनेम ॥ सत्यवचन बोलावें ॥८५॥
तप तेंचि शम दम जाण ॥ भूतदया असावी पूर्ण ॥ आणि स्वस्वरूपीं अनुसंधान ॥ अखंडाकार असावें ॥८६॥
स्नान संध्या देवतार्चन ॥ अग्निहोत्रीं होमदान ॥ यावरी करावें अध्ययन ॥ संतुष्टमनेंकरूनियां ॥८७॥
वैश्वदेव आणि अतिथिपूजा ॥ नैवेद्य ब्रह्मयज्ञ करावा ॥ ओजा ॥ तेणेंकरूनि अधोक्षजा ॥ संतोषवावें मानसीं ॥८८॥
ऐशा रीतीं सारूनि नेम ॥ यावरी करावें भोजन ॥ तृतीयप्रहरीं पुराणश्रवण ॥ संतुष्टमनें करावें ॥८९॥
स्वानंदभरित होऊनि मनीं ॥ विश्वास असावा वेदवचनीं ॥ तुम्ही तों सर्वज्ञानसंपन्न गुणी ॥ विचारा मनीं निजहित ॥९०॥
आपुला स्वधर्म टाकिला जर ॥ तरी कैशा रीतीं तरतील नर ॥ जळचरांनीं त्यागितां नीर ॥ तरी जीवनोपाय कोणता ॥९१॥
बाळक न घे मातेचे स्तन ॥ तरी यासी उपाय नाहीं आन ॥ पक्षियें अंतराळ सांडितां जाण ॥ तरी कोठें गमन करावें ॥९२॥
कमळिणी भास्करा न पाहती ॥ तरी कैशापरी विकासती ॥ जरी भ्रमर आमोद न सेविती ॥ तरी सुखी होती कैसेनि ॥९३॥
सांडोनि शर्करेची राशी ॥ कैसी सौख्य पावेल माशी ॥ तेवीं स्वकर्म सांडितां ब्राह्मणांसी ॥ अपाय दिसतो पुढारा ॥९४॥
तरी आतां सांडोनि अभिमान अनुतापें शुद्ध करावें मन ॥ उभयलोकीं कीर्ति वाढे जाण ॥ तैसें आचरण करावें ॥९५॥
चंद्रभागेसी जाऊन ॥ मंत्रोक्तविधीं करावें स्नान ॥ ब्राह्मणांसी देऊनि सुवर्णदान ॥ पुण्याहवाचन करावें ॥९६॥
ऐकें गा चतुरविचक्षणा ॥ करावी क्षेत्रप्रदक्षिणा ॥ सकल कुल पवित्र जाणा ॥ तेणें तुमचें होईल ॥९७॥
उच्छिष्ट भक्षिलें नामयाचें ॥ येणेंचि दोष हरतील तुमचे ॥ वचन ऐकोनि द्विजवरांचें ॥ अवश्य्म्हणे जगदात्मा ॥९८॥
ब्राह्मणांसी म्हणे हृषीकेशी ॥ तुमची आज्ञा प्रमाण मजसी ॥ परी एक मागणें तुम्हांपासीं ॥ काया वाचा म्हणतसें ॥९९॥
द्विजांसी म्हणे घननीळ ॥ नामयाचा करावा सांभाळ ॥ याजऐसा भक्त प्रेमळ ॥ धुंडितां मज दिसेना ॥१००॥
तुम्ही सदाचारी ब्रह्मवादी ॥ तीर्थरूप तुमची वाड्नदी ॥ सत्य वचन जळामधीं ॥ सुम्नात जाहलों स्वामिया ॥१॥
मी आदि अजित अधोक्षज ॥ परी विश्वास आहे तुमचा मज ॥ तुम्ही माझें अप्रमपूज्य ॥ परमदैवत असा कीं ॥२॥
तुम्ही म्हणतां करा स्नान ॥ तरी त्याचें चतुर्विध लक्षण ॥ तेंचि विशद तुम्हांलागून ॥ यथायुक्त सांगतसें ॥३॥
