छत्रपति शिवाजी महाराजांचा पोवाडा
चौक १
यवनराज्य पद्धती राक्षसी जाचक झालि चहूवर्णां ।
स्वधर्मग्लानी पाहुनी हानी शिवप्रभूला आली करुणा ॥ध्रु०॥
साल पंधराशे एकुण पन्नास म्हणती शालिवाहन शक ज्याला ।
श्री शिवराये पवित्र केलें निजक्षत्रिय कुलबीजाला ॥
द्वितीय मासीं हा द्वितीय पुत्र अद्वितीय शहाजी राजाला ।
द्वितियेचा चंद्रमा अजुनी पहा सूख दर्शवी मनुजाला ॥
यवन भूपती पुसे माहिती आजुबाजुच्या खोज्याला ।
कंसापरि मज स्वप्नें भासती शिवाजी ग्रासिल राज्याला ॥
चाल
जिजाबाईस जाहला पुत्र, तेजस्वी जैसा हिरा ।
शककर्ता होईल स्वतंत्र, आठविली भवानी गिरा ।
पराक्रमी चतुर जगमित्र, उभवील राजमंदिरा ।
कल्पनाशक्ति विचित्र, बाळपणीं भासली तर्‍हा ॥
चाल दुसरी
विजापुरीं शिवाजी पित्राज्ञा ऐकुन ।
दरबारीं जाय परि मुजरा न करीं वांकुन ।
राजरस्त्यावरती गोवध अवलोकुन ।
एक कसाई मारला ठार भाला भोकुन ।
म्लेंच्छासी वर्तन सदा ठेवी वांकुन ।
राजनीती राक्षसी अधर्मता देखुन ।
चित्तांत म्हणे ही सत्ता द्यावी फेंकुन ॥
मोडते
स्वातंत्र्याची ज्योत प्रदीप्त झळाळली अंतःकरणा ।
स्वराज्य मी स्थापीन सांगतो साक्ष ठेवुनी आई तव चरणा ॥१॥
चौक २
बाजी तानाजी तिसरा येसाजी परम मित्र अनुसंगाला ।
जशी रामाची वान्नरसेना सहाय्य झाली प्रसंगाला ॥
प्रथम तोरणा किल्ला घेउनी ब्रीद बांधिले चंगाला ।
दहा सहस्त्र मावळ्यासहित पूजितसे भूलिंगाला ॥
कल्याणाचा लुटुनी सुभेदार काम आणिलें रंगाला ।
चाळीस किल्ले शीघ्र जिंकिले वायु न भिडतां अंगाला ॥
चाल
शिव प्रताप ऐकुनी ऐसा, दरबार आले झांजिला ।
कपटाचा घातला फासा, केली अटक राव शहाजीला ।
परि गळां न लागे मासा, त्याणें, उलट डाव योजिला ।
दिल्लीपति शहाजान बादशाह, अति नम्रपणें आर्जीला ॥
चाल दुसरी
गेला हुकूम दिल्लीहुनी विजापुरीं सत्वर ।
द्या सोडून शहाजीला शिव आमुचा नोकर ।
अशी तंबी मिळतां कार्य झालें प्रियकर ।
वडिलांची मुक्तता झाली मग लौकर ।
सद्‌गुरु रामदासाची कृपा ज्यावर ।
काळ लंडी करिल काय साह्य होता ईश्वर ।
जिथें लाथ मारी तिथें पाणी काढी भरपूर ॥
मोडते
भरभराट चहुंकडुन वाढली हात जोडून पुढे अनपूर्णा ।
सरस्वती लक्ष्मी एके ठाई जमुन फुंकती जयकर्णा ॥२॥
चौक ३
यवनभूपती करी प्रतिज्ञा चोर बंडखोर शिवाजी ।
जिवंत धरुनी आणिल त्यास मी देईन जहागिरी नवी ताजी ॥
सकळ सरदार झाले भयाभित अफझुल त्यामध्यें रणगाजी ॥
उभा राहुनी म्हणे हजरत हुकूम द्या तरी मला आजी ॥
