Get it on Google Play
Download on the App Store

तपस्सामर्थ्य

तपस्सामर्थ्य

त्या तपाची जाण महादीप्ती । तपामाजीं परमशक्ती । तपें उपजे ज्ञानस्थिती । जाण निश्चिती विधात्या ॥१३॥

साधुनी अंतरंग तप । तपें पूर्णज्ञानस्वरुप । तपें होइजे सद्रूप । तपें निष्पाप झालासी तूं ॥१४॥

अस्तित्व निश्चयें पूर्ण । नित्य वाहे अंतः करण । यानांव गा तप जाण । शरीरशोषण नव्हे तप ॥१५॥

यापरी तप ज्ञानस्वरुप । ऐकें त्या तपाचा प्रताप । तपोबळें मी चिद्रुप । सृष्टी अमूप घडीं मोडी ॥१६॥

ज्ञानतपाची पाहा थोरी । तेणें तपेम मी श्रीहरी । सृष्टि सृजीं पाळीं संहारी । अंगींच्या अंगावरी अलिप्तणे ॥१७॥

ऐसें तपाचें वीर्य पूर्ण । नेणती देहाभिमान । यालागी त्यांसी तपाचरण । दुस्तर जाण परमेष्ठी ॥१८॥

ज्यासी विषयवासना संताप । त्यानीं नकळे तपाचें निजरुप । तें तूं आचरोनियां तप । होऊनि मातें आप पावलासी पैं ॥१९॥

ऐसें बोलिला नारायण । तेणें हरिखला चतुरानन । पाहोनियां हरीचे वंदन । काय आपण बोलत ॥३२०॥

ब्रह्मोवाच

ब्रह्मदेवाकडून नारायणस्तुति व निजज्ञानप्राप्तीची अपेक्षा

तूं सर्वभूतां अधिष्ठान् । भूतहदयस्थ सज्ञान । तुझेंनि बुद्धीसी जाणपण । तुझेंनि चेतन इंद्रियवर्ग ॥२१॥

तूं कर्माक्षक्ष तत्त्वतां । तेथें तूंचि कर्ता करविता । तरी ऐके माझी अवस्था । तुज मी अच्युता सांगेन ॥२२॥

ऐसा स्वामी विश्वनाथ । तूं अनाथांचा निजनाथ । मज करावें जी सनाथ । ऐसें प्रार्थित उचपतप्यमान ॥२३॥

कां ह्नणसी उपतप्यमान । मी केवळ जाहलों अज्ञान । त्या मजवरी कृपा करुन । निजगुहयज्ञान सांगावें पैं ॥२४॥

कोणतें ह्नणसी गुहयज्ञान । तुझें सूक्ष्मस्वरुप निर्गुंण । आणि स्थूल तेंही तूंचि आपण । हें अभेद निजज्ञान सांगिजे मज ॥२५॥

मी जडमूढ अतिदिन । तुझें नाम हें दीनोद्धरण । माझें समूळ निरसे अज्ञान । ऐसें गुहयज्ञान उपदेशी ॥२६॥

स्थूलसूक्ष्म तुझेंचि रुप । रुपीं वतोंनी तूं अरुप । हें तुझें ज्ञान निर्विकल्प । कृपानुरुप मज सांगे ॥२७॥

तूं चिन्मात्र मायायोगें । नहोऊनि जग होसी अंगें । ब्रह्मा विष्णु रुद्रादि वेगें । रुपें अनेगें तूं धरिसी ॥२८॥

नमोडतां सोनेपण । जेवीं लेणें होय सुवर्ण । तेवी सोडुनी पूर्णपण । जग संपूर्ण तूं होसी ॥२९॥

आपआपणावरी पाहे । उत्पत्ति स्थिती दाविसी लय । हे नानाशक्तिसमृदाय । सद्रॄपें स्वयें तूंचि होसी ॥३३०॥

ऐसें अलिप्तपणें क्रीडन । स्वयें क्रीडसी तूं आपण । त्या क्रीडनाचें लक्षण । ऐक सावधान दृष्टांतें येणें ॥३१॥

सकळसंकल्प तुझ्या पोटीं । तुज जंव सृष्टीची इच्छा उठी । तंव ब्रह्मांडांचिया कोटी । चराचर दाटी स्वेच्छें दाटे ॥३२॥

ऐसें संकल्पितसृष्टीसी । भूतभौतिकें तूंचि होसी । नानाअवताचरित्रेंसी । तुजमाजीं क्रीडसी तूंचि देवा ॥३३॥

जैसी कांतणी स्वेच्छेकरी । तंतु काढी मुखाबाहेरी । त्यावरीच स्वयें क्रीडा करी । परतोनी निजउदरीं सामावी ते ॥३४॥

