Get it on Google Play
Download on the App Store

व्यतिरेकाचें लक्षण

ऐसिया अन्यभक्ती । अतिसुगम माझी प्राप्ती । आतां व्यतिरेकाची स्थिती । ऐक प्रजापती सांगेन ॥९९॥

कारणापासोनि कार्य अभिन्न । या नांव, अन्वय जाण । कार्य मिथ्या सत्य कारण । तें व्यतिरेक लक्षण विधातया ऐक ॥६००॥

दोरा अंगीं सर्पांकारु । भासोनि निमाला भयंकरु । तो नातळतां सर्पविकारु । दोरु तो दोरु जैसा तैसा ॥१॥

तेवीं जगाची उत्पत्ति स्थिती । लय पावती प्रळयांतीं । माझिया स्वरुपाप्रती । विकारवदंती असेना ॥२॥

सुवर्णाचें अलंकार । जेवीं करविले नानाप्रकार । मोडूनि करिता एकाकार । निखळ भांगार घड मोडीरहित ॥३॥

तेवीं प्रपंचाची घडमोडी । माझिया स्वरुपी नलगे वोढी । संचली निजानंदगोडी । व्यतिरेक परवडी यानांव विधातया ॥४॥

लेणें घडितां सोनें नघडे । लेणें मोडितां सोनें नमोडे । तेवीं माझ्या स्वरुपाकडे । नपडे सांकडें प्रपंचाचें ॥५॥

स्वरुपीं स्वरुपस्थिती पाहतां । प्रपंच येक झाला होता । तो लया गेला काळसत्तां । हे कथावार्ता असेना ॥६॥

माया महत्तत्व तिन्हीगुण । भूत भौतिकादि जन्मनिधन । होतां नमोडे पूर्णपण । हें मुख्य लक्षण व्यतिरेकाचें ॥७॥

आणीकही साधारण । स्थल व्यतिरेकलक्षण । भूतीं भूतें होती लीन । सकारण तें ऐका ॥८॥

ज्याचें जेथोनि जन्मस्थान । तें भूत तेथें होय लीन । हें महाभूत परी लीन । होय सकारण महाकारणी ॥९॥

प्रथम गंधु दुसरा स्वादू । रुप स्पर्श पांचवा शब्दू । हा परस्परें उपमर्दू । होय निर्द्वद्व कारणामाजी ॥६१०॥

तें कारणही आपण । महाकारणी होय लीन । तेव्हां दुजें ना एकपण । स्वरुप परिपूर्णं पूर्णत्वें ॥११॥

त्या परिपूर्ण स्वरुपासी । प्रपंच जडला दिसे अंगेंसी । तो ठाउका नाही त्यासी । जेवीं शुक्तिकेसी रजताकारु ॥१२॥

शिंप शिंपपणें असे । भ्रांतासि तेथें रुपें दिसें । तेवीं वस्तुपणें वस्तु असे । प्रपंच भासे जड मूढां ॥१३॥

वस्तू परमानंदें शुद्ध बुद्ध । तेथें अविवेकी अतिमंद । देखती भूतभौतिकादि भेद । जेवीं कां अगाध गंधर्वनगर ॥१४॥

यापरी मिथ्या मायिक संसार । वस्तु नित्यानंद निर्विकार । हा व्यतिरेक शुद्ध सादर । जाण साचार परमेष्ठी ॥१५॥

प्रपंच एक झाला होता । हे स्वरुपी मिथ्या वार्ता । पुढें होईल मागुता । हेंही सर्वथा असेना ॥१६॥

ऐसा लक्षितां व्यतिरेक । जगीं मी एकुला एक । या एकपणचा गणक । नाहीं आणिक गणावया ॥१७॥

आहाचवाहाच विचारितां । हा व्यतिरेक न ये हातां । गुरुकृपेवीण तत्त्वतां । येथिच्या अर्था प्राप्ती नव्हिजे ॥१८॥

अन्वय माझी पूर्ण भक्ती । व्यतिरेक शुद्ध स्वरुपस्थिती । साधक जे स्वयें साधिती । त्यांसी स्वरुपप्राप्ती अविनाशी ॥१९॥