पुराण आणि हरिकीर्तन ॥ आवडीं करावें श्रवण मनन ॥ सर्वांहून उत्तम स्नान ॥ यासीच जाण बोलिजे ॥४॥
अनुभव आणि निदिध्यासन ॥ मग आत्मसाक्षात्कार जाण ॥ याहीवरिष्ठ कोणी स्नान ॥ बोलिलें नाहीं सर्वथा ॥५॥
आतां अंतर्बाह्य शुचिर्भूत ॥ हें दुजें स्नान म्हणिजे यांत ॥ दैवयोगें ज्यासी साधत ॥ आणिक साधन नलगे त्या ॥६॥
समस्त इंद्रियें करूनि स्वाधीन ॥ करावें वासनेचें दंडन ॥ हें तिजें जया घडे स्नान ॥ मग कासया अनुष्ठान पाहिजे ॥७॥
सर्वां भूतीं करुणा जाण ॥ हें सेवां वरिष्ठ चवथें स्नान ॥ सहस्रांत एक सज्जन ॥ विरळा कोणी साधीतसे ॥८॥
पांचवें स्नान पुसाल कवण ॥ तरी उदकेंकरूनि करावें स्नान ॥ हे लौकिकार्थ अंघोळ जाण ॥ याजकारणें बोलिजे ॥९॥
काम क्रोध आणि लोभ ॥ भेद मोह आणि दंभ ॥ वसती देहीं स्वयंभ ॥ हे जलस्नानें न जाती ॥११०॥
तरी विवेक वैराग्यबुद्धी ॥ यांसीच निवटिजे आधीं ॥ संतसंगें चित्तशुद्धी ॥ साधकजनीं करावी ॥११॥
अनंतजन्मांचें निश्चित ॥ यासीच म्हणिजे प्रायश्चित्त ॥ ज्याचे वाचेसी नेम नित्य ॥ राम कृष्ण गोविंद ॥१२॥
परी तुमची भावना जैसी ॥ तैसीच कळेल तुम्हांसी ॥ नामा आमुच्या चित्तासी ॥ निष्कलंक दिसताहे ॥१३॥
ऐसें म्हणूनि पहाहो ॥ ब्राह्मणांसी प्रार्थीं देवरावो ॥ म्हणे वासनेचा संदेहो ॥ फेडा तुम्ही सकलिक ॥१४॥
चंद्रभागेसी जाऊनि त्वरित ॥ तुम्ही आम्ही वैष्णवभक्त ॥ कैसें द्याल प्रायश्चित्त ॥ तें मी घेईन सर्वथा ॥१५॥
लीलानाटकी रुक्मिणीरमण ॥ जो निजभक्तांचें प्रियभूषण ॥ लीलावोडंबरीं खेळ खेळोन ॥ दावी कौतुक दासांसी ॥१६॥
मग नामयाचा हात वनमाळी ॥ धरूनियां हृदयकमळीं ॥ समारंभें ते वेळीं ॥ सत्वर चालिले चंद्रभागे ॥१७॥
नरनारी येऊनियां देख ॥ पाहात असती कौतुक ॥ इंद्र आणि ब्रह्मादिक ॥ ठाकले उभे तेधवां ॥१८॥
संतमेळी शारंगधर ॥ पुढे चालिले सत्वर ॥ त्यांचे पाठीसीं द्विजवर ॥ चालताती लगबगां ॥१९॥
ऐशा रीतीं वैकुंठनाथ ॥ चंद्रभागेसी ॥ आले त्वरित ॥ केला पुंडलीकासी प्रणिपात ॥ वैष्णव गर्जती नामघोषें ॥१२०॥
मग द्विजवरांसी करूनि प्रदक्षिणा ॥ विधियुक्त आरंभिलें स्नाना ॥ जो मृडानीवरच्या न ये ध्याना ॥ तो तिलदर्भसुमना लावीतसे ॥२१॥
गोमय भस्म लाविलें जाण ॥ मंत्र वेदोक्त म्हणती ब्राह्मण ॥ पीतांबरधारी जगज्जीवन ॥ दावी कौतुक दसांसी ॥२२॥
