श्लोक ११ ते २०

यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।

यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पंद संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥११॥

सर्व ज्ञानामाजीं । जें का श्रेष्ठ ज्ञान । तयाची जे खाण । स्वयें होती ॥१८९॥

ऐसे महा -ज्ञानी । जयासी साचार । बोलती ‘ अक्षर ’ । ऐशा नांवें ॥१९०॥

झंझावातें मेघ । उडोनियां जाय । परी मोडे काय । गगन तें ? ॥१९१॥

तैसें ज्ञानें जें जें । आकळिलें जाय । म्हणूं ये तें काय । चिरंतन ॥१९२॥

मग अविंनाश । नेणवे जें कांहीं । अक्षर तें पाहीं । स्वभावें चि ॥१९३॥

क्षरे ना म्हणोनि । वेदवेत्ते नर । बोलती अक्षर । जयालागीं ॥१९४॥

परब्रह्मरूप । जें का मायातीत । जयातें विरक्त । अपेक्षिती ॥१९५॥

विषयांचें विष । सांडोनि सकळ । करोनि निर्मळ । सर्वेंद्रियें ॥१९६॥

देहवृक्षातळीं । बैसोनियां वाट । जयाची पहात । निरंतर ॥१९७॥

प्रपंचीं निष्काम । जाहले जे पार्था । तयांसी सर्वथा । इष्ट जें का ॥१९८॥

आणि जयाचिया । आवडीनें देख । ब्रह्मचर्यादिक । संकटें हि ॥१९९॥

लेखिती ना मन । करोनि कठिण । साधिती दमन । इंद्रियांचें ॥२००॥

ऐसें जें का पद । दुर्लभ अगाध । वेद ते हि मुग्घ । झाले जेथें ॥२०१॥

तत्पदीं विलीन । होती ते साचार । ठेविती शरीर । ह्यापरी जें ॥२०२॥

तरी ती च स्थिति । पुन्हां एकवेळ । सांगतों सकळ । तुजलागीं ॥२०३॥

तेव्हां पार्थ म्हणे । प्रभो चक्रपाणी । ऐसें चि हें मनीं । होतें माझ्या ॥२०४॥

तंव कृपा केली । सहजें आपण । तरी निवेदन । करावें जी ॥२०५॥

परी बोलणें तें । असावें सुगम । आकळेल मर्म । जेणें मज ॥२०६॥

तंव काय बोले । त्रैलोक्याचा दीप । परमात्मरूप । नारायण ॥२०७॥

म्हणे पार्था , तुज । काय त्याची चिंता । सुखें ऐक आतां । सारांशें तें ॥२०८॥

विषयांच्या ठायीं । लागे अति ओढ । मनाची ही खोड । स्वाभाविक ॥२०९॥

तयासी अभ्यासें । वळवोनि आंत । बुडे ह्रदयांत । ऐसें करीं ॥२१०॥

सर्व द्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च ।

मूर्घ्न्याघायात्मनः । प्राणमास्थितो योगधारणाम् ‍ ॥१२॥

इंद्रियांचीं द्वारें । करोनियां बंद । मनातें निर्बंघ । घालोनियां ॥२११॥

होईल अखंड । संयमी जीवन । तरी च हें जाण । घडेल गा ॥२१२॥

पार्था , जैसा पंगु । राहे जाग्यावरी । कोंडलें अंतरीं । तैसें मन ॥२१३॥

मग तें तेथें चि । राहेल निवांत । स्थिरावेल चित्त । स्वाभावतां ॥२१४॥

शांतचित्तें मग । ॐ कारीं संलग्न । करावा तो प्राण । वायु पार्था ॥२१५॥

सुषुम्नेच्या मार्गें । मूर्घन्याकाशांत । आणोनियां तेथ । धनंजया ॥२१६॥

अकार उकार । मकार ह्या तीन । मात्रा होती लीन । अर्घबिंबीं ॥२१७॥

तोंवरी घरावा । घारणेच्या बळें । शून्यामाजीं मिळे । न मिळे ऐसा ॥२१८॥

मग तो समीर । शून्यीं होतां स्थिर । विराजे ॐ कार । जैसा बिंबीं ॥२१९॥

ॐ मित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् ‍ ।

यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् ‍ ॥१३॥

