प्रकरण पाचवे सत्ता प्रक...

सत्ता प्रकाश सुख । या तिहींतिहीं उणें लेख ।

जैसे विषपणें विष । विषा नाहीं ॥१॥

सत्ता चेतन सुख या तानींमाजीं उणेपणा राही ।

जेंवि विषाला विषपण नाहीं त्याच्याचि विषपणें पाही ॥१॥

कांति काठिण्य कनक । तिन्ही मिळोनि कनक एक ।

द्राव गोडी पीयूख । पीयूखचि जेविं ॥२॥

काठिण्य कांति सोनें तीन मिळोनी जसें सुवर्णचि तें ।

अमृत द्रव माधुर्य त्रयहि मिळोनी सुधाचि ते होते ॥२॥

उजाळ द्रुति मार्दव । या तिहीं तिहीं उणिव ।

देखिजे सावेव । कापुरीं एके ॥३॥

मृदुता सुगंध आणी पांडुरता कापुरीं जरी भिन्न ।

दिसती प्रेक्षकदृष्टिस एकचि कापुर परि तिथें त्रय न ॥३॥

आंगे कीर उजाळ । कीं उजाळ तोचि मवाळ ।

कीं दोन्ही ना परिमळ । मात्रचि जें ॥४॥

धवलपणा अणि मार्दव फोल उभयही सुगंध एक खरा ।

प्रत्यय एकचि कापुर असा दिसे शब्दिं मात्र भेद जरा ॥४॥

ऐसें एके कापूरणीं । तिन्हीं इयें तिन्हीं उणीं ।

यापरी आटणी । सत्त्वादिकांची ॥५॥

जैसे कापुरिं तीनी सत्तादिकही तसेचि गुण अटती ।

आत्मत्वीं भिन्न असे ते प्रेक्षकदृष्टिला जरी दिसती ॥५॥

येर्‍हवीं सच्चिदानंदभेदें । चाललीं तिन्हीं पदें ।

परी तिन्हीं उणीं आनंदें । केलीं येणें ॥६॥

सच्चित्सुखभेदाने यद्यपि आत्म्यास लाविलीं त्रिपदें ।

परि तीं तीनहि झालीं वस्तूच्या ग्रस्त ठाई आनंदें ॥६॥

सत्ताचि कीं सुखप्रकाशु । प्रकाशचि सत्ता उल्हासु ।

हे न निवडे मिठांशु । अमृतीं जेवीं ॥७॥

आनंदचि सत्ता हा सत्ता जी तीच होय चैतन्य ।

तीनी अभिन्न असती अमृतीं मधुरत्व जेविं नच अन्य ॥७॥

शुक्लपक्षींचिया सोळा । दिवसें वाढती कळा ।

परि चंद्रमात्र सगळा । चंद्री जेविं ॥८॥

चंद्रांत शुक्लपक्षीं प्रतिदिवशीं वाढती कला सोळा ।

परि चंद्र चंद्रि जैसा क्षयवृद्धीवांचुनी असे सगळा ॥८॥

थेंबीं पडतां उदक । थेंबी धरूं ये लेख ।

परी पडिल्या ठाई उदक । वांचूनि आहे ॥९॥

जल खालीं पडतांना जलबिंदू वेगळे जसे दिसती ।

परि पडल्या ठाई ते उदकचि एकत्र हो‍उनी असती ॥९॥

तैसें असतांचि या व्यावृत्ती । सत् म्हणे आलें श्रुती ।

जडाचिया समाप्ती । चिद्रूप ऐसें ॥१०॥

असताची व्यावृत्ती जी तीतें सत् असे म्हणे वेद ।

चिद्रूप तेंचि कथिलें केला वेदांत जो जडनिषेध ॥१०॥

दुःखाचेनि सर्व नाशें । उरलें तें सुख ऐसें ।

निगदिलें निःश्वासें । प्रभूचेनि ॥११॥

अत्यंत नाश होतां दुःखाचा त्या स्थितीस नांव दिले ।

सुख ऐसें वेदानें होतें वस्तुस्वरूप जें पहिलें ॥११॥

ऐसीं सदादि प्रतियोगियें । असदादि तिन्हीं इये ।