पृष्ठीवरी सोडिले कुरळ ॥ कमलनेत्र अति विशाळ ॥ जो रुक्मिणीवल्लभ भक्तवत्सल ॥ दावी कौतुक दासांसी ॥२३॥
नानापरींचें अनुष्ठान ॥ जयालागीं करिती योगसाधन ॥ तो क्षीराब्धिवासी जगज्जीवन ॥ प्रायश्चित्त घेत निजप्रीतीं ॥२४॥
नाममात्रें जो निरसी दोष ॥ करी भक्तांचा भवनाश ॥ तो पुंडलीकवरद जगदीश ॥ प्रायश्चित्त घेत निजप्रीतीं ॥२५॥
श्रुतिशास्त्रें धुंडितां जाण ॥ ज्याचें न कळेचि महिमान ॥ निष्कलंकासी ब्राह्मण ॥ प्रायश्चित्त देताती ॥२६॥
ज्याचे चरणांगुष्ठापासून ॥ पवित्र गंगा निघाली जाण ॥ त्यासी उदकांत उभें करून ॥ प्रायश्चित देताती ॥२७॥
जो अचळ अढळ अविनाश पूर्ण ॥ विश्व व्यापक चैतन्यघन ॥ त्यासी गोमय भस्म लावून ॥ प्रायश्चित देताती ॥२८॥
जो वैकुंठविहारी हृषीकेश ॥ निजभक्तभूषण जगदीश ॥ त्यावरी आणोनि नसताचि दोष ॥ प्रायश्चित्त देताती ॥२९॥
मग प्रयोगें करूनि स्नान ॥ पीतांबर केला परिधान ॥ ब्राह्मणांचें तीर्थ घेऊन ॥ मस्तकीं वंदिलें निजप्रीतीं ॥१३०॥
निजभक्तांसी अभिवंदन ॥ करी निजांगें जगज्जीवन ॥ मग करूनि संध्यास्नान ॥ नित्यनेम सारिला ॥३१॥
ब्राह्मणांची पूजा करून ॥ यथाविधि दिधलें दान ॥ द्विजांसी म्हणे जगज्जीवन ॥ केलें सनाथ मजलागीं ॥३२॥
तुमचें आवडीचें आर्त ॥ तें म्यां पुरविलें त्वरित ॥ आतां विकल्प संशय मनांत ॥ आणूं नका सर्वथा ॥३३॥
तुमचें साधने सर्व काज ॥ आतां अगत्यरूप माना मज ॥ ऐसें बोलूनि गरुडध्वज ॥ काय करी ते समयीं ॥३४॥
द्विजांसी निरोप देऊनि त्वरित ॥ आपण आले राउळांत ॥ सवें असती समस्त भक्त ॥ आनंदें गर्जती नामघोषें ॥३५॥
मग सत्यभामा राधा रुक्मिणी ॥ विस्तारूनि आणिती विविध बोणीं ॥ भक्तमंडळींत चक्रपाणी ॥ बैसले भोजनीं निजप्रीतीं ॥३६॥
जेवीं तारागण सभोवतीं ॥ मध्यें शोभतो निशापती ॥ तेवीं वैष्णवमेळीं स्वानंदयुक्ती ॥ रुक्मिणीपती बैसले ॥३७॥
सकळांमुखीं जगज्जीवन ॥ ग्रास घाली प्रीतीकरून ॥ उच्छिष्ट पीतांबरेंकरून ॥ सांवरीतसे निजप्रीतीं ॥३८॥
भोजन करूनि निजप्रीती ॥ विडे दिधले भक्तांप्रती ॥ मग सुखशेजे रुक्मिणीपती ॥ निजपर्यंकीं पहुडले ॥३९॥
आज्ञा मागोनि देवासी ॥ वैष्णव गेले आश्रमासी ॥ भजन करिती निजमानसीं ॥ प्रेमयुक्त आल्हादें ॥१४०॥