येणें अन्वयव्यतिरेकें पाही । निजात्मता ठेविल्या ठायी । तिसी प्रळयकाळें कहीं । व्ययो नाहीं विधातया ॥६२०॥

अन्वयव्यतिरेकाचें सूत्र । साधूनि साधक पवित्र । स्वयें जाले वस्तु चिन्मात्र । सर्वदा सर्वत्र अविनाश ॥२१॥

एवं अन्वयव्यतिरेकयुक्तें । साधनमहाराजपंथें । विसरोनि वेगळेपणातें । मदैक्यातें साधक येती ॥२२॥

‘ ऐक्या येती ’ हें बोलणें । बोलतां दिसे लाजिरवाणें । तें सर्वदां माझेनि पूर्णपणे । परिपूर्ण असणें स्वानंदे ॥२३॥

येणें पूर्ण परमानंदे । जीवभाव स्वयें उपमदें । लाजोनियां निमिजे भेदें । स्वानंदबोधें निजयोगी ॥२४॥

सिंधूमाजीं सैधवाचा खडा । पडोनि होय सिंधुएवढा । तेवींचि अन्वयव्यतिरेकें होडा । योगी धडफुडा मीचि होये ॥२५॥

जैसा कल्लोळ सागरीं । तैसा योगी मजमाझारीं । वर्ततांही देहाकारीं । मज बाहेरी रिघों नेणें ॥२६॥

हे ऐक्ययेती योगयुक्ती । वेदशास्त्रां संमती । तुवां अनुष्ठावी सुनिश्चिती । हें माझें हग्दती अतिगुह्य ॥२७॥

ऐसें गुह्यज्ञान पुरुषोत्तमें । निष्कामकामकल्पद्रुमें । स्वमुखें सांगिजे आत्मारामें । कृपासंभ्रमें स्वयंभूसी ॥२८॥

ह्या परमगुह्यज्ञानार्था । म्या सांगितलें निजात्ममता । येणें मतें समस्ता । सृजी मी अलिप्तता ब्रह्मांड कोटी ॥२९॥

मी अव्यक्तपणें व्यक्तीतें घरीं । मी निर्गुणपणें गुणकार्य करीं । मी निः संग येणें मतें करीं । अंगावरी जग व्यालो ॥६३०॥

नवल या मताची मातू । मी निजांगेंवीण जग होतू । अव्यक्तही व्यक्तिआंतू । न रिघोनि रिघें ॥३१॥

या मताचेनि निजनेटें । मी निजनेटें । मी नामरुपीं अवघा वेठें । परी नांवरुपाआंतुवटें । आणुमात्र नपालटें स्वरुप माझें ॥३२॥

येणें मतें मी महाशून्य जालों । शून्यस्वरुपेंसी आकारलों । अतींद्रिय इंद्रियें व्यालों । विऊनि ठेलों वांझोटा मी ॥३३॥

मी विदेहपणें देह धरी । मी अचक्षुपणें डोळे धरीं । मी अकर्ता सर्व कर्मे करी । या मतमुद्रेवरी विरिंची ॥३४॥

मज अश्रोत्रा येणें श्रवण । मज अगोत्रा येणें गोत्रपण । मज अघ्राणया येणें घ्राण । मज अचळा चळपण या मतमुद्रा ॥३५॥

मज निरसा येणें रसन । मज अभोक्त्या येणें भोजन । मज निः - शब्दा येणें गायन । मज अमना मन येणें कल्पनारहित ॥३६॥

मी अजन्मा येणें नाम घरी । या मताची थोरी माझी मीचि जाणें ॥३७॥

मज अबाहूसि येणें हस्त । मज अचरणा येणें चरण होत । मज अगम्या गमन होत । आप आपल्यांत येणें मतमुद्रा ॥३८॥

या मतयुक्तीचेंनि समसाम्यें । मी न जन्मोनिं जन्में । तिर्यग्योनी मत्स्यशूकरांदिकूर्मे । हे अवतार संभ्रमें पुराणीं वणिजे ॥३९॥

