अध्याय ३४

श्रीगणेशाय नमः ॥

बाप धर्माचा पाठिराखा ॥ कमलोवद्भाचा जनक देखा ॥ प्रेमळांचा निजसखा ॥ सारथि पार्थाचा निर्धारे ॥१॥

द्रौपदीचा पूर्ण कैवारी ॥ नंदाचे घरींचा खिल्लारी ॥ दुर्जनांचा संहार करी सहाकारी साधूंचा ॥२॥

जो क्षीराब्धितनयेचा प्रियकर ॥ आनकदुंदुभीचा कुमर ॥ जो यादवकुळभास्कर ॥ मन्मथशत्रु ध्याय जया ॥३॥

जो काळासही शासनकर्ता ॥ जो हरिहरब्रह्मादिकांसी निर्मिता ॥ जो महामायेचा निजभर्ता ॥ कर्ता हर्ता पाळिता जो ॥४॥

जो क्षीरसिंधूचा जामात ॥ जेणे धर्माचे घरी केले अद्‌भुत ॥ तेणे स्वसंकल्पे उठविले प्रेत ॥ गतकथार्थ इतुका जाहला ॥५॥

गजरे होत राजसूययज्ञ ॥ नित्य उत्तम अन्नसंतर्पण ॥ जेविती ऋत्विज ब्राह्मण ॥ नामस्मरणे गर्जती ॥६॥

जेथे पुरविता भगवान ॥ ते मी काय वर्णू दिव्य अन्न ॥ त्या अन्नाच्या सुवासेकरून ॥ सुरगण लाळ घोटिती ॥७॥

त्या अन्नसुवासा वेधोन ॥ वसंत करी भोवती प्रदक्षिण ॥ नित्य जेविती ऋषिगण ॥ परी वीट न ये सर्वथा ॥८॥

जैसा सोमकांताचा अचळ ॥ तैसा भात शुभ्र निर्मळ ॥ जैसा सुवर्णभाग पीत निखिळ ॥ तैसे वरान्न पडियेले ॥९॥

अमृतास आणिती उणे ॥ ऐसी पंचभक्ष्ये परमान्ने ॥ विप्र जेविति नामस्मरणे ॥ वारंवार गर्जती ॥१०॥

दधिमधुदुग्धघृतसरोवर ॥ शाका सुवासे भरिती अंबर ॥ जेथे पुरविता इंदिरावर ॥ तेथींची गोडी काय वर्णू ॥११॥

तेथे वाढीत याज्ञसेनी ॥ जे कृष्णाची प्रिय भगिनी ॥ जैसी झळके सौदामिनी ॥ तैसी वाढी चपळत्वे ॥१२॥

अन्ने वाढिता निवाडे ॥ उभय हस्तीचे झळकती चुडे ॥ जेविती तयांवरी उजेड पडे ॥ दिव्य रूपडे द्रौपदीचे ॥१३॥

जे सुंदर घनश्यामवर्णा ॥ म्हणोनि द्रौपदीते म्हणती कृष्णा ॥ जे सुभद्रेहुनि आवडे जगज्जीवना ॥ ते पूर्ण अन्नपूर्णा अवतरली ॥१४॥

विशाळभाळी पद्मनेत्री ॥ सुहास्यवदना चारुगात्री ॥ जे द्रुपदराजनिजपुत्री ॥ ख्याती तिची त्रिभुवनी ॥१५॥

कोसकोसपर्यंत ॥ जिचे अंगींचा सुवास धांवत ॥ बोलता हिर्‍याऐसे द्विज झळकत ॥ किंवा विखरत रत्‍नखाणी ॥१६॥

ऐसी ते केवळ अन्नपुर्णा ॥ सदा अन्न वाढीत ब्राह्मणां ॥ जिच्या करपात्रींचिया अन्ना ॥ तुटी नाही कल्पांती ॥१७॥

द्रौपदी कैसी चपळत्वे वाढीत ॥ ते धर्म श्रीकृष्ण विलोकित ॥ कृष्णरंगे रंगली सत्य ॥ श्रम कल्पांती न बाधी ॥१८॥

लक्षानुलक्ष जेविती ब्राह्मण ॥ कृष्णा एकली वाढी आपण ॥ घडी घडी श्रीकृष्णवदन ॥ विलोकी परतोन सप्रेमे ॥१९॥

न्याहाळूनि पाहे हरिरूप सुरेख ॥ तो स्वेदे डवडविलासे मुखमृगांक ॥ मृगमदतिलक सुवासिक ॥ घर्मैकरूनि भिजलासे ॥२०॥

सुरंग विराजे पीतांबर ॥ गळा डोल देती मुक्तहार ॥ कौस्तुभतेजे अंबर ॥ परिपूर्ण कोंदले ॥२१॥

जो गोपीमानसराजहंस ॥ जो स्वानंदक्षीरसागरविलास ॥ जो जगद्वंद्य पुराणपुरुष ॥ तो याज्ञसेनी विलोकी ॥२२॥

जे वैकुंठपीठीचे निधान ॥ जे जलजोद्भवाचे देवतार्चन ॥ जे सनकादिकांचे ह्रदयरत्‍न ॥ प्रिय ठेवणे स्मरारीचे ॥२३॥

जो भक्तपालक दीनबंधु ॥ त्याचा विलोकूनि वदनइंदु ॥ पुढे वाढीत ब्रह्मानंदु ॥ ह्रदयी आनंदु न समाये ॥२४॥

ब्राह्मण जेवूनि उठति ॥ सवेंचि नृपांचा बैसल्या पंक्ती ॥ दुर्योधनादि कौरव दुर्मती ॥ तेही बैसले भोजना ॥२५॥