पूर्ण झालें तेथें । ॐ कार -स्मरण । लीन होतां प्राण । महाशून्यीं ॥२२०॥

प्रणवान्तीं मग । सहज संपूर्ण । उरे महाशून्य । एकलें चि ॥२२१॥

म्हणोनि ॐ कार । एक जया नाम । एकाक्षरी ब्रह्म । असे जें का ॥२२२॥

तें चि माझें श्रेष्ठ । रूप आठवोनि । ह्यापरी । निदानीं । ठेवी देह ॥२२३॥

ज्याहून आणिक । नाहीं दुजी प्राप्ति । मद्रूपाची स्थिति । ऐसी जी का ॥२२४॥

ती तो पावे पार्था । स्वभावें निःशंक । माझ्या ठायीं एक । रूप होतां ॥२२५॥

होईल स्मरण । कैसें अंतकाळीं । ऐसी तुज आली । शंका जरी ॥२२६॥

जीविताचें सुख । बुडोनियां जाय । खळबळ होय । इंद्रियांची ॥२२७॥

मग अंतर्बाह्य । मृत्यूचीं लक्षणें । दिसतां बैसणें । घडे कोणा ॥२२८॥

आणि शांतचित्तें । तेव्हां कैसें कोणीं । घरावें रोधूनि । इंद्रियांतें ॥२२९॥

प्रणवैकनाम । आठवावें चित्तीं । कैसें कोणा अंतीं । सुचावें हें ॥२३०॥

तरी ऐकें ऐशा । संशयातें वीरा । नको देऊं थारा । मनामाजीं ॥२३१॥

नित्य नेमें मज । उपासी जो साच । अंतीं त्याची मी च । करीं सेवा ॥२३२॥

अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।

तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥१४॥

मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ‍ ।

नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥१५॥

सर्व प्रवृतींतें । पार्था , निरोधून । विषयां देवोन । तिळांजळी ॥२३३॥

नित्य माझें सुख । भोगिती जे भक्त । मातें ह्रदयांत । सांठवोनि ॥२३४॥

भोग -समाधानीं । होवोनि तल्लीन । जाती विसरोन । क्षुधा -तृषा ॥२३५॥

तेथें जीं बापुडीं । नेत्रेंद्रियादिक । तयांचा तों लेख । कोण करी ॥२३६॥

ऐसे अंतरीं जे । जाहले तल्लीन । माझ्या ठायीं पूर्ण । सामरस्यें ॥२३७॥

उपासिती मातें होवोनियां मी च । ऐसे जे का साच । भक्त माझे ॥२३८॥

स्मरावें तयांनीं । अंतकाळीं मातें । मग मी तयांतें । उद्धरावें ॥२३९॥

ऐसें म्हणूं तरी । थोरवी ती काय । राहिली अद्वय । उपास्तीची ॥२४०॥

पाहें कोणी रंक । सांपडे संकटीं । धांव गा श्रीपति । ऐसें म्हणे ॥२४१॥

मज काकुळती । येतां चि शरण । तेथें मी धांवोन । न जाईं का ? ॥२४२॥

अधिक तें काय । करोनियां भक्ति । जरी ती च स्थिति । भक्तांची हि ॥२४३॥

म्हणोनियां शंका । नको मनीं ऐसी । आठवण कैसी । होय अंतीं ॥२४४॥

अर्जुना , तयांनीं । मज आठवावें । तेव्हां चि पावावें । तयांसी मीं ॥२४५॥

हा हि बोल पार्था । साहवेना मातें । रक्षितों भक्तांतें । निरंतर ॥२४६॥

निरंतर ऋणी । भक्ताचा मी पाहीं । व्हावें उतराई । अंशमात्र ॥२४७॥

म्णोनि निजांगें । करीं परिचर्या । पार्था तयाचिया । अंतकाळीं ॥२४८॥

देह -वैकल्याचा । तया सुकुमारा । न लागावा वारा । म्हणोनियां ॥२४९॥

आत्मबोधाचिया । पिंजर्‍यामाझारीं । ठेवितों मीं करीं । धरोनियां ॥२५०॥

तयावरी माझ्या । स्मरणाची भली । शीतल साउली । करीतसें ॥२५१॥

ऐशापरी तया । नित्य निरंतर । माझ्या ठायीं स्थिर । बुद्धि देईं ॥२५२॥

म्हणोनियायां पार्था । देहान्तींची व्यथा । बाघे ना मद्भक्तां । कल्पान्तीं हि ॥२५३॥

