श्लोक ९६ ते १००
दन्तप्रभिन्न-अभ्रमाल: दैत्यदारणवारण: ।
दंष्ट्रालग्न-द्विपघट: देवार्थ-नृ-गज-आकृति: ॥९६॥
५१८) दन्तप्रभिन्नाभ्रमाल---केवळ मस्तक हलवून दन्ताघाताने मेघपंक्ती छिन्नभिन्न करणारा. (अभ्रमाल = मेघपंक्ती)
५१९) दैत्यदारणवारण---दैत्यांच्या हत्तींचे (वारण) किंवा दैत्यरूपी हत्तींचे विदारण करणारा किंवा दैत्यांचा विध्वंस करणारा हत्ती.
५२०) दंष्ट्रालग्न द्विपघट---ज्याच्या दाढेच्या एकाच भागात शत्रूच्या ह्त्तींचा समुदाय राहतो असा.
५२१) देवार्थनृगजाकृति---देवतांच्या कार्यसिद्धीसाठी ज्याने नरदेह व गजमुख धारण केले आहे. असा.
धनधान्यपति: धन्य: धनद: धरणीधर: ।
ध्यानैक-प्रकट: ध्येय: ध्यानं ध्यानपरायण: ॥९७॥
५२२) धनधान्यपति---धन आणि धान्याचा स्वामी.
५२३) धन्य---धनसम्पन्न वा पुण्यसंपन्न.
५२४) धनद---धनदाता.
५२५) धरणीधर---शेषनाग तसेच आदिवराहरूपात पृथ्वीला मस्तकावर धारण करणारा.
५२६) ध्यानैकप्रकट---केवळ ध्यानानेच प्रकट होणारा.
५२७) ध्येय---ध्यानात पाहावा असा. ज्याचं ध्यान करावं असा.
५२८) ध्यानम्‌---ध्यानस्वरूप.
५२९) ध्यानपरायण---ध्यानातच रमणारा. आत्मानन्दलीन.
नन्द्य: नन्दिप्रिय: नाद: नादमध्यप्रतिष्ठित: ।
निष्कल: निर्मल: नित्य: नित्यानित्य: निरामय: ॥९८॥
५३०) नन्द्य---आनंददायक, आनन्दनीय.
५३१) नन्दिप्रिय---नन्दीला प्रिय असणारा.
५३२) नाद---ओंकार. नादानुसंधानाने प्राप्त होणारा. नादस्वरूप.
५३३) नादमध्यप्रतिष्ठित---नादामध्ये प्रतिष्ठित असणारा. नादानुसंधान राखणारा.
५३४) निष्कल---अवयवरहित. निर्दोष. निरुपाधिक.
५३५) निर्मल---परमशुद्ध. मल म्हणजे माया. मायारहित. निर्मल.
५३६) नित्य---शाश्वत.
५३७) नित्यानित्य---शाश्वत आणि अशाश्वत रूपातही नटलेला.
५३८) निरामय---अविद्यारूपी रोगापासून मुक्त. रोगरहित
परं व्योम परंधाम परमात्मा परंपदम्‌ ।
परात्पर: पशुपति: पशुपाशविमोचक: ॥९९॥
५३९) परंव्योम---अव्याकृत आकाशरूप. व्योम म्हणजे आकाश.
५४०) परंधाम---परम विश्रांतीचे स्थान. शांतिस्थान. ज्योतीचेही ज्योतिस्वरूप.
५४१) परमात्मा---सर्व जीवश्रेष्ठातील परमरूप. परमात्मा।ब्रह्म.
५४२) परंपदम्‌---पदम्‌ म्हणजे स्थान. सर्वोच्च स्थान.
५४३) परात्पर---त्रिमूर्तिंहूनही श्रेष्ठ. श्रेष्ठापेक्षा श्रेष्ठ सर्वश्रेष्ठ.
५४४) पशुपति---आब्रह्मकीटकादी पशूंचा पालनकर्ता. जीवरूपी पशूंचा स्वामी.
५४५) पशुपाशविमोचक---समस्त जीवांना विविध पाशांपासून मुक्त करणारा. सांख्यतंत्रामध्ये ५२ प्रकारचे पाश सांगितले आहेत. त्यांच्यापासून ब्रह्मादिकांनाही सोडविणारा. सांख्यादिक दर्शने व तन्मात्र आब्रह्मकीटकादी ‘पशु’ संज्ञितांना बद्धु करणारे विविध पाश सांगितले आहेत. त्यापासून त्यांना सोडविणारा, मुक्त करणारा. दिक्‌-काल-मृत्यू-षड्‌रिपू-ईषणात्रय-जन्म-त्रिविधपाप-त्रिविध पुण्य-त्रिविध कर्मे-देव-राक्षस-गन्धर्व-किन्नर-चारण-खग-उरग-यक्ष-चतुर्दशभुवने-त्रिगुण-पञ्चभूते असे विविध पाश आहेत.