पांडव आणि जगत्पती ॥ तितुकेचि मागे राहती ॥ वरकड बैसले एकपंक्ती ॥ जेवावयाकारणे ॥२६॥

वाढावयालागी पुढती ॥ सरसावली द्रौपदी सती ॥ जैसा मेघ वर्षोनि मागुती ॥ वर्षाव करी अद्‌भुत ॥२७॥

किंवा अमृतक्षीरसागरी ॥ येती लहरींवर लहरी ॥ तैसी द्रौपदी राजकुमरी ॥ उठाव करी दुसरेने ॥२८॥

जैसे शब्दी नाद निघत ॥ त्यांचा न कळे जैसा अंत ॥ तैसी द्रौपदी सती वाढीत ॥ परी अन्न न सरे पात्रींचे ॥२९॥

जैशा जलदांचिया धारा ॥ वर्षती न कळे अपारा ॥ तैसी ते कृष्णा सुंदरा ॥ वाढी पात्रे असंख्य ॥३०॥

परी क्षणक्षणां परतोन ॥ विलोकी जगज्जीवनाचे वदन ॥ तो आंगींची उटी घर्मैकरून ॥ ठायी ठायी पुसलीसे ॥३१॥

भक्तांचे जे कष्ट सर्व ॥ आपण आंगे सोशी माधव ॥ उणे पडो नेदी केशव ॥ जो दयार्णव जगदात्मा ॥३२॥

सुखरूप वाढी द्रौपदी ॥ श्रम आंगी कदा न बाधी ॥ आंगे सोशी कृपानिधी ॥ कष्ट सर्वही भक्तांचे ॥३३॥

असो द्रौपदी पाहे मागुती ॥ तो अनुपम्य दिसे कृष्णमूर्ती ॥ जिची त्रिभुवनी अगाध कीर्ती ॥ वर्णिता नेति म्हणे वेद ॥३४॥

ब्रह्मीचे तेज गोळा होऊन ॥ हे कृष्णरूप ओतिले सगुण ॥ तो सच्चिदानंदतनु पूर्ण ॥ भक्तजनप्रतिपाळक ॥३५॥

ऐसे वाढिता द्रौपदीस ॥ काय बोले जगन्निवास ॥ बाई आजि बहु भागलीस ॥ प्राणसखये द्रौपदी ॥३६॥

तिचे पृष्ठीवरूनि हात ॥ उतरी कमलोद्भवाचा तात ॥ तो द्रौपदीस आनंद ॥ बहुत मनामाजी न साठवे ॥३७॥

परतोनि पाहे हरीचे वदन ॥ किरीटकुंडले मंडित पूर्ण ॥ सरळ नासिक आकर्ण नयन ॥ अत्यंत वदन सुरेख ॥३८॥

मुकुटाभोवता दाटला धर्म ॥ देखता जाहली सप्रेम ॥ म्हणे मजलागी परब्रह्म ॥ बहुत श्रम पावतसे ॥३९॥

मी काय होऊ उतराई ॥ माझे सांवळे कृष्णाबाई ॥ ऐसे बोलता ते समयी ॥ सद्गद जाहली याज्ञसेनी ॥४०॥

प्रेमे आंग फुगत ॥ दोन्ही उरी तटतटित ॥ बिरडे तुटले अकस्मात ॥ कौरवपंक्तीत वाढिता ॥४१॥

पल्लव जाहला विगलित ॥ वक्षःस्थळ उघडे पडत ॥ आकर्षोनिया कृष्णा होत ॥ घाबरी पाहत चहूंकडे ॥४२॥

शकुनि सुयोधन कर्ण ॥ एकाकडे एक दाविती खूण ॥ नाना विनोद दुर्जन ॥ करिते जाहले तेधवा ॥४३॥

लगबग करिती अवघे ॥ एकासारिखे एक न मागे ॥ म्हणती येथे उभी का गे ॥ अन्न आणि सत्वर ॥४४॥

एक म्हणती उठा रे सकळ ॥ आजि असे अन्नाचा दुकाळ ॥ परम लज्जित वेल्हाळ ॥ मुखकमळ कोमाइले ॥४५॥

नेत्री वाहती अश्रुधारा ॥ भोवती वाट पाहे सुंदरा ॥ म्हणे श्रीरंगा यादवेंद्रा ॥ तुज हे का न कळेचि ॥४६॥

हाक फोडिती अवघेजण ॥ अन्य पदार्थ मागती भिन्न भिन्न ॥ जैसे सहस्त्र व्याघ्र करिता गर्जन ॥ हरिणीचा प्राण जाऊ पाहे ॥४७॥

की आरडता तान्हे बालक ॥ त्यासी ताडिती सहस्त्र वृश्चिक ॥ की क्षत देखोनि बहुत काक ॥ उकरावया धांवती ॥४८॥

की चोहटा पडिले अन्न ॥ तेथे एकदांचि धांवती श्वान ॥ तैसे कौरव चैद्य दुर्जन ॥ नसतेंचि जाण मागती ॥४९॥

एक म्हणे भात आणी ॥ एक म्हणे आजि हरिदिनी ॥ एक म्हणती ऐका हो वहिनी ॥ तुम्हांसी दोन्ही कष्ट पडती ॥५०॥

एक वृक्षावरी धडका हाणिता ॥ डाहळिया डळमळती समस्ता ॥ एक कर्दळीसी पांच गज भिडता ॥ मग तिची अवस्था नुरेचि ॥५१॥

तैसे रजनीमाजी तत्त्वता ॥ पांचाशी सुरतयुद्ध करिता ॥ गात्रे ढिली पडता ॥ शक्ति नाही वाढावया ॥५२॥

ऐसे संकट देखोन ॥ परतोनि विलोकी हरीचे वदन ॥ म्हणे कृष्णा लपावयासी सदन ॥ तुजवांचून नाही कोठे ॥५३॥