तयां मद्रूपासी । सुखें चि मी आणीं । देह -गवसणी । फेडोनियां ॥२५४॥

मिथ्या अहंतेची । झाडोनियां धूळ । वासना निर्मळ । करोनियां ॥२५५॥

आपुल्या स्वरूपीं । मेळवितों त्यांतें । भजती जे मातें । सर्वभावें ॥२५६॥

असोनियां देही । पार्था , माझें भक्त । देहीं ना आसक्त । लेशमात्र ॥२५७॥

म्हणोनियां तयां । तनु -त्यागीं देख । होत नाहीं दुःख । वियोगाचें ॥२५८॥

किंवा देहान्तीं च । धावोनियां यावें । मग तयां न्यावें । मद्रूपातें ॥२५९॥

हें हि घडे ना कीं । मरणा आघीं च । मद्रूप ते साच । स्वभावें चि ॥२६०॥

चंद्रिका ती राहे । चंद्राचिया ठायां । जरी पडछया । दिसे जळीं ॥२६१॥

तैसा जरी भक्त । दिसे देहधारी । तरी तो अंतरीं । मद्रूप चि ॥२६२॥

ऐसे नित्ययुक्त । जे का माझे भक्त । तयांसी संतत । सुलभ मी ॥२६३॥

म्हणोनि स्वभावें । अर्जुना देहान्तीं । मद्रूप ते होती । निश्चयेंसीं ॥२६४॥

मग क्लेशरूप । वृक्षांची च बाग । त्रितापांची आग । ऐसें जें का ॥२६५॥

जें का मृत्युरूप । कावळ्याचें अन्न । करी जें निर्माण । दैन्य -दुख ॥२६६॥

महाभयासी जें । पोषी सर्वकाळ । पुरें भांडवल । दुःखाचें जें ॥२६७॥

दुर्मतीचें मृळ । कुकर्माचें फळ । स्वरूप केवळ । व्यामोहाचें ॥२६८॥

सर्व विकारांचें । जें का उपवन । असे जें आसन । संसाराचें ॥२६९॥

सर्व हि व्याधींचें । वाढलें जें ताट । काळाचें उच्छिष्ट । अन्न जें का ॥२७०॥

जन्ममरणाचें । करी जें पोषण । मृर्त आशा जाण । असे जें का ॥२७१॥

असे जें भ्रांतीनें । भरोनि राहिलें । तेविं जें ओतलें । विकल्पाचें ॥२७२॥

पार्था , सर्वथैव । व्याघ्राचें जें गांव । किंबहुना पेंव । विंचवांचें ॥२७३॥

विषय -विज्ञान । यंत्र जें महान् ‍ । सख्य -प्रदर्शन । गणिचें ॥२७४॥

विषरूपी शीत । उदकाचा घोट । किंवा माया दाट । डाकिणीची ॥२७५॥

सभ्य चोराचिया । विश्वासाची प्राप्ति । किंवा द्दढ मिठी । कोडियाची ॥२७६॥

कालसर्पाचें जें । पार्था , मृदुपण । सहज गायन । पारघ्याचें ॥२७७॥

किंवा जैसी कोणी । पाहुणा म्हणोनि । घ्यावी मेजवानी । वैरियाची ॥२७८॥

किंवा जणूं केला । दुर्जनें सत्कार । नातरी आगर । अनर्थाचें ॥२७९॥

स्वप्नामाजीं जें का । देखियेलें स्वप्न । बहरलें वन । मृतजळें ॥२८०॥

धूम्र -कणांचें जें । ओतलें गगन । ऐसें पार्था , जाण । शरीर हें ॥२८१॥

ऐशा शरीराची । तयां नाहीं प्राप्ति । मदूप जे होती । अमर्याद ॥२८२॥

आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।

मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥१६॥