पूर्णानन्द: परानन्द: पुराणपुरुषोत्तम: ।
पद्‌मप्रसन्ननयन: प्रणताज्ञानमोचन: ॥१००॥
५४६) पूर्णानन्द---कर्ता, कर्म, क्रिया इत्यादी भेदांनी मर्यादित नसणारा. परिपूर्ण सुखरूप.
विष्णु-लक्ष्मींनी तपश्चरण केल्यावरून, त्याचे फळ देण्यासाठी ‘पूर्णानंद’ नामक अवतार झाला. तो विष्णूचा पूत्र होय. सगुण निर्गुणादी एकानेकप्रचुर उपाधींनी संपन्न अशा ब्रह्माच्या ठिकाणी व्यापून असणारे व त्यांना खेळविणारे ब्रह्म, आनंदब्रह्म होय. तद्रूपसंपन्न असा हा पूर्णानन्द-ब्रह्मणस्पति-विष्णूचा आत्माच होय. असा अर्थ ‘पूर्णानन्द’ नामावरून प्रतीत होतो.
५४७) परानन्द---भूमानन्दपासून ब्रह्मानन्दापर्यंत शंभराच्या पटीत वाढत जाणारे आनन्द उपनिषदात वर्णिले आहेत. त्याहूनही श्रेष्ठ कोटीचा आनन्द.
५४८) पुराणपुरुषोत्तम---क्षर-अक्षराहूनही अधिक उत्तम आणि अनादि होण्याच्या कारणामुळे पुराणपुरुषोत्तम. अनादि पुरुषोत्तम.
५४९) पद्‌मप्रसन्ननयन---प्रफुल्लित कमळाप्रमाणे उल्हासयुक्त असे प्रसन्न नेत्र असणारा.
५५०) प्रणताज्ञानमोचन---शरणागत सेवकांना तत्त्वज्ञान सांगून त्यांच्या अज्ञानाचे निवारण करणारा.
दंष्ट्रालग्न-द्विपघट: देवार्थ-नृ-गज-आकृति: ॥९६॥
५१८) दन्तप्रभिन्नाभ्रमाल---केवळ मस्तक हलवून दन्ताघाताने मेघपंक्ती छिन्नभिन्न करणारा. (अभ्रमाल = मेघपंक्ती)
५१९) दैत्यदारणवारण---दैत्यांच्या हत्तींचे (वारण) किंवा दैत्यरूपी हत्तींचे विदारण करणारा किंवा दैत्यांचा विध्वंस करणारा हत्ती.
५२०) दंष्ट्रालग्न द्विपघट---ज्याच्या दाढेच्या एकाच भागात शत्रूच्या ह्त्तींचा समुदाय राहतो असा.
५२१) देवार्थनृगजाकृति---देवतांच्या कार्यसिद्धीसाठी ज्याने नरदेह व गजमुख धारण केले आहे. असा.
धनधान्यपति: धन्य: धनद: धरणीधर: ।
ध्यानैक-प्रकट: ध्येय: ध्यानं ध्यानपरायण: ॥९७॥
५२२) धनधान्यपति---धन आणि धान्याचा स्वामी.
५२३) धन्य---धनसम्पन्न वा पुण्यसंपन्न.
५२४) धनद---धनदाता.
५२५) धरणीधर---शेषनाग तसेच आदिवराहरूपात पृथ्वीला मस्तकावर धारण करणारा.
५२६) ध्यानैकप्रकट---केवळ ध्यानानेच प्रकट होणारा.
५२७) ध्येय---ध्यानात पाहावा असा. ज्याचं ध्यान करावं असा.
५२८) ध्यानम्‌---ध्यानस्वरूप.
५२९) ध्यानपरायण---ध्यानातच रमणारा. आत्मानन्दलीन.
नन्द्य: नन्दिप्रिय: नाद: नादमध्यप्रतिष्ठित: ।
निष्कल: निर्मल: नित्य: नित्यानित्य: निरामय: ॥९८॥
५३०) नन्द्य---आनंददायक, आनन्दनीय.
५३१) नन्दिप्रिय---नन्दीला प्रिय असणारा.