तेचि दुरात्मे पापमती ॥ जे भक्तांचे उणे पाहती ॥ द्रौपदीचा सहाकारी जगत्पती ॥ म्हणे नाभी नाभी याज्ञसेनी ॥५४॥

तो यादवेंद्र मनमोहन ॥ द्रौपदीच्या अंतरी प्रवेशोन ॥ भुजावरी भुजा निर्माण ॥ करिता जाहला तये वेळी ॥५५॥

बिरडे घालूनि सत्वर ॥ सवेंचि सरसाविला पदर ॥ टवटविला मुखचंद्र ॥ द्रौपदीचा तेधवा ॥५६॥

बाप भक्त वत्सल कृपानिधी ॥ चतुर्भुज केली द्रौपदी ॥ दुर्जन जे का मंदबुद्धी ॥ अधोवदने पाहती हो ॥५७॥

द्रौपदी आणि कृष्ण ॥ पात्री पात्री भिन्न भिन्न ॥ जे जयांसी पाहिजे अन्न ॥ ते ते तयांसी ओपीत ॥५८॥

उगवता जैसा दिनकर ॥ लाजोनि पळे अंधकार ॥ की विष्णुसहस्त्रनामे दोषसंहार ॥ होय जैसा एकाएकी ॥५९॥

की मस्तकी उर्वी धरिता ॥ सर्षपप्राय भोगिनाथा ॥ की वातात्मजे द्रोणाद्रि आणिता ॥ श्रम सहसा न वाटे ॥६०॥

तैसे द्रौपदीस वाटे जाण ॥ म्हणे किती मागतील दुर्जन ॥ हे त्रिभुवन संपूर्ण ॥ जेवू घालीन एकदांचि ॥६१॥

की शुंभनिशुंभ मारूनी ॥ यशस्वी जाहली भवानी ॥ तैसी विजयी याज्ञसेनी कौरवगर्व निवटूनिया ॥६२॥

की जान्हवीचा होता स्पर्श ॥ एकदांचि विरती सर्व दोष ॥ हरिनाम ऐकता भूतप्रेतांस ॥ उपजे त्रास पळ घेती ॥६३॥

जो जो कोणी मागेल पदार्थ ॥ त्यापुढे टाकी अन्नाचा पर्वत ॥ भीमासी क्रोध दाटला अद्‌भुत ॥ काय बोलत दुर्जनांप्रती ॥६४॥

म्हणे अन्न सांडिता निश्चिती ॥ शिखा उपटोनि देईन हाती ॥ सकळ दुरात्मे खाली पाहती ॥ प्रत्युत्तर न देती कोणीही ॥६५॥

अंतरमलिन ते दुराभिमान ॥ त्यांत बुडाले अवघे दुर्जन ॥ भीमाचा क्रोध देखोन ॥ कोणासी वचन न काढवे ॥६६॥

की चोरट्यांसी मारमारूनी ॥ शुष्क काष्ठें झोडिती रानी ॥ तैसे कौरवे दिसती तेचि क्षणी ॥ तेजहीन दुरात्मे ॥६७॥

की दिव्य देता खोटा होय ॥ की समरी पावे पराजय ॥ तैसे दुरात्मे यादवराये ॥ अपमानिले तेधवा ॥६८॥

भक्त बोलती वेळी ॥ धन्य हे कृष्णा वेल्हाळी ॥ कृष्णे आपणाऐसीच केली ॥ चतुर्भुज प्रत्यक्ष ॥६९॥

हे मंगळदायक भवानी ॥ ईस वर मागा प्रार्थूनी ॥ हे कोपलिया निर्वाणी ॥ कुळक्षय करील तुमचा ॥७०॥

इचे ठायी कल्पिता विपरीत ॥ तरी भस्म व्हाल समस्त ॥ परी ते नायकती उन्मत्त ॥ महापापिष्ठ विषयांध ॥७१॥

असो द्रौपदी गेली घरांत ॥ तिजमागे गेला वैकुंठनाथ ॥ पायी मिठी तेव्हा घालीत ॥ प्रेमे स्फुंदत द्रौपदी ॥७२॥

कुंती पांडव ते वेळे ॥ सदनामाजी प्रवेशले ॥ म्हणती श्रीरंगे माउले ॥ थोर वारिले संकट आजी ॥७३॥

धर्म म्हणे जगन्नाथा ॥ कोणते उपकार आठवू आता ॥ माता पिता भयत्राता ॥ तुजपरता दिसेना ॥७४॥

भीम आणि अर्जुन ॥ स्फुंदस्फुंदोनि करिती रुदन ॥ त्यांसी ह्रदयी धरुनि मधुसूदन ॥ करी समाधान तयांचे ॥७५॥

द्रौपदीसी गहिंवर न सांवरे ॥ नेत्री वाहती जीवनझरे ॥ म्हणे श्रीकृष्णा भुवनसुंदरे ॥ उपकार न विसरे जन्मवरी ॥७६॥

श्रीकृष्णाचे निजकंठी ॥ कुंती येउनि घाली मिठी ॥ म्हणे कृपाळुवा जगजेठी ॥ द्रौपदीसी समजावी ॥७७॥

मग द्रौपदीसी म्हणे चक्रपाणी ॥ वाढिता कष्टलीस गे मायबहिणी ॥ तू सद्‌गुणरत्नांची खाणी ॥ प्राणाहूनी आवडसी ॥७८॥

द्रौपदी बोले वचन ॥ मी कोटिकोटी जन्म घेईन ॥ परी तूंचि बंधु होई पूर्ण ॥ पाठिराखा कैवारी ॥७९॥