जरी वाटे थोर । ब्रह्मलोक -प्राप्ति । तरी चुके ना ती । यातायात ॥२८३॥

परी झाला ज्याच्या । देहाचा शेवट । दुखे चि ना पोट । त्याचें जैसें ॥२८४॥

किंवा स्वप्नांतील । महापूरें साच । बुडे ना कोणी च । जाग येतां ॥२८५॥

तैसें माझ्या रूपीं । मिळोनियां गेले । तयांचे तुटले । सर्व बंध ॥२८६॥

चिरंजीवांमाजीं । जो का सर्वश्रेष्ठ । असे जो वरिष्ठ । विश्वाकारीं ॥२८७॥

लोकत्रयरूप । पर्वताचा माथा । ऐसा जो का पार्था । सत्यलोक ॥२८८॥

जेथींचिया एका । प्रहरापर्यंत । टिके ना स्वर्गांत । इंद्र एक ॥२८९॥

आणि एक दिन । होतं ऐशा रीती । होवोनियां जाती । चौदा इंद्र ॥२९०॥

सहस्त्रयुगपर्यन्तमहर्यद्‍ब्रह्मणो विदुः ।

रात्रिं युगसहस्त्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥१७॥

जातील सहस्त्र । वेळां युगें चार । तेव्हां चि साचार । ब्रह्म -दिन ॥२९१॥

चौकडया सहस्त्र । तैशा चि आणिक । तेव्हां रात्र एक । सत्यलोकीं ॥२९२॥

दिन आणि रात्र । येथील हीं थोर । देखती अमर । होवोनि जे ॥२९३॥

जाण धजंजया । भाग्यवंत साचे । होती ते स्वर्गींचे । चिरंजीव ॥२९४॥

नाहीं तरी मूळ । इंद्राची ही दशा । होती एक दिसा -। माजीं चौदा ॥२९५॥

मग जे इतर । देवगण पार्था । तयांची प्रतिष्ठा । काय तेथें ॥२९६॥

परी ब्रह्ययाचे । आठ हि प्रहर । देखती जे नर । निजद्दष्टी ॥२९७॥

अहोरात्रविद । ऐसें तयां नांव । जाण स्वयमेव । ज्ञान चि ते ॥२९८॥

अव्यक्ताव्द्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे ।

रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥१८॥

भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।

रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥१९॥

तया ब्रह्मलोकीं । उगवतां दिन । अव्यक्तापासोन । स्वाभावतां ॥२९९॥

जयाची गणना । करवेना ऐसें । येई व्यक्त दशे -। लागीं विश्व ॥३००॥

आणि आटे सर्व । आकार -सागर । चार हि प्रहर । लोटतां ते ॥३०१॥

मागुतीं पहांत । होतां धनंजया -सागर । लागे भरावया । मग पुन्हां ॥३०२॥

शरत्कालारंभीं । जैशा मेघ -पंक्ति । जिरोनियां जाती । आकाशांत ॥३०३॥

मग ग्रीष्मकाळ । संपतां किरीटी । पुन्हां उद्भवती । तेथें चि त्या ॥३०४॥

तैसा मिळे भूत -। सृष्टीचा समूह । धनंजया ब्रह्म - । दिनारंभीं ॥३०५॥

आणिक सहस्त्र -। वेळां युगें चार । लोटती तोंवर । राहे चि तो ॥३०६॥

मग होतां ब्रह्म - । रात्रीचा समय । विश्व पावे लय । अव्यक्तांत ॥३०७॥

आणि ब्रह्म -रात्र । संपोनि सकळ । मग अळुमाळ । उजाडतां ॥३०८॥