लोटितां जालीं त्रयें । सत्तादिकें ॥१२॥

यापरि सदादि शब्द प्रतियोगी तीन शब्द असदादी ।

याचा निषेध करितां सच्चित्सुख या पदा मिळे अवधी ॥१२॥

एवं सच्चिदानंद । आत्मा हा ऐसा शब्द ।

तो अन्यव्यावृत्तिसिद्ध । वाचक नव्हे ॥१३॥

वाचक नव्हते म्हणुनी आत्माचींही सदादि तीन पदें ।

अन्यव्यावृत्तिस्तव होती हे शब्द तो म्हणे वेद ॥१३॥

सूर्याचेनि प्रकाशें । जें कांहीं जड आभासे ।

तया तो गिंवसे । सूर्य काई ॥१४॥

सूर्याच्या तेजानें जड वस्तू ज्या प्रकाशिल्या जाती ।

सांगा सूर्या कैशा भासविण्याला समर्थ त्या होती ? ॥१४॥

तेवीं जेणें तेजें । वाचेसि वाच्यता सुजे ।

तें वाचा प्रकाशिजे । हें कें आहे ॥१५॥

तैशी वाणी ज्याच्या तेजानें दर्शवी पदार्थातें ।

कैसी समर्थ होई दाखविण्या त्या सदात्मवस्तूतें ॥१५॥

विषो नाहीं कोणाही । जया प्रेमयत्वचि नाहीं ।

तया स्वप्रकाशा काई । प्रमाण होये ॥१६॥

नोहे विषय कुणाचा ज्याला ये ना कधीं प्रमेयत्व ।

किमपि प्रमाण शक्त न साधाया स्वप्रकाश तें तत्त्व ॥१६॥

प्रमेयपरिच्छेदें । प्रमाणत्व नांदे ।

तें काय स्वतःसिद्धें । वस्तूच्या ठाई ॥१७॥

मर्यादित होई जैं प्रमेय तैं त्या प्रमाणगोचरता ।

जी वस्तु स्वतःसिद्धचि तेथें कैंची प्रमाणसार्थकता ॥१७॥

एवं वस्तुसी जाणों जातां । जाणणेंचि वस्तु तत्त्वतां ।

मग जाणणें आणि जाणता । कैंचा उरे ॥१८॥

एवं जाणों जातां वस्तूतें जाणणेंचि ती होई ।

ऐसें होतां एकचि ज्ञान ज्ञाता तिथें कसें राही ॥१८॥

म्हणोनि सच्चित्सुख । हे बोल वस्तुवाचक ।

नव्हेति हे शेष । विचारांचे ॥१९॥

म्हणुनी सच्चित्सुख हे वाचक होती न शब्द आत्म्याचे ।

अवशिष्ट आत्मवस्तू राहे मौनचि जिथें विचाराचें ॥१९॥

ऐसेनि इयें प्रसिद्धें । चालिलीं सच्चिदानंद पदें ।

मग द्रष्ट्या स्वसंवादे । भेटती जेव्हां ॥२०॥

ऐसीं प्रवृत्त होती सच्चित्सुख हीं विशेषणें तीन ।

मग द्रष्ट्याला भेटति सत्तादी त्रिविध भेद टाकून ॥२०॥

ते वेळीं वरिसोनि मेघ । समुद्र होऊनि वोघ ।

सरे दाऊनि माग । राहे जेसा ॥२१॥

तेव्हां वर्षोनीयां सागररूपेम उरे जसा मेघ ।

किंवा गंतव्य स्थळ दावुनि मागे उरे जसा मार्ग ॥२१॥

फळ विऊनि फूल सुके । फळनाशें रस फांके ।

तोही रस उपखे । तृप्तिदानीं ॥२२॥

फल विउनी फूल सुके रस देउनि फलहि पावतें नाशा ।

तोही रस भोक्तयाला पावे देऊनि तृप्ति तीच दशा ॥२२॥

कां आहुती अग्निआंत । घालूनि वोसरे हात ।

सुखा चेववूनि गीत । उगा राहे ॥२३॥

अथवा आहुति अर्पुनि अग्निमधें हात मागुती परते ।