ऐसा एक संवत्सर ॥ राजसूययज्ञ होत थोर ॥ नित्य जेविती किती विप्र ॥ लेखा नाही तयांते ॥८०॥

सकळांसी भोजने झालियावरी ॥ पांडवांसहित पूतनारी ॥ कुंती द्रौपदी सुंदरी ॥ पंक्तीसी बैसती आठजण ॥८१॥

कृष्णपंक्तीसी भोजन ॥ ब्रह्मादिकां न घडे पूर्ण ॥ धन्य धन्य पंडुनंदन ॥ जगज्जीवन वश ज्याते ॥८२॥

नित्य ब्राह्मणा होती पंक्ती ॥ स्वये उच्छिष्ट काढी श्रीपती ॥ ज्यासी वेदशास्त्रे वाखाणिती ॥ अगाध कीर्ती अनुपम्य ॥८३॥

ठेवोनिया थोरपणाची प्रौढी ॥ द्वारकाधीश पात्रे काढी ॥ लाहेलाहे तांतडी ॥ पुढती पंक्ती बैसावया ॥८४॥

विद्युल्लताप्राय पीतवसन ॥ सोगा त्याचा वरता खोंवून ॥ कौस्तुभवनमाळा मागे टाकून ॥ उच्छिष्ट काढी तांतडीने ॥८५॥

उच्छिष्टे काढिता जगन्मोहन ॥ ठायी ठायी लेपिले अन्न ॥ अन्नब्रह्मरूप मी पूर्ण ॥ ऐक्यरूप दावीतसे ॥८६॥

एके पंक्तीसी लक्ष ब्राह्मण ॥ ऐशा अमित पंक्ती पूर्ण ॥ कोटिसंख्या होता जाण ॥ स्वर्गघंटा वाजे एकदा ॥८७॥

त्यावरूनि केले गणित ॥ मग धर्मराजा संतोषित ॥ म्हणे श्रीकृष्णा हो तुजप्रीत्यर्थ ॥ विश्वंभरा विश्वेशा ॥८८॥

तो महोत्साह पाहावया जाण ॥ तेथे आला वेदव्यासनंदन ॥ जो योगियांमाजी मुकुटरत्‍न ॥ चंडकिरण दूसरा ॥८९॥

कामक्रोध जेणे जिंकिले ॥ रंभेने नानापरी छळिले ॥ परी अणुमात्र नाही चळले ॥ मन जिंकिले जयाने ॥९०॥

जो चिदंबरींचा निशाकर ॥ की अपरोक्षज्ञानाचा समुद्र ॥ की शांतीचे पूर्ण आगर ॥ सुखे सुखरूप कोंदला ॥९१॥

असो मंडपद्वारी क्षण एक ॥ उभा राहिला श्रीशुक ॥ तो मंडपघसणी होतसे देख ॥ मार्ग न दिसे जावया ॥९२॥

शुक विचारी मनात ॥ धर्म केवळ कृष्णभक्त ॥ येथींचा प्रसाद होईल मज प्राप्त ॥ तरीच सार्थक जन्माचे ॥९३॥

कृष्णजी जेथे उच्छिष्टे काढीत ॥ पडिले पत्रावळीचे पर्वत ॥ शुकयोगींद्र बैसोनि तेथ ॥ उच्छिष्ट शिते वेचीतसे ॥९४॥

मुखी घालिता एक ग्रास ॥ स्वर्गी घणघणी घंटाघोष ॥ कदा न राहे आसमास ॥ गजर विशेष जाहला ॥९५॥

श्रीकृष्णासी धर्मराज बोलत ॥ हे काय जी वर्तले अद्‌भुत ॥ घंटा घणघणी कोण अर्थ ॥ ते सांगा स्वामी यादवेंद्रा ॥९६॥

कोटि ब्राह्मण पंक्तीसी जेविता ॥ एक नाद होय तत्त्वता ॥ आता न राहे वाजता ॥ जगन्नाथा नवल हे ॥९७॥

हरि म्हणे येथे तत्त्वता ॥ जेविला असेल ब्रह्मवेत्ता ॥ ब्रह्मवेत्त्यासी वंदिती माथा ॥ ब्रह्मादिक सहस्त्राक्ष ॥९८॥

ब्राह्मण जे का यातिमात्र ॥ ते एकशतभरी साचार ॥ त्यांतुल्य एक वेदज्ञ विप्र ॥ ग्रंथत्रयी ज्ञान ज्याचे ॥९९॥

वेदज्ञाहूनि शतगुणे बहुत ॥ जो वेदार्थ करणार पंडित ॥ त्याहूनि अनुष्ठानी क्रियावंत ॥ शतगुणे आगळा ॥१००॥

अनुष्ठानी शतगुणे आगळा ॥ एक इंद्रियजित बोलिला ॥ त्या गुणे विष्णुभक्त सत्वाथिला ॥ जो भेदरहित निर्मत्सर ॥१॥

त्याहूनि शतगुणे विशेष शुद्ध ॥ एक जाण पां ब्रह्मविद ॥ ज्याचे दृष्टीस भेदाभेद ॥ जाणपण दिसेना ॥२॥

ऐसा ज्ञानी तुझे घरी ॥ तृप्त झाला आजि निर्धारी ॥ ऐक चौघेजण जाण या पृथ्वीवरी ॥ ब्रह्मज्ञानी अद्‌भुत ॥३॥

कपिल याज्ञवल्क्य शुक ॥ श्रीदत्तात्रेय चौथा देख ॥ जो परिपूर्ण ज्ञानार्क ॥ अत्रितनय अवतरला ॥४॥

धर्म हरिचरण दृढ धरीत ॥ जो येथे जाहला तृप्त ॥ तो मज दाखवावा निश्चित ॥ म्हणवूनि आळ घेतली ॥५॥

