अध्याय २
सोमकांत राजाची कथा
(अंजनी गीत)
ऐसें असतां कांहीं दिवसीं । आद्यकर्मानुसारेंसी ।
गलत्‌कुष्ठ हें त्या राजासी । जडलें हें परिसा ॥१॥
अंगीं पडलीं क्षतें पाही । रक्त आणि पूही वाही ।
अंगीं वेदना सोसत नाहीं । ऐशी स्थिति झाली ॥२॥
कृमी पडले अगणित ऐसे । अंगावरती माशी बैसे ।
राज्यभोग हे आवडेनासे । झाले हे त्यास ॥३॥
प्रधानपत्‍नी आणिक सूता । आपलें दुःखा सांगत होता ।
विलाप मध्यें करितचि होता । दुःखित ते सर्व ॥४॥
राजा बोले प्रधानासी । राज्या बैसवा मम पुत्रासी ॥
वना चालिलों या समयासी । भोगा हें राज्य ॥५॥
बोलत असतां मूर्च्छा आली । सर्व मंडळी बहु घाबरली ।
बहु यत्‍नांनीं शुद्धी आली । सावध मग झाला ॥६॥
(गीति)
नृपति वदे सकलांना, कांती माझी जशी असे सोमा ।
मातृपित्यांनीं पाहुनी, ठेवियलें सोमकान्त या नामा ॥७॥
आतां माझी काया, नाशयली कीं बहूत रोगांनीं ।
न कळे पापें केलीं, मागिल जन्मीं कुवर्तनें करुनी ॥८॥
या जन्मीं मीं केलें, स्मरत नसे कीं कुकर्म मीं केलें ।
पुत्रापरी प्रजेचें, न्यायानें पालनार्थ श्रम केले ॥९॥
दुष्टांचा संग असा, केला नाहीं खरोखरी लेश ।
शंकरभक्तीमध्यें केला नाहीं चुकार लवलेश ॥१०॥
या देहानें पूर्वी, सुगंध द्रव्यें अनेक भोगियलीं ।
आताम दुर्गंधीनें, जीवितआशा वृथा अशी केली ॥११॥
या कष्टयुक्त जीवा, धिःकारीं मी न दाखवीं वदन ।
वाटे मजला लज्जा, यास्तव वनिं मी प्रवेश हो करिन ॥१२॥
भो भो अमात्य तुम्ही, राज्यीं स्थापा मदीय पुत्रास ।
समजा मदीयसम त्या, पालन करणें प्रजेस समयास ॥१३॥
(सुनीत वृत्त)
उरलेली वयसा करीन तपसा ईशापदीं दाससा ।
इहजन्मीं शुभसा कलेवर तसा होईन मी शुद्धसा ॥
करितों मी गमना, वनांत भजना, घालीन ही जन्मना ।
मम सेवा प्रभुंना रुचो अशि मना इच्छीत ही वासना ॥१४॥
(दिंडी)
हेमकंठांना राज्य समर्पावें । राज्य करतिल हें योग्य प्रेमभावें ।
असति कूशल हे शूर वीर नामी । हस्तिसंपदाही पूर्ण पथक धामी ॥१५॥
अम्हीं निष्ठेनें राज्य सेवियेलें । अम्हां चरणांसी पारखेंच केलें ।
इथें राहुनियां सौख्य नसे आम्हां । भक्ति चरणांची आपुल्याच आम्हां
सती बोले मी धर्मपत्‍नि साची । चरणसेवाही नसे अंतराची ।
म्हणुन येत्यें मी आपुल्यासवें राया । धर्म अमुचा हा म्हणे जगन्माया
असें ऐकुनियां हेमकंठ बोले । पितृसेवा हा धर्म राम बोले ।
म्हणुन येतों मी तात तुम्हांसंगें । नसे मजला हें राज्य गोड लागे ॥१८॥
(साकी)
प्रधान, पत्‍नी आणि सुताचीं ऐकुन प्रेमळ वचनें ।
सोमकांत हा मुदित जाहला उपदेशी प्रेमानें ॥१९॥
धृपद
सुन सुन उपदेशा । शरण रिघे जगदीशा ।
माझी आज्ञा पाळुन बाळ राज्य करीं समतेनें ।
प्रधानाची संमति घेईं बहुत आदरानें ॥२०॥
हेमकंठ बा शास्त्रांमाजी जो सुत आज्ञा सेवी ।
जनकाचें जो श्राद्ध करुनियां पिंड गयेसी ठेवी ॥२१॥
ऐशापरि जो वर्ते त्याला सुपुत्र ऐसें नाम ।
आतां बाळा आनंदानें राज्य करीं जपुन ॥२२॥
माझे पत्‍नीसह मी जातों आतां काननवासा ।
बहुत सुखानें राज्य करुनियां मिळवीं लौकिक खासा ॥२३॥