दिनचर्या 12
'गेल्या गोष्टींचा शोक करीत नाहीत, अनागत गोष्टींची बडबड करीत नाहीत आणि वर्तमानकाळीं संतोषाने वागतात, म्हणून कान्ति प्रसन्न राहते.'*
शेवटचा आजार
बुध्द भगवंताच्या शेवटच्या आजाराचें वर्णन महापरिनिब्बानसुत्तांत आलें आहे. त्या पावसाळयापूर्वी भगवान राजगृहाला होता. तेथून मोठया भिक्षुसंघासह प्रवास करीत वैशालीला आला आणि जवळच्या बेलुव नांवाच्या गावांत स्वत:वर्षावासासाठी राहिला. भिक्षूंना सोयीप्रमाणे वैशालीच्या आसपास राहण्यास त्याने परवानगी दिली. त्या पावसाळयात भगवान भयंकर आजारी झाला. परंतु त्याने आपली जागृति ढळूं दिली नाही. भिक्षुसंघाला पाहिल्याशिवाय परिनिर्वाण पावणें त्याला योग्य वाटले नाही; आणि त्याप्रमाणें त्याने तें दुखणे सहन करून आपल्या आयुष्याचे कांही दिवस वाढविले. ह्या दुखण्यांतून भगवान बरा झाला, तेव्हा आंनद त्याला म्हणाला, '' भदन्त, आपण दुखण्यांतून उठलां हें पाहून मला समाधान वाटतें- आपल्या या दुखण्यामुळे माझा जीव दुर्बळ झाला, मला कांही सुचेनासें झालें आणि धार्मिक उपदेशाची देखील विस्मृति पडूं लागली. तथापि भगवान भिक्षुसंघाला अखेरच्या गोष्टी सांगितल्यावाचून निर्वाणाप्रत जाणार नाही, अशी मला आशा वाटत होती.''
भगवान - आनंदा, भिक्षुसंघ मजपासून कोणत्या गोष्टी समजून घेण्याची इच्छा करतो? माझा धर्म मी उघड करून सांगितला आहे. त्यांत गुरूकिल्ली ठेवली नाही. ज्याला आपण भिक्षुसंघाचा नायक रहावें व भिक्षुसंघ आपल्यावर अवलंबून असावा असें वाटतें, तोच भिक्षुसंघाला अखेरच्या कांही गोष्टी सांगेल. पण हे आंनद, तथागताची भिक्षुसंघाचा नायक होण्याची किंवा भिक्षुसंघ आपणावरच अवलंबून रहावा अशी इच्छा नाही. तेव्हा तथागत शेवटीं भिक्षुसंघाला कोणती गोष्ट सांगणार? हे आनंदा, मी आता जीर्ण आणि वृध्द झालों आहें. मला ऐंशी वर्षें झालीं. मोडका खटारा जसा बांबूचे तुकडे बांधून कसा तरी चालतो, तसा माझा काय कसाबसा चालला आहे. ज्या वेळीं मी निरोध समाधीची भावना करतों, त्या वेळींच काय तें माझ्या देहाला बरें वाटतें. म्हणून, आनंदा, आता तुम्हीं स्वत:वरच अवलंबून राहा. आत्म्यालाच द्वीप बनवा. धर्मालाच द्वीप बनवा. आत्म्यालाच शरण जा. धर्मालाच शरण जा.
अशी स्थिति होती तरी भगवान बेलुव गावाहून परत वैशालीला आला. तेथे आनंदाला पाठवून त्याने भिक्षूसंघाला महावंनातील कूटागार शाळेंत गोळा केलें व बराच उपदेश केला. त्यानंतर भगवान भिक्षुसंघासह भांडग्राम, हस्तिग्राम, आम्रग्राम, जंबुग्राम, भोगनगर, इत्यादि ठिकाणीं प्रवास करीत पावा नांवाच्या नगराला येऊन चुंद लोहाराच्या आम्रवनांत उतरला. चुंदाच्या घरीं भगवंताला आणि भिक्षुसंघाला आमंत्रण होतें. चुंदाने जीं पक्वान्नें केलीं होतीं, त्यांत 'सूकरमद्दव' नांवाचा एक पदार्थ होता. तो भगवंताने खाल्ल्याबरोबर भगवान अतिसाराच्या विकाराने आजारी झाला. तथापि त्या वेदना सहन करून भगवंताने ककुत्था आणि हिरण्यवती या दोन नदया ओलांडल्या आणि कुसिनारेपर्यंत प्रवास केला. तेथील मल्लांच्या शालवनांत त्या रात्रीच्या पश्चिम यामांत बुध्द भगवान परिनिर्वाण पावला.