मग धर्माचा धरूनि हस्त ॥ वेगे दोघे बाहेर येत ॥ तो रूप पालटूनि व्याससुत ॥ वेगे वेचीत उच्छिष्ट शिते ॥६॥

श्रीहरि म्हणे धर्मा देख ॥ व्यासपुत्र हा महाराज शुक ॥ ऐकता धावूनि निःशंक ॥ चरण धरिले तयाचे ॥७॥

शुक मागे पाहे परतोन ॥ तो उभा देखिला जगन्मोहन ॥ दोघांसी पडिले आलिंगन ॥ प्रेमेकरून सद्गद ॥८॥

सवेंचि धर्मासी भेटला ॥ धर्मे शुकाचा हस्त धरिला ॥ मंडपासी आणूनि पूजिला ॥ बैसविला व्यासापाशी ॥९॥

शुक देखतांचि दृष्टी ॥ आनंदल्या ऋषींच्या कोटी ॥ मग धर्माहाती जगजेठी ॥ पूजन करी शुकाचे ॥११०॥

असो एक संवत्सर लोटला ॥ राजसूययज्ञ संपूर्ण जाहला ॥ तेथींचा वर्णावया सोहळा ॥ शेषही शक्त नव्हेचि ॥११॥

भीष्म निरोपी धर्माते ॥ अहेर अर्पिजे समस्तांते ॥ सकळ बैसवूनि मयसभेते ॥ तेथींची कौतुके दावावी ॥१२॥

मयासुर पांडवांचा मित्र ॥ जो दैत्यांमाजी विधीचा अवतार ॥ तेणे ती सभा रचिली सुंदर ॥ जे अनुपम्य त्रिभुवनी ॥१३॥

तेथे सभा वर्णिली अद्‍भुत ॥ म्हणोनि सभापर्व म्हणती पंडित ॥ जनमेजयासी वैशंपायन सांगत ॥ श्रीभारतग्रंथामाजी ॥१४॥

सभा रचिली ते वेळी ॥ आठही आय साधिले तळी ॥ अष्ट दिक्पाळ महाबळी ॥ पायाचे मूळी स्थापिले ॥१५॥

विद्रुमशिळा आरक्तवर्ण ॥ तेणे पाया आणिला भरून ॥ स्फटिकशिळा शुभ्रवर्ण ॥ त्याची पोवळी लखलखित ॥१६॥

सप्तरंगी पाषाण ॥ चक्रे झळकती आंतून ॥ अंतर्बाह्य देदीप्यमान ॥ पाहता जन विस्मित ॥१७॥

शेषफणांची आकृती ॥ हिरेजडित झळकती ॥ जेवी उगवले गभस्ती ॥ बैसले पंक्ती एकदा ॥१८॥

इंद्रनीळाचे वारण ॥ हिर्‍यांचे द्विज सतेज पूर्ण ॥ ते खालते जडून ॥ त्यावरी मंडप रचियेला ॥१९॥

तळी पद्मरागांचे तोळंबे सबळ ॥ वरी हिर्‍यांचे खांब विशाळ ॥ निळ्यांची उथाळी सुढाळ ॥ तेजाचे कल्लोळ दिसती ॥१२०॥

सुवर्णाचे तुळवट अखंड ॥ माणिकांचे दांडे प्रचंड ॥ गरुडपाचूंच्या किलच्या दृढ ॥ अभेदपणे जडियेल्या ॥२१॥

पेरोज्यांचे उंबरे तळवटी ॥ पुष्कराजांच्या चौकटी ॥ गजास्य जडिले मध्यपाटी ॥ आरक्तवर्ण माणिकांचे ॥२२॥

घोटीव जे मर्गजपाषाण ॥ तेणे साधिले मंडपांगण ॥ वरी कनकवर्ण वृक्ष रेखून ॥ तटस्थ नयन पाहता ॥२३॥

हिर्‍यांच्या मदलसा विशाळ ॥ त्यांवरी मोतियांचे मराळ ॥ वदनी विद्रुमलतेचे किरळ ॥ अतिचपळ दीसती ॥२४॥

नीळरत्‍नांचे शिखी साजिरे ॥ गरुडपाचूंचे कीर बरे ॥ रत्‍नमणियांची सुंदरे ॥ जांबुळे मुखी आकर्षिली ॥२५॥

धन्य मयासुराची करणी ॥ शुक पाचूंचे बोलती क्षणक्षणी ॥ मयूर नाचती आनंदोनी ॥ पुतळ्या खणोखणी नाचती ॥२६॥

प्रत्यक्ष रत्‍नपुतळे बोलती ॥ सभेसी आलिया बैसा म्हणती ॥ एक पुतळे आनंदे गाती ॥ पुरे म्हणता होती तटस्थ ॥२७॥

नवल कर्त्याची करणी ॥ पुढे सेवक वेत्रपाणी ॥ धावा म्हणती सभाजनी ॥ चपळ चरणी धावती ॥२८॥

मेष कुंजर जटिल एकलहरी ॥ आज्ञा होता घेती झुंझारी ॥ टाळ मृदंग वाजता कुसरी ॥ रागोद्धार करिती पै ॥२९॥

घटिकेने घटिका भरता दिवस ॥ एक पुतळे पिटिती ताप्त ॥ देवांगनांची रूपे विशेष ॥ नृत्य करिती संगीत ॥१३०॥

हिर्‍यांच्या स्तंभांतरी ॥ नृसिंहमूर्ती गर्जती हुंकारी ॥ कौस्तुभमणी झळकती एकसरी ॥ स्तंभांप्रति जडियेले ॥३१॥

कोठे जडियेले स्यमंतकमणी ॥ की एकदांचि उगवले तरणी ॥ दिवस किंवा यामिनी ॥ ते स्थानी नसे कोणा ॥३२॥