तैसी च ती पुन्हां । विश्वाची रचना । होतसे अर्जुना । पूर्ववत् ‍ ॥३०९॥

सत्यलोकांतील । अहोरात्र एक । तयामाजीं देख । धनंयजा ॥३१०॥

विश्वाची उत्पत्ति । आणिक संहार । होय हें चि सार । सांगितलें ॥३११॥

पाहें ब्रह्मयाचें । कैसें थोरपण । कीं तो सांठवण । सृष्टि -बीजा ॥३१२॥

ऐसा थोर परी । तया हि शेवटीं । चुके ना किरीटी । जन्म -मृत्यु ॥३१३॥

नाहीं तरी सत्य - । लोकींचा हा सारा । असे जो पसारा । त्रैलोक्याचा ॥३१४॥

अर्जुना तो मांडे । एकाएकीं जाण । उगवतां दिन । ब्रह्मयाचा ॥३१५॥

मग प्राप्त होतां । रात्रीचा समय । तो चि लीन होय । आपोआप ॥३१६॥

स्वाभावतां ऐसीं । भूतें जेथें होती । तेथें चि पावती । साम्यावस्था ॥३१७॥

सामावतें बीजीं । जैसें वृक्षपण । मेघ होती लीन । आकाशांत ॥३१८॥

तैसें अनेकत्व । सामावतें जेथें । बोलती तयातें । ‘ साम्य ’ ऐसें ॥३१९॥

परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्ताऽव्यक्तात्सनातनः ।

यः स सर्वेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥२०॥

तेथें भूत -संज्ञा । उरे चि ना देख । नाहीं न्यूनाधिक । म्हणोनियां ॥३२०॥

मुरोनियां दूध । तें चि होतां दहीं । नामरूप पाहीं । हारपतें ॥३२१॥

तैसा आकाराचा । लोप होतां जाण । लोपे जगपण । जगाचें तें ॥३२२॥

परी ज्या अव्यक्ता -। पासोनि हें झालें । तें तंव राहिलें । जैसेंतैसें ॥३२३॥

तेव्हां चि तयातें । बोलती ‘ अव्यक्त ’ । साकारतां ‘व्यक्त ’ । नांव देती ॥३२४॥

एकास्तव एक । सापेक्ष हीं नांवें । पाहतां स्वभावें । वस्तु एक ॥३२५॥

आटवितां जैसा । हेम -अलंकार । लगड साचार । म्हणूं तया ॥३२६॥

मग लगडीचीं । करितां भूषणें । घनाकारपणें । उरे ना ती ॥३२७॥

अर्जुना , लगड । आणि अलंकार । एक चि साचार । सुवर्णाचीं ॥३२८॥

तेविं निराकार । आणिक साकार । दोहोंसी आधार । ब्रह्म एक ॥३२९॥

ब्रह्म ना तें व्यक्त । ब्रह्म ना अव्यक्त । ना तें नाशिवंत । ना तें नित्य ॥३३०॥

व्यक्ताव्यक्त दोन्ही । गिळोनि हे भाव । तें तों स्वयमेव । नित्य -सिद्ध ॥३३१॥

राहे विश्वाकार । होवोनियां पार्था । न लोपे लोपतां । विश्वपण ॥३३२॥

अक्षरें तीं जैसीं । टाकिता पुसोन । न जाय लोपोन । अर्थबोध ॥३३३॥

उदकीं तरंग । होती जाती पाहें । उदक तें आहे । सर्वकाळ ॥३३४॥

तैसें नाशिवंत । भूतमात्रीं देख । अविनाश एक । परब्रह्म ॥३३५॥

किंवा आटतिये । अलंकारीं एक । नाटतें कनक । असे जैसें ॥३३६॥

तैसें मर्त्य जीवां -। माजीं जें अमर । नित्य निरंतर । असे कांहीं ॥३३७॥