डोंगरांतिल उंदिर बेटा पकडून आणतों पहा सहजीं ।
खावंदाच्या चरणीं बांधिन पूर्ण प्रतिज्ञा ही माझी ॥
चाल
एका हत्तीचें बळ त्याला, चालला प्रतिज्ञा करुन ।
बारा हजार स्वार हातीं भाला, वीस हजार पायदळ धरुन ।
अग्नीबाण उंट जेजाला, तोफखाना अफाट भरुन ।
तीन वर्षें पुरेल तबेला, अशी पूर्ण तयारी करुन ॥
चाल दुसरी
आला दीन गर्जत प्रथम तुळजापुरीं ।
केली चूर्ण भवानी जात्यांत घालून पुरी ।
मग आला पंढरीस भिमा नदीच्या तीरीं ।
बडव्यांनीं लपविली विठ्ठल मूर्ती खरी ।
गांव लुटून पुण्याकडे वळला मग लौकरी ।
बाई जवळ तळ देऊनी विचार करी ॥
मोडते
प्रातापगडावरी होते शिवाजी विचार करित अंतःकरणा ।
प्रचंड फौज घेऊन आला खान बहादूर नव तरणा ॥३॥
चौक ४
काय करावें कसें करावें विचार करी शिव मनाप्रती ।
स्वप्नीं येउनी दृष्टांत दिधला भवानीनें त्या शिघ्रगती ॥
भिऊ नको रे मुला खानाचा मृत्यू आहे पहा तुझ्या हातीं ।
पाठिराखी मी आहे तुजला विजय पावसी रणक्षितीं ॥
आरंभुनी मग शिवप्रभूनें कपट युक्तिची राजनीती ।
पत्र रवाना अफझुलखाना नम्रपणा दर्शवी अती ॥
चाल
बादशहाचा मी अपराधी, तुम्ही प्रतापी रण बहाद्दर ।
युद्धाची गोष्ट नव्हे साधी, तुम्ही कृपा करा मजवर ।
द्या अभय वचन मज आधीं, मी पिढीजात नोकर ।
मी नव्हे तुमचा वादी, तुम्ही पित्यासमान रणशूर ॥
चाल दुसरी
असा निरोप ऐकुनी खान हर्षला पुरा ।
मग कपट बेत ठरवूनी निज अंतरा ।
कळविले मनोगत कृष्णाजी भास्करा ।
म्हणे जाउनी तुम्ही शिव बोधावा पुरा ।
मज विषयीं किलमिष नको ठेवूं चातुरा ।
दरबारीं वजन मीं खर्चुनी नाना तर्‍हा ।
तुज राज्य देवविन करुनी शिफारस जरा ।
देउनी थाप मग नेऊं विजापुरा ॥
मोडते
कसें करुनी तुम्ही आणावा भेटिला ही वस्त्रें प्रावर्णा ।
इकडे नसेल आम्ही येऊं तिकडे आठवण ठेवा हो स्मरणा ॥४॥
चौक ५
वकिल येउनी कचेरी होउनी बेत खानाचा कळवियला ।
धन्य तुमची अक्क्लहुषारी राग आमुचा पळवियला ॥
मग शिवरायें रात्रीं एकांतीं वकिल युक्तिनें वळवियला ।
घात खानाचा बेत उभयतां आत्महितास्तव जुळवियला ॥
पंत गोपिनाथ वकिल आपुला खानाकडे पळवियला ।
बहु विनयानें जाऊनी त्यानें खान बहादुर आळवियला ॥
चाल
भेट घ्यावी गडाच्या खालीं, उभयतांत ठरलें असे ।
शिवाजीनें तयारी केली, त्यांत कमतरता मुळीं नसे ।
मंडप सिद्धता झाली, गाद्या गिरद्या लोड तिवासें ।
खानासाठीं मुक्काम स्थळीं, तंबु दिले शोभतील तसे ॥
चाल दुसरी
घेऊनी फौज तो यवन गडाखालीं आला ।
वर कृष्णाजी भास्कर पाठवून दिला ।