किंवा गायन जैसें राहे उगि गुंगवूनि चित्तातें ॥२३॥

नाना मुखामुख दाउनी । आरिसा जाय निघोनी ।

का निदैलें चेववुनी । चेववितें जैसें ॥२४॥

दावुनि मूख मुखाला एकिकडे सारिला जसा मुकुर ।

किंवा सुप्त नराला चेववुनी निघुनि जाय अन्य नर ॥२४॥

तैसें सच्चिदानंद चोखटा । दाऊनि द्रष्ट्या द्रष्टा ।

तिन्हीं पदें लागती वाटा । मौनाचिया ॥२५॥

तैसीं सच्चित्सुख हीं तीन पदें देख गणितलीं साचीं ।

द्रष्ट्याला द्रष्ट्यातें दाखवुनी धरिति वाट मौनाची ॥२५॥

जें जें बोलिजे तें तें नव्हे । होय तें तंव न बोलवे ।

साउलीवरी न मववे । मवितें जैसें ॥२६॥

शब्दांत बोलवे जें नोहे तें बोलवे न तें होय ।

छायेसि मोजिल्यानें नच जैसा पुरुष मोजिला जाय ॥२६॥

मग आपुलियाकडे । मवितया से पडे ।

तैं लाजही आंखुडे । मविती जैसी ॥२७॥

नंतर जेव्हां आठव होई त्या आपुल्याचि देहाचा ।

तेव्हां लज्जा वाटुनि होई संकोच त्याचि लाजेचा ॥२७॥

तैसी सत्ताचि स्वभावें । असत्ता तंव नव्हे ।

मा सत्तात्व संभवे । सत्तेसी कायि ॥२८॥

स्वाभाविक जी सत्ता कधिंहि असत्ता न वस्तुची होई ।

मग मुळच्या सत्तेला कैसें सत्तात्व संभवे पाहीं ॥२८॥

आणि अचिदाचेनि नाशें । आलें जें चिन्मात्रदशे ।

आतां चिन्मात्रचि मा कैसें । चिन्मात्रीं इये ॥२९॥

तैसेंचि जडनिरासें मुळचें चैतन्य अनुभवा आलें ।

मग केविं सभवें त्या चित्पद चिन्मात्र जें असे पहिलें ॥२९॥

नीद प्रबोधाच्या ठाई । नसे तैसें जागणेंही ।

तेवीं चिन्मात्रचि मा काई । चिन्मात्रीं इये ॥३०॥

निद्रा जागरिं नाहीं जैसी तैसेंचि जागणें नाहीं ।

त्यापरि या चिन्मात्रीं जडवत् चैतन्यही नसे पाहीं ॥३०॥

ऐसें यया सुखपणें । नाहीं दुःख कीर होणें ।

मा सुख हें गणणें । सुखासी कायी ॥३१॥

ज्याच्या आनंदाला दुःखाचा स्पर्श लेशही नाहीं ।

मग त्या सुखासि सुख हें म्हणणें नच युक्त होय बा पाहीं ॥३१॥

म्हणोनि सद्‍सदत्वें गेलें । चिदचिदत्वें मावळलें ।

सुखासुख झालें । कांही ना कीं ॥३२॥

सत्ता सत्त्वें गेली चित्ता चित्त्वें तशीच मावळली ।

सौख्यें सौख्य तसेंची स्वरूपाची मात्र शांतता उरली ॥३२॥

आतां द्वंद्वाचें लवंचक । सांडूनि दुणीचें कंचुक ।

सुखमात्रचि एक । स्वयें आथी ॥३३॥

सुखदुःखद्वंद्वाचें कंचुक सांडोनि जें उरे एक ।

केवल सुखमात्रचि तें सुखदुःखस्पर्श ज्यासि न मनाक ॥३३॥

वरी एकपणें गणिजे । तें गणितेंनसीं दुजें ।

म्हणोनि हें न गणिजे । ऐसें एक ॥३४॥

एकपणेंचि गणावें तरि गणित्यासह दुजेपणा येई ।

म्हणुनि न गणना साहे एकपणें वस्तु गण्य ती नाहीं ॥३४॥