तों ब्राह्मवीणा घेऊनि करीं ॥ नारद पातले झडकरी ॥ गायन करीत सुस्वरीं ॥ मधुरोत्तरीं रसाळ ॥४१॥
जें निर्मळ आणि नाम मंगळ ॥ उल्हासें गात भक्त प्रेमळ ॥ सन्निध येऊनि उतावेळ ॥ पांडुरंग नमियेला ॥४२॥
जो वैराग्याचा निजपुतळा ॥ कीं प्रेमसुखाची निजकळा ॥ तो नारद अकस्मात देखिला ॥ रुक्मिणीकांतें तेधवां ॥४३॥
क्षेमालिंगन देऊन प्रीतीं ॥ ब्रह्मसुतासी म्हणे श्रीपती ॥ तुझें गायन मजप्रती ॥ अनुपम्य वाटतसे॥४४॥
वचन ऐकूनि त्वरित ॥ नारद जाहले सद्गदित ॥ नेत्रीं पडतीं अश्रुपात ॥ आल्हादें गात गुणनाम ॥४५॥
जय पुंडलीकवरदा अनाथनाथा ॥ भीमातीरवासिया रुक्मिणीकांता ॥ करुणासागरा स्वानंदभरिता ॥ रक्षिसेसे भक्तां निजांगें ॥४६॥
जय कमललोचना श्रीरंगा ॥ भक्तभूषणा अक्षय अभंगा ॥ विश्वोद्धारका पांडुरंगा ॥ असंगसंगा निर्विकारा ॥४७॥
जय क्षीरसागरविलासिया ॥ विधिजनका वैकुंठराया ॥ निजभक्तांची वारिसी माया ॥ नाममात्रेंकरूनियां ॥४८॥
जय जय करुणासागरा जगजेठी ॥ उभा राहिलासी भीमातटीं ॥ भाविक भक्त येतां भेटी ॥ कृपादृष्टीं पाळिसी त्या ॥४९॥
यापरी नारदें करोन स्तवन ॥ मग ओंवाळिला रुक्मिणीरमण ॥ विसर्जन करूनि कीर्तन ॥ घातलें दंडवत साष्टांगें ॥१५०॥
चंपकतुलसींची मिश्रित माळा ॥ देवें घातली नारदाचिया गळां ॥ देवासी पूजोनि ते वेळां ॥ ब्रह्मसुत निघाले तेथूनि ॥५१॥
इकडे राधा येऊनि रखुमाईजवळी ॥ निजगुज पुसे ते वेळीं ॥ म्हणे माझे हृदयकमळीं ॥ नवल अद्भुत वाटतें ॥५२॥
आजि काय अपवाद वायां ॥ आला होता भक्तसखया ॥ म्हणोनि प्रायश्चित्त घेऊनियां ॥ केली आपण या देहशुद्धि ॥५३॥
हे आशंका माझे चित्तीं ॥ म्हणोनि पुसतसें तुम्हांप्रती ॥ कर्माकर्म अव्यक्तमूर्ती ॥ कैशापरी अडखळ ॥५४॥
सूर्य कोंडिला अंधारांत ॥ कीं थिल्लरीं बुडेल सरितानाथ ॥ कीं गंगा कोंडेल कूपांत ॥ ऐसें विपरीत जाहलें कीं ॥५५॥
चंद्रासी होईल उबारा ॥ नातरी पिंजर्‍यांत कोंडेल वारा ॥ कीं सागरासी देखोनि थरथरां ॥ अगस्ति केवीं कांपेल ॥५६॥
नक्षत्रतेजें वासरमणी ॥ कैसा जाईल लपोनी ॥ कीं सुधारस रागेंकरूनी ॥ मृत्यु कैसा पावेल ॥५७॥
घटांत सांठवेल आकाश ॥ कीं वज्रचि कांपेल पर्वतास ॥ तरी कर्मबंधनें हृषीकेश ॥ कोंडेल मजला वाटतें ॥५८॥
कां बीज पेरिलें भर्जित ॥ तें वाढेल टवटवीत ॥ तरी आपुला प्राणनाथ ॥ कर्मबंधीं गुंतेल ॥५९॥