तये कांतणीपरी ऐसी । तुझी क्रिया हषीकेशी । कल्पादि खेळ हा मांडिसी । खेळोनी ग्रासिसी कल्पांती तूं ॥३५॥

हात नमाखोनी विश्व रचिसी । अमायिकत्वें विश्व पाळिसी । ना नासितां हें सहारिसी । ऐसा होसी सत्संकल्प तूं ॥३६॥

ऐसा गुह्यज्ञाननिजठेवा । कृपा करुनियां मज द्यावा । येच विषयी हो माधवा । मज करावा पूर्णानुग्रह ॥३७॥

वर मागावया आज्ञा दिधली । यालागीं हे सलगी केली । सत्य करावी ते वरदबोली । सांभाळी आपुली भाक स्वामी ॥३८॥

मूळी वरं वरय भद्रं ते । ऐसें बोलिलें वर दहस्तें । तें सत्य करावें श्रीअनंतें । गौरवी मातें निजगुह्यज्ञातें ॥३९॥

वरदेश वदोनी जरी नदेसी । तरी काय करावें हषीकेशी । समर्थी वळावें निजभाकेसी । हेंचि आह्मांसी भांडवल पा ॥३४०॥

तूं सत्यसंकल्प भगवंत । तुझें वाक्य मिथ्या नव्हे येथ । येणें गुणें भावार्थ निश्चित । गुह्यज्ञानार्थ आह्मां सांगे ॥४१॥

भगवंता तूं ऐसे ह्नणसी । म्यां सृजूं सांगितलें सृष्टीसी । तें करुं काय भ्यालासी । यालागीं पुससी तत्त्वज्ञान ॥४२॥

किंवा सृष्टी सृजूं उद्वेगला । यालागीं गुह्यज्ञान पुसोंलागला । ह्नणसि आज्ञाउल्लंघू केला । येणें नसांडिला सृष्टिक्रम पैं ॥४३॥

तुवां सृष्टी सृजूं सांगीतली । तें अनालस्यें मीं रचियेली । परी निर्विघ्न पाहिजे निपजली । यालागीं वांछिली ज्ञानकृपा तुझी ॥४४॥

की देवां तूं ऐसें मानिसी । सृष्टी करीन ते ह्नणसी । आणि पुनः पुन्हा कां पुससी । गुह्यज्ञानांसी अत्यादर ॥४५॥

निजज्ञानामुळें देहाभिमान होणार नाहीं

तुझें पावोनी गुह्यज्ञान । सृष्टी रचीन मी निर्विघ्न । नपावतां तुझें ज्ञान पूर्ण । मानाभिमान मज बाधी ॥४६॥

तूं जवळी असतां नारायण । बाधूं नशके मानाभिमान । सृष्टी सृजतां तुज विसरेन । तेव्हां मानाभिमान बाधी कीं ॥४७॥

ह्नणसि कां होईल विस्मरण । अतर्क्य तुझें मायाविंदान । तें वाढवील देहाभिमान । तुझी आठवण नुरवुनी पैं ॥४८॥

जैसी दीपासी काजळी । तैसी तुझी माया तुजजवळी देहाभिमानें सदां सकळी । मजही झांकोळीं विषयासक्ती ॥४९॥

जे विषयाची अतिआसक्ती । तेचि मायेची दृढप्राप्ती । ते समूळ निरसे विषयासक्ती । ऐसी ज्ञानस्थिती उपदेशी ॥३५०॥

काजळी आली दीपापासी । तेंचि आलेपन दीपप्रकाशीं । तेवीं त्वन्माया तुजपासी । बांधी जगासी विषयासक्ती ॥५१॥

आतांचि मी स्वयें आपण । झालों होतों जडमूढदीन । तुवां उपदेशिलें तपसाधन । तेव्हां तुझें दर्शन मज जाहलें ॥५२॥

‘ तपतप ’ ह्नणतांही मजपासीं । त्या तुज न देखें मीं हषीकेशी । अभिमानें भुलविलीं ऐसीं । तुज हदयस्थासी न देखती ॥५३॥

ऐसा बाधक देहाभिमान । तो मायायोगें सबळ पूर्ण । ते मायेचें होय निर्दाळण । तैसें गुह्यज्ञान मज सांगे ॥५४॥

कर्माकर्मी तुझें स्मरण । असावें गा समसमान । करितां सृष्टिसर्जन । नबाधी अभिमान तेंचि सांगे ॥५५॥

अहंमद कां होईल म्हणसी । तुवां मज अहंकारियासी । सखा मानोनि सख्यासी । ऐसिये स्थितीसी आणिलें त्वां ॥५६॥