सुखाआंतोनि निघणें । तें सुखिये सुखें तणें ।

हें सुखमात्रचि मा कोणें । अनुभवावें ॥३५॥

पूर्वी अनुभव घेउनि नंतर होई सुखी तया योगें ।

परि जें सुखमात्रचि तें होय सुखी केंवि आत्मसुखभोगें ॥३५॥

जैं प्रकृति डंका अनुकरे । तैं प्रकृति डंके अवतरे ।

मा डंकुचि डंका भरे । हें कें आथी ॥३६॥

जैं प्रकृतीला डंकू करि अनुकरणासि अवतरे प्रकृती ।

डंकुचि डंका भरला केंवि घडे हें अशक्य या जगतीं ॥३६॥

तैसें आपुलेनि सुखपणें । जया नाहीं सुखावणें ।

आणि नाहीं हेंही जेणें । नेणिजे सुखें ॥३७॥

तैसें स्वतांचि सुख जें तें स्वसुखानें कसें सुखी होई ।

आत्मसुखाच्या योगें न कळे त्या मी नव्हे सुखी हेंही ॥३७॥

आरिसां न पाहतां मुख । स्वयेई सन्मुख ना विन्मुख ।

तेंवि नसोनि सुखासुख । सुखचि जें ॥३८॥

अरसां न पहातां मुख सन्मुख विन्मुख नसे जसा दोही ।

तेविं स्वरुपसुखाला भोग नसोनी सदाचि सुख पाहीं ॥३८॥

सर्व सिद्धांताचिया उजरिया । सांडूनियां निदसुरिया ।

आपलिया हातां चोरिया । आपणचि जो ॥३९॥

सांडुनि सिद्धांताच्या सकलहि उपपत्ति फोल ज्या दिसती ।

अपुल्याला चोरोनि अपुल्या ठांईच जो करी वसती ॥३९॥

न लवितां ऊंस । तैं जैसेनि असेनि असे रस ।

तेथिंचा मिष्टांश । तोचि जाणे ॥४०॥

लागवडीच्या पूर्वी रसरूपें राहतो जसा ऊंस ।

न कळत अन्याला तो जाणे त्यांतिल स्वतांचि मिष्टांश ॥४०॥

कां न सज्जितां वीणा । तो नाद जो अबोलणा ।

तया तेणेंचि जाणा । होआवें लागे ॥४१॥

किंवा न लावितां जो वीण्याचा नाद होय अव्यक्त ।

त्याचा श्रोता तोचि त्याविण दुसर्‍यासि तो नसे ज्ञात ॥४१॥

नाना पुष्पांचिया उदरा । न येतां पुष्पसारा ।

आपणचि भंवरा । होआवें पडे ॥४२॥

पुष्पविकासापूर्वीं पुष्पांतिल जाणण्यासि मकरंद ।

भ्रमर असे कोण दुजा तेंचि तयाचा रसज्ञ अरविंद ॥४२॥

नाना न रंधितां रससोये । ते गोडी कैसी पां आहे ।

हें पाहणें तें नोहे । आणिका जोगें ॥४३॥

कीं अजुनि पाकसिद्धी नाही त्याचा रसज्ञ कवण असे ।

तोचि तयाचा भोक्ता रस त्यावांचूनि कोणि अन्य नसे ॥४३॥

तैसें सुखपणा येवों । लाजें आपुलें सुख पावों ।

तें आणिकां चाखों सुवो । येईल कायी ॥४४॥

त्यापरि केवल सुख जें होई ना आपणासि भोग्य कधीं ।

तें सेव्य व्हावयाला त्याविण दुसर्‍या कुणा नसे अवधी ॥४४॥

दिहाचिया दुपारीं । चांदु जैसा अंबरीं ।

तें असणें चांदाचिवरी । जाणावें कीं ॥४५॥

किंवा ऐन दुपारीं स्वस्थानीं राहुनी जसा तैसा ।

अपुली सत्ता जाणे अन्याला जरि अदृश्य विधु जैसा ॥४५॥

रूप नाहीं तैं लावण्य अंग नुठी तैं तारुण्य ।