एकावरी एक शत खण ॥ मंगळतुरे अनुदिन ॥ लेपे वाजविती नवलविंदान ॥ कर्तयाने दाविले ॥३३॥

चपळा तळपती एकसरी ॥ तैशा पताका झळकती अंबरी ॥ कलशजडित नानापरी ॥ हिराविती गगनाते ॥३४॥

गरुडपाचूंची जोती ॥ चित्रशाळा विशाळ दिसती ॥ गोलांगुले सारी उडती ॥ जीव नसता चपळत्वे ॥३५॥

चतुर्दश भुवने नृपांसहित ॥ भिंतीवरी पुतळे रत्‍नजडित ॥ त्यांची जैसी आकृति सत्य ॥ प्रत्यक्ष तैसे काढिले ॥३६॥

नीळरत्‍नांचे वैकुंठ ॥ हिर्‍यांचे कैलासपीठ ॥ पुष्कराजांचे स्पष्ट ॥ केले वरिष्ठ ब्रह्मसदन ॥३७॥

इंद्र अग्नि यम निऋती ॥ वरुण समीर कुबेर मृडानीपती ॥ त्यांच्या तनूची विशेष दीप्ती ॥ प्रत्यक्ष मूर्ति दिक्पाळांच्या ॥३८॥

मित्र रोहिणीवर भूमिसुत ॥ सोमसुत गुरु शुक्र शनीसहित ॥ राहु केतु नवग्रह मूर्तिमंत ॥ पाहता तटस्थ जन होती ॥३९॥

मत्स्य कूर्म वराह नृसिंहमूर्ति ॥ वामन भार्गव राघवाकृती ॥ कृष्ण बौद्ध कल्की अवतारस्थिती ॥ चरित्रासमवेत प्रत्यक्ष पै ॥१४०॥

अतळ सुतळ वितळ ॥ शेष वासुकी फणिपाळ ॥ सप्त पाताळे निर्मळ ॥ लोकासहित रेखिली ॥४१॥

सप्त द्विपे नव खंड ॥ छप्पन्न देश कानने प्रचंडे ॥ सरिता सागर तीर्थे उदंडे ॥ पापसंहारक रेखिली ॥४२॥

शिवचरित्रे विष्णुचरित्रे ॥ शक्तिआख्याने अतिविचित्रे ॥ सोमकांतपाषाणी सरोवरे ॥ सोपाने सुंदर बांधिली ॥४३॥

उष्णोदकाच्या पुष्करिणी ॥ मंगळस्नान करिता जनी ॥ तनूवरी राजकळा ये ते क्षणी ॥ नवल करणी त्याची ॥४४॥

स्फटिकभूमी देखोन ॥ भुलती पाहावया नयन ॥ भरले तेथे जीवन ॥ वस्त्रे सांवरोन चालती ॥४५॥

जेथे भरले असे जळ ॥ ते भूमी ऐसी दिसे केवळ ॥ वस्त्रे सांवरिती अकुशळ ॥ तो सभा सकळ हांसे वरी ॥४६॥

अंतर्बाह्य निर्मळ दिसती ॥ सतेज काश्मीरांच्या भिंती ॥ मार्ग म्हणवूनि बरळ धांवती ॥ तो ते आदळती भिंतीसी ॥४७॥

केली हिर्‍यांची कवाडे कडोविकडी ॥ झांकिली की न कळती उघडी ॥ प्रवेशता संशय पाडी ॥ मग हस्तेकरूनि चांचपती ॥४८॥

सरोवरी सुवर्णकमळी सुवास ॥ हे कळा दाविली विशेष ॥ वरी नीळ्यांचे भ्रमर सावकाश ॥ रुंजी घालिती आनंदे ॥४९॥

हिर्‍यांचे मीन तळपती ॥ पाचूंची कांसवे आंग लपविती ॥ काश्मीरांचे बक धांवती ॥ मत्स्य धरावयाकारणे ॥१५०॥

त्रिभुवनसौंदर्य एकवटले ॥ ते मयसभेवरी ओतिले ॥ ते सभास्थल जेणे विलोकिले ॥ तेणे देखिल ब्रह्मांड ॥५१॥

सभेसी जाता मार्गी भले ॥ चंदनाचे सडे घातले ॥ पुष्पभार विखुरले ॥ मृगमदे लेपिले भित्तिभाग ॥५२॥

सभासौंदर्य हाचि समुद्र ॥ पाहातयांचे चक्षू पोहणार ॥ ते न पावती पैलपार ॥ आलीकडे बुचकळती ॥५३॥

की सभा सागराचे पैलतीर ॥ मनविहंगम चपळ थोर ॥ पाहावया नाही धीर ॥ तेजावर्ती पडे पै ॥५४॥

ज्या ज्या पदार्थाकडे पाहे प्राणी ॥ तिकडेचि चित्त जाय जडोनी ॥ दिवस किंवा आहे रजनी ॥ पाहातयांसी समजेना ॥५५॥

स्वर्ग मृत्यु पाताळ शोधिता ॥ ऐसी सभा नाही तत्त्वता ॥ धन्य तो मयासुर निर्मिता ॥ विरिंचिअंश सत्य पै ॥५६॥

आरक्तपटांचे चांदवे दिसती ॥ मुक्तघोस भोवते शोभती ॥ दिव्य आस्तरणे पसरिली क्षिती ॥ गाद्या झळकती विचित्र ॥५७॥

पिकदाने ऊर्ध्वमुखे ॥ तांबूलपत्रे अति सुरेखे ॥ परिमळ द्रव्ये मृगमदांके ॥ पेट्या झळकती तयांच्या ॥५८॥