५३२) नाद---ओंकार. नादानुसंधानाने प्राप्त होणारा. नादस्वरूप.
५३३) नादमध्यप्रतिष्ठित---नादामध्ये प्रतिष्ठित असणारा. नादानुसंधान राखणारा.
५३४) निष्कल---अवयवरहित. निर्दोष. निरुपाधिक.
५३५) निर्मल---परमशुद्ध. मल म्हणजे माया. मायारहित. निर्मल.
५३६) नित्य---शाश्वत.
५३७) नित्यानित्य---शाश्वत आणि अशाश्वत रूपातही नटलेला.
५३८) निरामय---अविद्यारूपी रोगापासून मुक्त. रोगरहित
परं व्योम परंधाम परमात्मा परंपदम्‌ ।
परात्पर: पशुपति: पशुपाशविमोचक: ॥९९॥
५३९) परंव्योम---अव्याकृत आकाशरूप. व्योम म्हणजे आकाश.
५४०) परंधाम---परम विश्रांतीचे स्थान. शांतिस्थान. ज्योतीचेही ज्योतिस्वरूप.
५४१) परमात्मा---सर्व जीवश्रेष्ठातील परमरूप. परमात्मा।ब्रह्म.
५४२) परंपदम्‌---पदम्‌ म्हणजे स्थान. सर्वोच्च स्थान.
५४३) परात्पर---त्रिमूर्तिंहूनही श्रेष्ठ. श्रेष्ठापेक्षा श्रेष्ठ सर्वश्रेष्ठ.
५४४) पशुपति---आब्रह्मकीटकादी पशूंचा पालनकर्ता. जीवरूपी पशूंचा स्वामी.
५४५) पशुपाशविमोचक---समस्त जीवांना विविध पाशांपासून मुक्त करणारा. सांख्यतंत्रामध्ये ५२ प्रकारचे पाश सांगितले आहेत. त्यांच्यापासून ब्रह्मादिकांनाही सोडविणारा. सांख्यादिक दर्शने व तन्मात्र आब्रह्मकीटकादी ‘पशु’ संज्ञितांना बद्धु करणारे विविध पाश सांगितले आहेत. त्यापासून त्यांना सोडविणारा, मुक्त करणारा. दिक्‌-काल-मृत्यू-षड्‌रिपू-ईषणात्रय-जन्म-त्रिविधपाप-त्रिविध पुण्य-त्रिविध कर्मे-देव-राक्षस-गन्धर्व-किन्नर-चारण-खग-उरग-यक्ष-चतुर्दशभुवने-त्रिगुण-पञ्चभूते असे विविध पाश आहेत.
पूर्णानन्द: परानन्द: पुराणपुरुषोत्तम: ।
पद्‌मप्रसन्ननयन: प्रणताज्ञानमोचन: ॥१००॥
५४६) पूर्णानन्द---कर्ता, कर्म, क्रिया इत्यादी भेदांनी मर्यादित नसणारा. परिपूर्ण सुखरूप.
विष्णु-लक्ष्मींनी तपश्चरण केल्यावरून, त्याचे फळ देण्यासाठी ‘पूर्णानंद’ नामक अवतार झाला. तो विष्णूचा पूत्र होय. सगुण निर्गुणादी एकानेकप्रचुर उपाधींनी संपन्न अशा ब्रह्माच्या ठिकाणी व्यापून असणारे व त्यांना खेळविणारे ब्रह्म, आनंदब्रह्म होय. तद्रूपसंपन्न असा हा पूर्णानन्द-ब्रह्मणस्पति-विष्णूचा आत्माच होय. असा अर्थ ‘पूर्णानन्द’ नामावरून प्रतीत होतो.
५४७) परानन्द---भूमानन्दपासून ब्रह्मानन्दापर्यंत शंभराच्या पटीत वाढत जाणारे आनन्द उपनिषदात वर्णिले आहेत. त्याहूनही श्रेष्ठ कोटीचा आनन्द.
५४८) पुराणपुरुषोत्तम---क्षर-अक्षराहूनही अधिक उत्तम आणि अनादि होण्याच्या कारणामुळे पुराणपुरुषोत्तम. अनादि पुरुषोत्तम.
५४९) पद्‌मप्रसन्ननयन---प्रफुल्लित कमळाप्रमाणे उल्हासयुक्त असे प्रसन्न नेत्र असणारा.
५५०) प्रणताज्ञानमोचन---शरणागत सेवकांना तत्त्वज्ञान सांगून त्यांच्या अज्ञानाचे निवारण करणारा.