येणेंप्रमाणे भगवंताच्या अत्यंत बोधप्रद आणि कल्याणप्रद जीवनाचा अन्त झाला. तथापि त्याचे सुपरिणाम भिन्नभिन्न रूपाने आजतागायत घडत आले आहेत आणि तसेच ते पुढेही मानवजातीच्या इतिहासांत घडत राहतील.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
* या पदार्थाबद्दल चर्चा मागल्या प्रकरणाच्या आरंभीं केली आहे. ती तेथे पहावी.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
शेवटचा आजार
बुध्द भगवंताच्या शेवटच्या आजाराचें वर्णन महापरिनिब्बानसुत्तांत आलें आहे. त्या पावसाळयापूर्वी भगवान राजगृहाला होता. तेथून मोठया भिक्षुसंघासह प्रवास करीत वैशालीला आला आणि जवळच्या बेलुव नांवाच्या गावांत स्वत:वर्षावासासाठी राहिला. भिक्षूंना सोयीप्रमाणे वैशालीच्या आसपास राहण्यास त्याने परवानगी दिली. त्या पावसाळयात भगवान भयंकर आजारी झाला. परंतु त्याने आपली जागृति ढळूं दिली नाही. भिक्षुसंघाला पाहिल्याशिवाय परिनिर्वाण पावणें त्याला योग्य वाटले नाही; आणि त्याप्रमाणें त्याने तें दुखणे सहन करून आपल्या आयुष्याचे कांही दिवस वाढविले. ह्या दुखण्यांतून भगवान बरा झाला, तेव्हा आंनद त्याला म्हणाला, '' भदन्त, आपण दुखण्यांतून उठलां हें पाहून मला समाधान वाटतें- आपल्या या दुखण्यामुळे माझा जीव दुर्बळ झाला, मला कांही सुचेनासें झालें आणि धार्मिक उपदेशाची देखील विस्मृति पडूं लागली. तथापि भगवान भिक्षुसंघाला अखेरच्या गोष्टी सांगितल्यावाचून निर्वाणाप्रत जाणार नाही, अशी मला आशा वाटत होती.''
भगवान - आनंदा, भिक्षुसंघ मजपासून कोणत्या गोष्टी समजून घेण्याची इच्छा करतो? माझा धर्म मी उघड करून सांगितला आहे. त्यांत गुरूकिल्ली ठेवली नाही. ज्याला आपण भिक्षुसंघाचा नायक रहावें व भिक्षुसंघ आपल्यावर अवलंबून असावा असें वाटतें, तोच भिक्षुसंघाला अखेरच्या कांही गोष्टी सांगेल. पण हे आंनद, तथागताची भिक्षुसंघाचा नायक होण्याची किंवा भिक्षुसंघ आपणावरच अवलंबून रहावा अशी इच्छा नाही. तेव्हा तथागत शेवटीं भिक्षुसंघाला कोणती गोष्ट सांगणार? हे आनंदा, मी आता जीर्ण आणि वृध्द झालों आहें. मला ऐंशी वर्षें झालीं. मोडका खटारा जसा बांबूचे तुकडे बांधून कसा तरी चालतो, तसा माझा काय कसाबसा चालला आहे. ज्या वेळीं मी निरोध समाधीची भावना करतों, त्या वेळींच काय तें माझ्या देहाला बरें वाटतें. म्हणून, आनंदा, आता तुम्हीं स्वत:वरच अवलंबून राहा. आत्म्यालाच द्वीप बनवा. धर्मालाच द्वीप बनवा. आत्म्यालाच शरण जा. धर्मालाच शरण जा.
अशी स्थिति होती तरी भगवान बेलुव गावाहून परत वैशालीला आला. तेथे आनंदाला पाठवून त्याने भिक्षूसंघाला महावंनातील कूटागार शाळेंत गोळा केलें व बराच उपदेश केला. त्यानंतर भगवान भिक्षुसंघासह भांडग्राम, हस्तिग्राम, आम्रग्राम, जंबुग्राम, भोगनगर, इत्यादि ठिकाणीं प्रवास करीत पावा नांवाच्या नगराला येऊन चुंद लोहाराच्या आम्रवनांत उतरला. चुंदाच्या घरीं भगवंताला आणि भिक्षुसंघाला आमंत्रण होतें. चुंदाने जीं पक्वान्नें केलीं होतीं, त्यांत 'सूकरमद्दव' नांवाचा एक पदार्थ होता. तो भगवंताने खाल्ल्याबरोबर भगवान अतिसाराच्या विकाराने आजारी झाला. तथापि त्या वेदना सहन करून भगवंताने ककुत्था आणि हिरण्यवती या दोन नदया ओलांडल्या आणि कुसिनारेपर्यंत प्रवास केला. तेथील मल्लांच्या शालवनांत त्या रात्रीच्या पश्चिम यामांत बुध्द भगवान परिनिर्वाण पावला.
येणेंप्रमाणे भगवंताच्या अत्यंत बोधप्रद आणि कल्याणप्रद जीवनाचा अन्त झाला. तथापि त्याचे सुपरिणाम भिन्नभिन्न रूपाने आजतागायत घडत आले आहेत आणि तसेच ते पुढेही मानवजातीच्या इतिहासांत घडत राहतील.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
* या पदार्थाबद्दल चर्चा मागल्या प्रकरणाच्या आरंभीं केली आहे. ती तेथे पहावी.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------