म्या प्रजासृष्टि करावी । तेथें माझी श्रद्धा रिघावी । यालागीं केली स्वभावी । निजगौरवीं मानेल पैं ॥५७॥

ऐसियावरी सृष्टि करितां । अहं स्वतंत्र प्रजा करिता । ऐसी माझे उत्कट अहंता । अंगीं तत्त्वतां वाढेल कीं ॥५८॥

श्रेष्ठापासुनी सन्मान । तोचि इतरांसी हदयाभिमान । तेणें धाकें कांपलें मन । तुज गुह्यज्ञान यालागींख पुसें ॥५९॥

तुझे आज्ञे उल्लंध नघडावा । यालागीं सृष्टिक्रम म्यां सृजावा । तोचि मानितां तुझी सेवा । अभिमान नीचनवा मजमाजी उठी ॥३६०॥

अभिमान यावयाचे काय कारण । सृजितां अधमोत्तमयोनीजन । मी सृष्टिकरिता तुजसमानं । अवश्य अभिमान येईल स्वामी ॥६१॥

वृत्ति करुनियां अविकळ । सृजितां भूतजात सकळ । तोचि अभिमानाचा जन्मकाळ । हें मज समूळ कळे देवा ॥६२॥

तो अभिमान मज न यावा । यालागीं प्रार्थितसें तुज देवा । आश्वासी पां ज्ञानगौरवा । श्रीवासुदेवा निजजनका ॥६३॥

स्तुतीनें नारायण संतुष्ट झाला

ऐकोनी ब्रह्मयाची विनवण । परम संतोषला नारायण । त्यासी द्यावया निजज्ञान । स्वानंदपूर्ण तुष्टला असे ॥६४॥

कोण्हाचें न लागतां मन । अनुष्ठित गुह्यज्ञान । ते द्यावया श्रीनारायण । स्वानंदें पूर्ण संतुष्टला ॥६५॥

करितां नानाकर्माचरण । निजांगीं नलागे कर्तेपण । ऐसें अलिप्तनिजज्ञान । द्यावया श्रीनारायण संतुष्टला ॥६६॥

देखोनी तेव्हां ब्रह्मयासी । अतिस्नेह भगवंतासी । निजज्ञानधन देतसे त्यासी । जन्मला कुशी ह्नणवूनियां ॥६७॥

जैसा दिपला हरिणा पुढें । पाहोंविसरला आणिकेकडे । तैसा आवडीच्यानि पडिपाडें । ब्रह्मयाकडे हरि पाहे ॥६८॥

कां चुंबकांचिया वाटा । लोह भंवे न लागतां झटा । तैसें झालें हो वैकुंठा । जिकडे पाहे स्रष्टा तिकडे देव ॥६९॥

जेवीं आदित्याची फुलझाडें । नित्य सन्मुख सूर्याकडे । तेवीं आवडीचेनि पडिपाडें । चतुर्मुखापुढें सन्मुख देखे ॥३७०॥

उफराटी हे चाली कैशी । शौरी भुलला श्रष्टयासी । येणें आवडलेपणें त्यासी । गुह्यज्ञानासी सांगेल पां ॥७१॥

सांगावया त्या गुह्यज्ञानवाव । स्वयें तुष्टला श्रीवासुदेव । येणें विरिंचीचा जीवभाव । स्वये स्वयमेव चमत्काराला ॥७२॥

पुढिले निरोपणीं आवडी । स्रष्टा उठिला धडफुडी । अवधानाची परवडी । निजनिवाडी थोरावली पैं ॥७३॥

देहावेगळें अंतः करण । करुनि निवडिलें अवधान । श्रवणीं एकाग्रता पूर्ण । स्वयें संपूर्ण सरसावला ॥७४॥

अष्ठदळें जैसी कमळे । तैसे टवकारिले आठही डोळे । चारीमुखें एकेवेळें । सप्रेममेळें लांचावलीं ॥७५॥

श्रीगुरुश्रीहरी तुष्टमान । देखोनि उठावले ते नयन । श्रवणापूर्वी आपण । दृश्यभेदाविण निजज्ञान सेवूं ॥७६॥

श्रवणीं ऐसें तें शुभाक्षर । आह्मीच सेऊं साचार । ऐसा दृष्टीचा चमत्कार । देखणेपणें द्वार श्रवणाचें व्यापी ॥७७॥

घ्राण म्हणे मी सवेगें । सुगंधवृत्तीसी धांवेन वेगें । श्रवणनयनांपुढें लगबगें । उभे स्वानंदयोगें सुखेसी पैं ॥७८॥

ऐकोनी सदगुरुच्या गुह्यज्ञाना । रसना विसरे विषयवासना । न चाखतां सदगुरुह्यज्ञाना । ब्रह्मरस रसना सेवं द्यावे ॥७९॥