हें मज बाई सांगा सकळ ॥ कोणें चाळविला घननीळ ॥ तुम्ही सर्वज्ञ आणि वडील ॥ सांगा अज्ञानाकारणें ॥१६०॥
रुक्मिणी म्हणे वो आरज ॥ नामयासाठीं गरुडध्वज ॥ सांडोनि थोरपणाची लाज ॥ कर्म सहज अंगीकारी ॥६१॥
ऐके नेणते सुजाणी ॥ हा अनाथनाथ चक्रपाणी ॥ भुललासे भक्तीलागूनी ॥ ते याजवांचूनि असेना ॥६२॥
म्हणोनि सच्चिदानंद उभे ॥ भुलले नामयाचेनि लोभें ॥ कर्में शुभें आणि अशुभें ॥ अंगिकारिलीं आवडीं ॥६३॥
तरी आवडीचा सोस पाहें ॥ जनांत न करी कोण काये ॥ हा प्रसिद्ध अनुभव जनासी आहे ॥ तो तुज माये सांगेन ॥६४॥
अंधळे पांगळे अनर्गळ ॥ मुकें बोबडें असेल बाळ ॥ परी जननीस त्याची कळवळ ॥ येत तत्काळ निजलोभें ॥६५॥
निजप्रीतीनें होऊनि वेडें ॥ त्यासीच खेळवी लाडेंकोडें ॥ परी दुजयाचें बाळ चोखडें ॥ तें तिज न माने सर्वथा ॥६६॥
कांही विकृति न मानूनि मनीं ॥ म्हणे यासी दृष्टी लागेल झणीं ॥ इडा पीडा घेऊनि जननी ॥ वदन चुंबीत तयाचें ॥६७॥
तैसीच प्रीति धरूनि मनीं ॥ निजभक्त सांभाळी चक्रपाणी ॥ याति कुळ न विचारी मनीं ॥ प्रिय मानी जीवाहून ॥६८॥
मागील अनंत जन्मांचा ॥ काया मनें आणि वाचा ॥ ऋणानुबंध तेव्हांचा ॥ आहे साचा निजप्रीतीं ॥६९॥
त्यांची देवासी बहु प्रीती ॥ तूट नव्हेचि कल्पांतीं ॥ जिवलग नामा सांगाती ॥ मानिला प्रीतीं केशवें ॥१७०॥
ऐकोनि रुक्मिणीचें वचन ॥ राधेसी वाटलें समाधान ॥ मौनेंचि करूनियां नमन ॥ गेली आपुलें मंदिरा ॥७१॥
तों इकडे नारदमुनि सत्वरीं ॥ पातला सत्यभामेचें घरीं ॥ सन्मान करूनियां ते सुंदरी ॥ सुखासनीं बैसवीत ॥७२॥
तयासी पुसे श्रीकृष्णअंगना ॥ नवल वाटे माझिया मना ॥ थोरीव सांडूनि वैकुंठराणा ॥ कीर्तनरंगीं नाचत ॥७३॥
आणि मागें कवणिये जन्मींचें ॥ ऋण घेतलें नामयाचें ॥ म्हणोनि कोड नानापरींचें ॥ पुरवी त्याचें घनीळ ॥७४॥
आणी या पुंडलीकाचें प्रेमरंग ॥ उभें ठाकलें श्रीरंग ॥ लोटलीं अठ्ठावीस युगें सांग ॥ परी शीण न येचि ॥७५॥
उभें करूनि जगदुद्धारा ॥ कदा न पाहे पाठमोरा ॥ वचन न बोले निष्ठुरा ॥ विश्वोद्धारा कष्टविलें ॥७६॥
ऐसें असतां शारंगधर ॥ उभेचि राहिले विटेवर ॥ आणि राखी बळीचें द्वार ॥ अंतरीं विचार न करितां ॥७७॥
आवड देखोनि निजअंतरीं ॥ पांडव रक्षिले नानापरी ॥ भक्तकार्यासी मुरारी ॥ लाज अंतरीं न घरीच ॥७८॥