क्रिया न फुटे तैं पुण्य । कैसें असे ॥४६॥

रूपाविण सुंदरता अंगावांचूनि जेंवि तारुण्य ।

कर्माची उत्पत्ती होण्यापूर्वीं जसें असे पुण्य ॥४६॥

जैं मनाचा अंकुर नुपजे । तेथिलेनि मकरध्वजें ।

तोचि हन माजे । तरीचि घडे ॥४७॥

नुपजे अंकुर जेव्हां तेव्हां अव्यक्त वसतसे मदन ।

तेव्हां उन्मत्तपणा तैसें आत्मस्वरूपसुख जाण ॥४७॥

कां वाद्यविशेषांची सृष्टी । जैं जन्म नेघे दृष्टी ।

तैं नादु ऐसी गोष्टी । नादाचिजोगी ॥४८॥

वाद्याची उत्पत्ती होण्यापुर्वींचे जो असे नाद ।

तेव्हां स्वकीय सत्ता कवण असे जाणण्यासि अन्य वद ॥४८॥

नाना काष्ठांचिया विटाळा । वोसरलियाही अनळा ।

लागर्णे तैं केवळा । अंगासीचि ॥४९॥

किंवा अनला जेव्हां काष्ठाचा स्पर्श जाहला नाहीं ।

त्याचें इंधन तोची ते वेळीं अन्य दह्य त्या नाहीं ॥४९॥

दर्पणाचेनि नियमें । वीणचि मुखप्रेमें ।

आणिती तेचि वर्में । वर्मती येणें ॥५०॥

दर्पणिं न देखतांही अपुलें मुख ज्यासि पाहतां येतें ।

आत्म्याविषयींचें जें प्रेम तयाविण कळे न अन्यातें ॥५०॥

न पेरितां पीक जोडे । ते मुडाचि आहे रोकडें ।

ऐसिया सोई उघडें । बोलणें हें ॥५१॥

सिद्धचि असे मुड्यामधिं जैसें तें पीक पेरण्याआधीं ।

तैसें अस्तित्वाविण चिन्मात्रचि नित्य सिद्धचि अनादी ॥५१॥

एवं विशेष सामान्य । दोहों नातळें चैतन्य ।

तें भोगिजे अनन्य । तेणेंसि सदा ॥५२॥

आत्मा चिद्रूप असा म्हणवेना जो विशेष सामान्य ।

तो भोग्य तोचि भोक्ता एकचि केवल न त्या शिवे अन्य ॥५२॥

आतां यावरी जें बोलणें । तें येणेंचि बोलें शहाणें ।

जें मौनाचेंही निपटणें । पिऊनि गेलें ॥५३॥

यावरि जें बोलावें आतां ऐसेंचि बोलणें विहित ।

कीं उरल्या मौनातें ग्रासुनि राहे अहंपणासहित ॥५३॥

एवं प्रमाण अप्रमाण । प्रमेय केलें अप्रमाण ।

दृष्टांतीं वाइली आण । दिसावयाची ॥५४॥

ठरलींच अप्रमाणें यापूर्वीं ग्राह्य जीं प्रमाणें तीं ।

अपुलें कांहिं न चाले वाहिली म्हणुनि आण दृष्टांतीं ॥५४॥

अंगाचिया अनुपपत्ति । आटलिया उपपत्ति ।

येथे उठिली पांती । लक्षणांची ॥५५॥

आत्मस्वरूपीं खुंटलि गति अपुली म्हणुनि सर्व उपपत्ति ।

पळुनी गेल्या लक्षणसमुदायाचीहि होय तीच गती ॥५५॥

उपाय मागील पाय । घेऊनि जाले वाय ।

प्रतीति सांडिली सोय । प्रत्ययाची ॥५६॥

वायांचि यत्‍न अपुला म्हणुनि परतले उपायही सगळे ।

आत्मस्वरुपप्रत्यायिं प्रतीतिचेंही तसेंचि धैर्य गळे ॥५६॥

येथें निर्धारेंसीं विचारू । निमोनि जाला सारू ।

स्वामीच्या संकटीं शूरू । सुभटु जैसा ॥५७॥