असो राजसूययज्ञासी जे जे आले ॥ तितुके मयसभेवरी चढविले ॥ राजे ऋषी सर्व बैसले ॥ ठायी ठायी सन्माने ॥५९॥

धर्मे अहेर सिद्ध केले ॥ वस्त्रांबराचे पर्वत पडिले ॥ मुख्य सिंहासन मध्ये घातले ॥ अग्रपूजा करावया ॥१६०॥

भीष्म म्हणे धर्मराया ॥ आचार्यऋत्विजऋषिवर्या ॥ यथायोग्य पाहोनिया ॥ पूजा समग्र समर्पी ॥६१॥

पुरुषांलागी सप्तभूषणे ॥ तीही वस्त्रे कनकवर्णे ॥ द्वादशांगी अलंकारलेणे ॥ स्त्रियांसी देणे तैसेचि ॥६२॥

अंतर्वसन बाह्यवसन ॥ कंचुकीवरूनि प्रावरण ॥ पंचवसने संपूर्ण ॥ स्त्रियांलागी देई का ॥६३॥

तो धर्म म्हणे कुरुनायका ॥ माझिया जनकाचिया जनका ॥ अग्रपूजेचा अधिकार देखा ॥ कोण मज निरोपी ॥६४॥

भीष्म म्हणे पंडुसुता ॥ या कृष्णाहूनि कोण परता ॥ हे ब्रह्मांड शोधिता ॥ श्रेष्ठ नाही आणिक ॥६५॥

हा जलजोद्भवाचा पिता ॥ अपर्णापति वंदी माथा ॥ शक्रासी शक्रपद हाता ॥ येणे कृपेने दिधले ॥६६॥

जो जगदंकुरकंद ॥ जो त्रिभुवनमंदिरस्तंभ अभेद ॥ जो विश्वंभर ब्रह्मानंद ॥ त्याहूनि थोर कोण असे ॥६७॥

ह्रदयवैकुंठपीठाआंत ॥ विरिंचीचे आराध्यदैवत ॥ अंतःकरणसांबळीमाजी वाहत ॥ सनकादिक अत्यादरे ॥६८॥

हाचि मूळमायेचा भर्ता ॥ हाचि अनंत ब्रह्मांडकर्ता ॥ कैवल्यभांडारीचे ठेवणे तत्त्वतां ॥ सगुण झाले भक्तांलागी ॥६९॥

वेद पुराणे शास्त्र ॥ अर्थ करिती विचित्र ॥ तोचि जाणा राजीवनेत्र ॥ कोमलगात्र श्रीरंग ॥१७०॥

त्वंपद तत्पद असिपद ॥ त्याहूनि वेगळा सुबुद्ध ॥ ऐसा वेदांत गाजे अगाध ॥ तो हा गोविंद ओळखे ॥७१॥

मीमांसक स्थापिती कर्म ॥ आचरावे ज्यालागी धर्म ॥ तो हा जाण पुरुषोत्तम ॥ उच्छिष्ट काढी तुमचे येथे ॥७२॥

नैयायिक म्हणती कर्ता ईश्वर ॥ जीवासी न कळे स्वरूपपार ॥ तोचि जाण श्रीकरधर ॥ सारथी जाण पार्थाचा ॥७३॥

प्रकृतिपुरुषांचा ऐक्यार्थ ॥ सांख्यशास्त्र असे गर्जत ॥ तोचि हा क्षीराब्धिजामात ॥ द्रौपदीचा कैवारी ॥७४॥

व्याकरणशास्त्री सप्त विभक्ती ॥ नानासूत्रे नामे ध्याती ॥ तोचि हा कंसांतक यदुपती ॥ खिल्लारी म्हणती नंदाचा ॥७५॥

अष्टांगयोगादि साधन ॥ पातंजल शास्त्रांचेही कथन ॥ योग साधूनि पाववे चरण ॥ याचेचि जाण पंडुसुता ॥७६॥

शैव यासी म्हणती सदाशिव ॥ वैष्णव भाविती रमाधव ॥ सौर म्हणती सविता स्वयमेव ॥ तो हा माधव जाण पा ॥७७॥

गाणपत्य म्हणती गणेश ॥ तो जाण द्वारकाधीश ॥ शाक्त म्हणती शक्तिविशेष ॥ हरि मायाविलासी हा ॥७८॥

संतांचे ह्रदयजीवन ॥ जो समरधीर दुष्टभंजन ॥ तुमचे दृष्टीसी सोयरा पूर्ण ॥ जगद्‌भूषण दिसतो हा ॥७९॥

दुर्जन दुरात्मे पामर ॥ ते यासी म्हणती कपटी दुराचार ॥ हा जगद्‌गुरु यादवेंद्र ॥ जो मुरहर मधुसूदन ॥१८०॥

त्या श्रीकृष्णासी टाकून ॥ कोणाचे येथे करिसी पूजन ॥ ऐसे बोलता गंगानंदन ॥ सहदेवे पूजा सिद्ध केली ॥८१॥

अग्रोदकाचा भरूनि कलश ॥ षोडशोपचार जे जे विशेष ॥ पूजावया परमपुरुष ॥ धर्मराज सिद्ध जाहला ॥८२॥

सुगंधचंदनपात्र घेऊन ॥ उठावला भीमसेन ॥ सुवासपुष्पमाळा घेऊन ॥ पार्थ उभा आवडीने ॥८३॥

हिर्‍यांची चवकि अढळ ॥ लाहेलाहे घाली नकुळ ॥ वरी क्षीरोदकवस्त्र निर्मळ ॥ घडी घातली तयावरी ॥८४॥

धर्म म्हणे श्रीरंगा यदुकुळटिळका ॥ या चौरंगी बैसा मन्मथजनका ॥ भक्तवत्सला वैकुंठपालका ॥ कर्ममोचका मुरारे ॥८५॥