एकला एकटा हा माधव ॥ निजांगें करी थोर लाघव ॥ भक्तकार्यासी केशव ॥ वायांचि काया शिणवीतसे ॥७९॥
ऐसे निजभक्त ये काळीं ॥ उदंड असतील भूमंडळी ॥ किती त्यांची नामावळी ॥ तुम्हांजवळी सांगूं मी ॥१८०॥
म्हणूनि चिंता थोर चित्तीं ॥ वाटतसे मजप्रती ॥ आमुचे स्वामीतें शिणविती ॥ निजभक्त प्रीति लावूनि ॥८१॥
ऐसें बोलतां सत्यभामेतें ॥ नारद म्हणे ऐक माते ॥ जें मी वचन सांगेन तूंतें ॥ तें यथार्थ चित्तें मानावें ॥८२॥
हा निराकार जगज्जीवन ॥ अवतार घ्यावया हेंचि कारण ॥ जे भक्त रक्षावे नाना यत्न करून ॥ म्हणोनि सगुण जाहला असे ॥८३॥
घ्यावया चराचराचे भार ॥ पृथ्वी जाहली असे साकार ॥ कीं प्रकाश पाडावया जनांवर ॥ भास्कर जैसा अवतरला ॥८४॥
नातरी करावया दहन पचन ॥ म्हणोनि अवतरला जठराग्न ॥ कीं गाईची करावया क्षुधा हरण ॥ निपजविले तृण तयासाठीं ॥८५॥
कीं अंडजयातींसी फिरावयासी ॥ आकाश करी हृषीकेशी ॥ कीं विश्रांति घ्यावया विश्वजनांशीं ॥ निसी निर्मिली साचार ॥८६॥
नातरी सुंदरांगीं ल्यावया भूषणें ॥ म्हणूनि निपजविलीं दिव्यरत्नें ॥ कीं आयुष्यहीनाचे वांचवावया प्राण ॥ म्हणोनि सुधारस निर्मिला ॥८७॥
तेवीं निजभक्तांचे करावया काज ॥ सगुण जाहला अधोक्षज ॥ सोडोनियां थोरपणाची लाज ॥ लीला सहज दावीतसे ॥८८॥
हा अनाथनाथ भक्तवत्सल ॥ कृपासिंधु दीनदयाळ ॥ ब्रीद वागवितो घननीळ ॥ तूं जाणसी सकळ सुजाणे ॥८९॥
तया अंबऋषीचे गर्भवास ॥ निजांगें सोशी हृषीकेश ॥ बळीचें द्वार राखी उदास ॥ लज्जा मनांत न धरितां ॥१९०॥
विकिला पायिक होऊन साचा ॥ काया मनें आणि वाचा ॥ सांभाळ करी पांडवांचा ॥ पति तुमचा कृपाळु ॥९१॥
होऊनि नंदाचा नंदन ॥ गोकुळीं रक्षितसे गोधन ॥ आणि गोपाळांचें उच्छिष्ट घेऊन ॥ पाहात चाखूनि निजप्रीतीं ॥९२॥
विघ्न देखोनि कडोविकडी ॥ आपण निजांगें घाली उडी ॥ निजभक्तांचें बंधन तोडी ॥ कीर्ति चोखडी हे त्याची ॥९३॥
आम्ही सकळ भक्त जाण ॥ त्याचेच अंश असों पूर्ण ॥ परी आजि साक्षात् रूप सगुण ॥ नामयासाठीं अवतरला ॥९४॥
यापरी भामेसी समजाऊनी ॥ सत्वर गेला नारदमुनी ॥ तों मंचकापासीं येऊन रुक्मिणी ॥ चक्रपाणि वंदिला ॥९५॥
सद्भावें चरणीं ठेऊनि माथा ॥ काय पुसतसे पंढरीनाथा ॥ सर्वांपरीस तुमच्या चित्ता ॥ काय आवडतें मज सांगा ॥९६॥