आम्ही आलों संकेतापरी यावें भेटिला ।
शिवाजीनें तयारी केली शकुन गांठिला ।
वाम हातीं वाघनख काचा कमरपट्टीला ।
सव्य हातीं बिचवा अस्तनींत लपविला ॥
मोडते
गुप्त झाडीमध्यें फौज ठेवुनि वंदुनि मातुश्रीचरणा ।
गडाखालीं उतरले महाराज कदम कदम वाजे कर्णा ॥५॥
चौक ६
दीड सहस्त्र खानानें शिपाई जवळचि ठेउनियां मागें ।
हुजर्‍या आणि एक पंच हत्यारी आपण वकील ऐसे चौघे ॥
अशी खानाची होती तयारी शिवा जीनें पन्नास अवघे ।
टप्यावरी ठेवुनि शिपाई आपण तानाजी आले दोघे ॥
मंडपाजवळ येऊनि महाराज भ्यालासारखी करी सोंगे ।
वकीलानें खानाचा हत्यारी दूर धाडिला अति वेगें ॥
चाल
आसपास मराठे लोक, बैसले होते बहु लपून ।
शिवाजीचा त्यावेळीं झोक, हळु हळु पायपडे जपून ।
खानाकडे लावुनी रोख, पाहे कपट क्रियेमध्यें निपुण
मनीं आठवुनि बंधु शोक, सूड घ्याया गेला हाप हापून ॥
चाल दुसरी
तानाजी सहित मंडपांत आले सत्वर ।
ताजीम घ्यावया उठला खान लौकर ।
दोघांच्यामध्यें तो कृष्णाजी भास्कर ।
दिली ओळख करुनी उभयतांची रितसर ।
राजनीतिप्रमाणें सरळ झाले इथवर ।
खान झाला उताविळ त्यावेळीं खरोखर ।
कडकडून भेटाया उभारिले द्वय कर ॥
मोडते
दोन पावलें जाउनि धरितां शिवाजीस म्हणे क्यौं डरना ।
काखेंत मुंडी दाबुनी धरुनी कटयार काढी जीव हरणा ॥६॥
भाग ७
भेट होतां खानानें कटयार शिवाजीचे कुशी वाजविली ।
कपट जाणुनी महाराजांनी वाघनखानें गाजविली ॥
काखेंतुनी मानगुटी काढुनी समशेर आपली साजविली ।
खानाची तरवार हिरावुनी तोडातोडी बहु माजविली ॥
येसाजी तानाजी धांवले पुनरपि तलवार पाजविली ।
शीर खानाचें तोडुन नेले नौबद विजयी वाजविली ॥
चाल
किल्ल्यावरी फुंकिले शिंग, पूर्वींच्या संकेतापरी ।
तोफा सुटल्या साधला रंग, करा कत्तल तुम्ही लौकरी ।
नेताजी बांधुनी चंग, गेला चालूनी सैन्यावरी ।
मोरोपंत जैसे बजरंग, जावळीचें सैन्य संहरी ॥
चाल दुसरी
झाली दाणादाण शत्रूचे एकंदर हंसे ।
शिवाजीस लूट लाभली हत्ती पाउणशे ।
आठ हजार घोडे उंट हजार बाराशे ।
बारा लक्ष रोकड रुपये चांदीचे ठसे ।
सोनें मोतें जवाहिर दोन लक्षाचें तसें ।
तीस हजार बैल, होन मोहोरास गणती नसे ।
तोफखाना एकंदर आणखी शूर माणसें ।
आली चालुन लक्ष्मी कृपा केली जगदीशें ।
विजापुरीं बातमी कळतां झालें पहा कसें ।
घरोघरीं शंखध्वनी शहर भयाण दिसे ।
तीन दिवस राज नौबद बंद केली असे ॥
मोडते
अल्ली आदिलशहा रडे धाय धाय तखदीर अल्ला क्या करना ।
रामचंद्र म्हणे पुढिल प्रसंगीं शिद्दी जोहार येईल रणा ॥७॥