या मताचेंनि निजबळें । माया आपधाकें पळे । द्वैत निर्दाळितां या मताभिमेळें । मी अकळ आकळे या मतामाजी ॥६४०॥

नवल या मताचा परिपाकु । मी एकचि होये अनेकु । अनेकीं मी येकला येकू । हा मतविवेकू अतर्क्य ॥४१॥

चतुःश्लोकी भागवत

एकनाथ महाराज
Chapters
सदगुरुवंदन गुरुमहिमा गुरुदास्याचें महिमान नाथांचें अनहंकारी आत्मनिवेदन श्रोत्यांना विनंती व कथासूत्र भगवदभजनाशिवाय ब्रह्मदेवालासुद्धां ज्ञानप्राप्ति नाहीं कामनारहित तपानें भगवत्प्राप्ति स्वरुपाची यथार्थ ओळख न झाल्यामुळें ब्रह्मदेव सृष्टिरचना करण्यास भांबावला किंकर्तव्यमूढ ब्रह्मदेवाचा भगवंताचा धांवा हरिकृपेशिवाय अनुताप नाहीं चित्तशुद्धीशिवाय हरीची भेट नाहीं अनुतापयुक्त ब्रह्मदेवाला तप ही दोन अक्षरें ऐकावयास आलीं तपाचें महिमान स्वयंचिंतनांतून ‘ तप ’ याचा अर्थ त्याला स्फुरला तप म्हणजे नेमकें काय ? कामक्रोधनिरसनार्थ ब्रह्मदेवानें तप आरंभिलें गुरुकृपेशिवाय आत्मज्ञान नाहीं वैकुंठमहिमा वैकुंठलोकाची स्थिति हरिभक्तांचे स्वरुप पतिव्रतांचें निवासस्थान स्वानंदधुंद रमेकडून हरिगुणसंकीर्तन श्रीविष्णूची स्तुति वैकुंठींचे मुख्य पार्षदगण अशा भगवंताजवळ सृष्टीच्या निर्मितीचें कार्य कसें चालतें तें ब्रह्मदेवाला दिसलें अहंकारशून्य ब्रह्मदेवांचे नारायणाला नमन नारायण ब्रह्मदेवाला वर देण्यास उद्युक्त तपस्सामर्थ्य ज्ञान देण्याला अधिकारी कोण आत्मज्ञान चार श्लोकांत नारायणानें शब्दबद्ध केलें. माया म्हणजे काय ? छाया माया यांचे नाते छाया व माया सदगुरुचरणसेवेनें मायेचा निरास होईल श्रोत्यांकडून ग्रंथाची स्तुति माझी प्राप्ति कोणाला होत नाहीं ? व्यतिरेकाचें लक्षण या मताचें सामर्थ्य समाधि म्हणजे काय ? ब्रह्मदेव अहंकारशून्य पूर्णबोधयुक्त झाला गुरुचें लक्षण चार श्लोकांत ब्रह्मदेवाला सुखी केलें ब्रह्मदेव सृष्टी करण्यास पात्र झाला जनार्दनकृपेनेंच आपणांस ही कथा श्रोत्यांना सांगता आली - एकनाथ ब्रह्मदेवाला प्रजापति कां म्हणतात ? पितृसेवेनें नारद ज्ञानी झाले भागवताची दहा लक्षणें सांगून ब्रह्मदेवानें नारदाला ज्ञानी केले भागवताची दहा लक्षणें नारद ब्रह्मज्ञानी झाल्यामुळें ब्रह्मदेवानें आनंदानें त्याला आपली ब्रह्मवीणा दिली गुरुकृपेशिवाय इतर साधनें व्यर्थ अशा अनुतापी व्यासांना नारदांचें दर्शन होतें श्रीव्यासांनीं आपला पुत्र शुकयोगींद्र यांना आपल्यासारखेंच ‘ ज्ञानी ’ केले ब्राह्मणाचें सामर्थ्य राजा परीक्षितीची योग्यता संताकडे क्षमायाचना भागवत सार