निश्चयसहित विचारहि वस्तूचे ठायिं पावला निधन ।

स्वामी पडतां संकटिं वीर जसा देइ आपुला प्राण ॥५७॥

नाना नाशु साधूनि आपुला । बोधु बोधें लाजिला ।

नुसुधेपणें थोटावला । अनुभवु जेथ ॥५८॥

बुद्धीसह बोध तसा जाणाया वस्तु लाजुनी मेला ।

अनुभाव्य नाहीं म्हणुनी कुंठितगति एथ अनुभवहि झाला ॥५८॥

भिंगाचिया चडळा । पदराचा पुंज वेगळा ।

करितां जैसा निफाळा । अंगाचा होय ॥५९॥

काढूं जातां अभ्रकभिंगाचे पदर वेगळे करुनी ।

बाकी उरे न कांहीं सर्वांगाचा अभाव होवोनी ॥५९॥

कां गजबजिला उबा । पांघरणे केळीचा गाभा ।

सांडी ते वेळीं उभा । कैंचा कीजे ॥६०॥

उष्मा होई म्हणुनी पांघरुणा टाकि केळिचा गाभा ।

उरता शून्यचि बाकी होई तो मूर्तिमंत केंवि उभा ॥६०॥

तैसें अनुभाव्य अनुभाविक । इहीं दोहीं अनुभूतिक ।

तें गेलिया कैंचे एक । एकासीचि ॥६१॥

अनुभाव्य आणि दुसरें अनुभाविक यावरीच अनुभूती ।

तदभावीं तीहि नसे राहे अवशिष्ट केवल ज्ञप्ती ॥६१॥

अनुभव हा ठाववरी । आपुलीचि अवसरी ।

येथें अक्षराची हारे । वाइला कायी ॥६२॥

यापरि जेथ असाया नाहीं अनुभूतिलाहि अवकाश ।

त्या ठायिं अक्षराचा पाड किती होय निश्चयें नाश ।६२॥

कां परेसीं पडे मिठी । तेथें नादा सळु नुठी ।

मा वावरिजैल होठीं । हें कें आहे ॥६३॥

जेथें परचि खुंटलि तेथें नादासि नाहिं अवकाश ।

वैखरिचा पाड तिथें काय तिचा होय निश्चयें नाश ॥६३॥

चेइलियाही पाठीं । चेवणयाच्या गोठी ।

किं धाला बैसे पाठीं । रंधनाच्या ॥६४॥

जागें झाल्यावरती जागविण्याच्या कथा वद किमर्थ ।

कीं अन्न रांधण्याचा यत्‍न असे जेविल्यावरी व्यर्थ ॥६४॥

उदैजलिया दिवसपती । ते कीं दिवे सेजे येती ।

वांचूनि पिकल्या सेतीं । सुजताती नांगर काई ॥६५॥

सूर्योदय झाल्यावरि होताती दीप जेंवि निस्तेज ।

कीं पिकल्या शेताला नांगरण्याचें नसे किमपि काज ॥६५॥

म्हणोनि बंधमोक्षाचें व्याज । नाहीं निमालें काज ।

आतां निरूपण भोज । वोळगे जर्‍ही ॥६६॥

आतां बंधा मोक्षा व्याज न कर्तव्य कांहिं नच उरलें ।

यालगीं यानंतर शब्दनिरूपणहि त्यासवें सरलें ॥६६॥

आतां पुढिला का आपणापें । वस्तु विसराचेनि हातें हरपे ।

मग शब्देंचि घेपे । आठऊनियां ॥६७॥

अपणा किंवा दुसर्‍या स्वरूपाची विस्मृती जरी होई ।

होतां सहाय शब्दचि सत्वर ती वस्तु स्मृतिपथीं येई ॥६७॥

येतुलियाही परौतें । चांगावें नाहीं शब्दातें ।

जर्‍ही स्मारकपणें कीर्तीतें । मिरवी हा जगीं ॥६८॥

ऐसें स्मारक म्हणुनी मिरवी हा शब्द आपुली ख्याती ।

याहुनि या शब्दाची अधिक दिसे थोरवी न या जगतीं ॥६८॥

॥ प्रकरण ५ समाप्त ॥