भक्तवत्सला वैकुंठनायका ॥ हे माझे जीवींची फेडा आशंका ॥ अष्टांगयोग साधिती देखा ॥ नससी निका ते ठायीं ॥९७॥
योगी बैसले समाधिस्थ ॥ तेथें न रंजें तुमचें चित्त ॥ वैकुंठभुवनीं नाहीं प्रीत ॥ कळलें निश्चित मजलागीं ॥९८॥
तेथींचें सुख भोगविलास ॥ नावडती तुमचें चित्तास ॥ चित्त अखंड उदास ॥ कवण्या गुणें मज सांगा ॥९९॥
सायुज्यता मुक्ति देऊनी ॥ योगी बुडविले निर्गुणीं ॥ याहूनि सखे तुमचे कोणी ॥ मजलागूनि कळेना ॥२००॥
पोटींचा पुत्र चरुरानन ॥ स्तवितो तुम्हांसी चतुरपणें ॥ चारी वेद अठरा पुराणें ॥ तुमचे सद्गुण वर्णिती ॥१॥
परी ते उबगोनि चित्तीं ॥ शब्द बोलती नेतिनेति ॥ षट्दर्शनें वाद घालिती ॥ परी अनुपम्य ख्याति न कळे त्यां ॥२॥
ऐसें ऐकोनि रुक्मिणीसी ॥ काय बोलती हृषीकेशी ॥ माझे जीवींचें तूं नेणसी ॥ सुजाण म्हणविसी आपणिया ॥३॥
परी काया वाचा मनें निश्चित ॥ तुज सांगतों जीवींची मात ॥ नामयावरी माझी प्रीत ॥ असे निश्चित सर्वदा ॥४॥
आणि जीवींची खूण आज ॥ मी सांगतों तेंचि तुज ॥ जे का भाविक भक्तराज ॥ तेचि मज आवडती ॥५॥
मी निराकार निर्गुण ॥ नामरूपासी आलों जाण ॥ निजभक्तांचें करावया कारण ॥ साकार सगुण जाहलों कीं ॥६॥
निजभक्त आवडाती माझिया जीवा ॥ भक्त ज्ञानियांचा विसांवा ॥ भक्त माझे सुखाचा ठेवा ॥ असों दे ठावा तुजलागीं ॥७॥
माझिया भाग्याचें भूषण ॥ निजभक्त असती सुजाण ॥ भक्तचि माझें गुणनिधान ॥ सर्वदा आधीन मी त्यांचे ॥८॥
भक्तचि माझी यश कीर्ति ॥ भक्तचि माझे सुखमूर्ती ॥ भक्त भेटतां सकळ पुरती ॥ मनकामना माझिया ॥९॥
मज आणि भक्तां वेगळिक ॥ कल्पांतींही नव्हे देख ॥ माझे भजनींचें निजसुख ॥ भक्तचि एक जाणती ॥२१०॥
मी भक्तांचें नाम घ्यावें ॥ तयांचें रूप मनीं ध्यावे॥ भक्तसुख दृष्टीं पाहावें ॥ वेळोवेळां निजप्रीतीं ॥११॥
भक्तीं माझे चिंतावे चरण ॥ त्यांणीं माझेच गावे गुण ॥ निष्कामबुद्धि माझें भजन ॥ तेचि करिती सर्वदा ॥१२॥
धर्म अर्थ काम मुक्ति चारी ॥ देतां भक्त न घेती करीं ॥ संसार ओझें मजवरी ॥ भक्त न घालिती सर्वथा ॥१३॥
मी भक्तांचें अंतर ॥ भक्त सोयरे माझे निर्धार ॥ मजहूनि भक्त उदार ॥ दिसती चौसार मज दृष्टीं ॥१४॥
म्हणोनि नामयाचें आर्त जीवा ॥ हेंचि आवडे मज केशवा ॥ आणिक हेवा नसेचि ॥१५॥