स्पर्श पांगला शरीरपांगें । देहबुद्धीसी घालूनि मागें । स्पर्शावया लागवेगें । मी रिघेन सर्वांगें श्रीरंगसंगीं ॥३८०॥

धन्य धन्य श्रीगुरुसप्रेमज्ञान । बाहयांसी येतसे स्फुरण । खेंव द्यावया आपण । भुजाहि सच्चिद्धन आलिंगू पाहती ॥८१॥

ऐसा इंद्रियाचा विवाद । ऐकोनि शब्द जाहला निःशब्द । मौनें सेवावया परमानंद । हरिनामाचा छंद सर्वांगी गर्जे ॥८२॥

ऐसा सर्वांगीं परिपुरता । सर्वांगें जाहला धडौता । यापरी देखोनि विधाता । कळलें भगवंता परमार्थी ॥८३॥

श्रवणीं जें पडेल वचन । तें तत्काळचि होईल आपण । यालागीं निजगुह्यज्ञान । श्रीनारायण उपदेशी ॥८४॥

चतुःश्लोकी भागवत

एकनाथ महाराज
Chapters
सदगुरुवंदन गुरुमहिमा गुरुदास्याचें महिमान नाथांचें अनहंकारी आत्मनिवेदन श्रोत्यांना विनंती व कथासूत्र भगवदभजनाशिवाय ब्रह्मदेवालासुद्धां ज्ञानप्राप्ति नाहीं कामनारहित तपानें भगवत्प्राप्ति स्वरुपाची यथार्थ ओळख न झाल्यामुळें ब्रह्मदेव सृष्टिरचना करण्यास भांबावला किंकर्तव्यमूढ ब्रह्मदेवाचा भगवंताचा धांवा हरिकृपेशिवाय अनुताप नाहीं चित्तशुद्धीशिवाय हरीची भेट नाहीं अनुतापयुक्त ब्रह्मदेवाला तप ही दोन अक्षरें ऐकावयास आलीं तपाचें महिमान स्वयंचिंतनांतून ‘ तप ’ याचा अर्थ त्याला स्फुरला तप म्हणजे नेमकें काय ? कामक्रोधनिरसनार्थ ब्रह्मदेवानें तप आरंभिलें गुरुकृपेशिवाय आत्मज्ञान नाहीं वैकुंठमहिमा वैकुंठलोकाची स्थिति हरिभक्तांचे स्वरुप पतिव्रतांचें निवासस्थान स्वानंदधुंद रमेकडून हरिगुणसंकीर्तन श्रीविष्णूची स्तुति वैकुंठींचे मुख्य पार्षदगण अशा भगवंताजवळ सृष्टीच्या निर्मितीचें कार्य कसें चालतें तें ब्रह्मदेवाला दिसलें अहंकारशून्य ब्रह्मदेवांचे नारायणाला नमन नारायण ब्रह्मदेवाला वर देण्यास उद्युक्त तपस्सामर्थ्य ज्ञान देण्याला अधिकारी कोण आत्मज्ञान चार श्लोकांत नारायणानें शब्दबद्ध केलें. माया म्हणजे काय ? छाया माया यांचे नाते छाया व माया सदगुरुचरणसेवेनें मायेचा निरास होईल श्रोत्यांकडून ग्रंथाची स्तुति माझी प्राप्ति कोणाला होत नाहीं ? व्यतिरेकाचें लक्षण या मताचें सामर्थ्य समाधि म्हणजे काय ? ब्रह्मदेव अहंकारशून्य पूर्णबोधयुक्त झाला गुरुचें लक्षण चार श्लोकांत ब्रह्मदेवाला सुखी केलें ब्रह्मदेव सृष्टी करण्यास पात्र झाला जनार्दनकृपेनेंच आपणांस ही कथा श्रोत्यांना सांगता आली - एकनाथ ब्रह्मदेवाला प्रजापति कां म्हणतात ? पितृसेवेनें नारद ज्ञानी झाले भागवताची दहा लक्षणें सांगून ब्रह्मदेवानें नारदाला ज्ञानी केले भागवताची दहा लक्षणें नारद ब्रह्मज्ञानी झाल्यामुळें ब्रह्मदेवानें आनंदानें त्याला आपली ब्रह्मवीणा दिली गुरुकृपेशिवाय इतर साधनें व्यर्थ अशा अनुतापी व्यासांना नारदांचें दर्शन होतें श्रीव्यासांनीं आपला पुत्र शुकयोगींद्र यांना आपल्यासारखेंच ‘ ज्ञानी ’ केले ब्राह्मणाचें सामर्थ्य राजा परीक्षितीची योग्यता संताकडे क्षमायाचना भागवत सार