पुढील कार्य जाणोनि साचार ॥ आग्रह न धरीच श्रीधर ॥ पूजासनी बैसला यादवेंद्र ॥ जयजयकार जाहला ॥८६॥

प्रतिविंध्यादि द्रौपदीचे कुमर ॥ वेगे धरिती छत्रचामर ॥ वाळ्याचे विंझणे सुखकर ॥ दोहींकडे वरिती ॥८७॥

सुभद्रेचा पुत्र अभिमन्य ॥ उभा ठाकला पादुका घेऊन ॥ भीष्म विदुर अवघे भक्तजन ॥ उभे ठाकले आवडीने ॥८८॥

वैष्णव कीर्तने करिती ॥ हरिरंगे आनंदे नाचती ॥ विष्णुचरित्रे अद्‌भुत गाती ॥ टाळ्या वाजविती आनंदे ॥८९॥

विमानी बैसोनि सुरवर ॥ वर्षती सुमनांचे संभार ॥ सनकादिकांचे नेत्र ॥ प्रेमजळे पूर्ण भरले ॥१९०॥

नाना वाद्यांचे गजर होत ॥ बंदीजन यदुवंश वर्णीत ॥ षोडशोपचारे इंदिराकांत ॥ धर्म पूजीत तये वेळी ॥९१॥

हरिचरण धरूनि हाती ॥ प्रेमे क्षाळी धर्मनृपती ॥ जे जान्हवीची उत्पत्ती ॥ सप्तपाताळी होती सिंधुकन्या ॥९२॥

सद्‌गुरूसी शरण जाऊन ॥ ज्ञाने ओळखिजे निर्गुण पूर्ण ॥ परी त्यापरीस गोड सगुण ॥ भक्तांलागी अवतरले ॥९३॥

जो पुराणपुरुष परात्पर ॥ जो आनकदुंदुभीचा कुमर ॥ हरिभजनी वारंवार ॥ ह्रदयी ध्यास जयासी ॥९४॥

केवळ ब्रह्मानंद मुरोन ॥ मूर्ति ओतिली सगुण ॥ श्रुतींसीही न वर्णवे पूर्ण ॥ बुडे मन सहितकरणे ॥९५॥

तो अलंकारमंडित पूर्ण ॥ किरीटकुंडले सुहास्यवदन ॥ कृपाकटाक्षेकरून ॥ निजभक्तां न्याहाळी जो ॥९६॥

कपाळी मृगमदाचा टिळक ॥ आंगी केशरी उटी सुरेख ॥ वैजयंतीचे तेज अधिक ॥ ह्रदयी पदक झळकतसे ॥९७॥

मनोहर पीतवसन ॥ मुक्तलग पदर विराजमान ॥ उत्तरीय वस्त्र झळके पूर्ण ॥ जेवी चपळा निराळी ॥९८॥

चरणी ब्रीदे तोडर रुळती ॥ असुरांवरी गजर करिती ॥ ऐसा तो यादवेंद्र जगत्पती ॥ धर्मराय पूजी तया ॥९९॥

वेदशास्त्रग्रंथ विलोकून ॥ ज्यांचे शिणले सदा नयन ॥ ते कृष्णमूर्ति सदा पाहोन ॥ ब्रह्मानंदे डुल्लती ॥२००॥

जे वैराग्य जाहले तप्त ॥ जे तीर्थे हिंडती विरक्त ॥ तिही देखता द्वारकानाथ ॥ श्रमरहित जाहले ॥१॥

जप तप अनुष्ठान ॥ कर्मकुशल करिती यज्ञदान ॥ जे एकांती गुहा बैसले सेवून ॥ तेही हरिरूप पाहूनि निवाले ॥२॥

हेलावला सौंदर्यसमुद्र ॥ की आनंदाचा लोटला पूर ॥ श्रीकृष्ण देखुनि पूर्णचंद्र ॥ भक्तचकोर वेधले ॥३॥

तो वैकुंठीचा नृपवर ॥ ब्राह्मणदेव अतिउदार ॥ जो ब्रह्मादि देवांचे माहेर ॥ जो भ्रतार इंदिरेचा ॥४॥

कोट्यनुकोती मीनकेतन ॥ नखांवरूनि सांडावे ओवाळून ॥ त्याचे आपुले हाती पूजन ॥ पंडुनंदन करीतसे ॥५॥

वस्त्रे भूषणे अलंकार ॥ अर्पी सोळाही उपचार ॥ करणेंसहित मन सुकुमार ॥ सुमने चरणी समर्पिली ॥६॥

डोळे भरूनि हरि पाहिला ॥ तैसाचि मग ह्रदयी रेखिला ॥ जैसा निवांतस्थानी दीप ठेविला ॥ तो कदापि न हाले ॥७॥

ऐसा पुजिला यादवेंद्र ॥ परी दुर्जन क्षोभले समग्र ॥ आता शिशुपाळाचे शिर ॥ उडवील साचार श्रीकृष्ण ॥८॥

शत शिव्या देईल सभेत ॥ शेवटी तयासी मोक्ष प्राप्त ॥ ते सुरस कथा परिसोत पंडित ॥ अत्यादरेकरूनिया ॥९॥

श्रीधरवरद ब्रह्मानंद ॥ जो अभंग अक्षय अगाध ॥ तो हरिविजयामाजी जगदंकुरकंद ॥ विराजे सदा स्वानंदे ॥२१०॥

इति श्रीहरिविजयग्रंथ संमत हरिवंशभागवत ॥ सदा परिसोत प्रेमळ भक्त ॥ चतुस्त्रिंशतिमोऽध्याय गोड हा ॥२११॥ अध्याय ॥३४॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