ऐसें बोलतां रुक्मिणीवर ॥ तंव उदयासी आला दिनकर ॥ पुढें वर्तलें तें भक्त चतुर ॥ परिसा सादर निजकर्णी ॥१६॥
हा भक्तिरस निरूपम ॥ चतुर्दशाध्यायीं केलें कथन ॥ जेवीं एकादशस्कंधीं श्रीकृष्ण ॥ उद्धवासी सांगे भागवतीं ॥१७॥
त्या ग्रंथीं एकुणतिसावा अध्याय सुरस ॥ निखिल ओतिला ब्रह्मरस ॥ तेवीं भक्तविजयीं विशेष ॥ चतुर्दश अध्यायीं बोलिला ॥१८॥
म्हणाल प्राकृत तुझीं उत्तरें ॥ आणि उपमा देस्सी गीतेचीं थोरें ॥ तरी तैसें नव्हे जी साचारें ॥ परिसा विचार निजकर्णीं ॥१९॥
तीर्थावळीमाजी साचार ॥ स्वमुखें बोलिला श्रीज्ञानेश्वर । त्या वचनांचा धरूनि आधार ॥ म्यांही तैसेंचि निरूपिलें ॥२२०॥
आणि प्राकृत संस्कृत वाणी ॥ अर्थ पाहतां सारिखा जनीं ॥ जेवीं गौतमी गाय नामें दोनी ॥ दुग्ध - एकचि जाणावें ॥२१॥
कीं पोयोब्धि सागर दोनी म्हणतां ॥ परी उदकासी नाहीं भिन्नता ॥ म्हणोनि सामान्य प्राकृत ग्रंथा ॥ पंडितीं सहसा न म्हणावें ॥२२॥
पुढील अध्यायीं सुरस वाणी ॥ ग्रंथ वदवील चक्रपाणी ॥ महीपति तयाचा अभयदानी ॥ निर्भय मनीं सर्वदा ॥२३॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ चतुर्दशाध्याय रसाळ हा ॥१२४॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥    ॥॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगार्पणमस्तु ॥    ॥ शुभं भवतु ॥    ॥ श्रीरस्तु ॥
भक्तविजय चतुर्दशाध्याय समाप्त

श्री भक्तविजय

Shivam
Chapters
॥ मंगलाचरणम् ॥ आरती श्रीविठ्ठलाची, प्रार्थना - आरती श्रीविठ्ठलाची युगें ... अध्याय १ अध्याय २ अध्याय ३ अध्याय ४ अध्याय ५ अध्याय ६ अध्याय ७ अध्याय ८ अध्याय ९ अध्याय १० अध्याय ११ अध्याय १२ अध्याय १३ अध्याय १४ अध्याय १५ अध्याय १६ अध्याय १७ अध्याय १८ अध्याय १९ अध्याय २० अध्याय २१ अध्याय २२ अध्याय २३ अध्याय २४ अध्याय २५ अध्याय २६ अध्याय २७ अध्याय २८ अध्याय २९ अध्याय ३० अध्याय ३१ अध्याय ३२ अध्याय ३३ अध्याय ३४ अध्याय ३५ अध्याय ३६ अध्याय ३७ अध्याय ३८ अध्याय ३९ अध्याय ४० अध्याय ४१ अध्याय ४२ अध्याय ४३ अध्याय ४४ अध्याय ४५ अध्याय ४६ अध्याय ४७ अध्याय ४८ अध्याय ४९ अध्याय ५० अध्याय ५१ अध्याय ५२ अध्याय ५३ अध्याय ५४ अध्याय ५५ अध्याय ५६ अध्याय ५७