श्लोक ३१ ते ४३

जे जे कोणी माझें । यथार्थ हें मत । मानिती अत्यंत । पूज्यभावें ॥३२३॥

ठेवोनियां श्रद्धा । मग पूर्णपणें । काया -वाचा -मनें । अनुष्ठिती ॥३२४॥

सकळ हि कर्मी । ते ते वावरोत । परी कर्मातीत । ओळख तूं ॥३२५॥

म्हणोनि स्वकर्म । करावें उचित । हें चि हें निश्चित । मत माझें ॥३२६॥

नातरी होवोनि । देहभावीं दृढ । पुरवोनि लाड । इंद्रियांचे ॥३२७॥

अर्जुना , हें माझें । मत अव्हेरोनि । सांडिती लेखोनि । सामान्यत्वें ॥३२८॥

हा तों अर्थवाद । ऐसी वाचाळता । करोनि तुच्छता । दाविती जे ॥३२९॥

मोह -मर्द्यें साच । होवोनि ते भ्रांत । झाले विर्षे व्याप्त । विषयांच्या ॥३३०॥

अज्ञानाच्या पंकीं । बुडोनि ते वायां । गेले धनंजया । निःसंदेह ॥३३१॥

प्रेताहातीं दिलें । रत्न वायां गेलें । व्यर्थ उजाडलें । जन्मांधातें ॥३३२॥

कावळ्यासी जैसा । चंद्रोदय देख । मूढासी विवेक । रुचे ना हा ॥३३३॥

ऐसे जे विन्मुख । झाले परमार्था । बोलूं नये पार्था । तयांसंगें ॥३३४॥

पतंगा प्रकाश । साहवे ना जैसा । विवेक ना तैसा । रुचे त्यांसी ॥३३५॥

म्हणोनि हें माझें । मत अव्हेरोन । मत्सरेंकरोन । निंदिती ते ॥३३६॥

पतंगें दीपासी । दिलें आलिंगन । अचूक मरण । तरी त्यासी ॥३३७॥

विषयांच्या भोगें । तैसें चि पतन । स्वरुपापासोन । जीवालागीं ॥३३८॥

म्हणोनि ज्ञात्यानें । करुं नये पाहीं । लाद कौतुकें हि । इंद्रियांचे ॥३३९॥

सर्पासवें काय । खेळतां येईल । सिद्धीस जाईल । व्याघ्र -संग ॥३४०॥

सेविलें कौतुकें । जरी हालाहल । तरी तें जिरेल । कैसें सांग ॥३४१॥

सहजें खेळतां । जरी लागे आग । भडकतां मग । सांवरे ना ॥३४२॥

तैसा इंद्रियांसीं । लाविला जो लळा । परिणामीं भला । नाहीं नाहीं ॥३४३॥

पाहें अर्जुना , ही । पराधीन काया । भोगावे कां वायां । नाना भोग ॥३४४॥

सर्वथा सायास । करोनि आपण । जोडावें जें धन । सकळ हि ॥३४५॥

तेणें अहोरात्र । कां गा प्रतिपाळ । करावा केवळ । देहाचा ह्या ॥३४६॥

देह तंव असे । पंचभूतात्मक । पावे अंतीं देख । पंचत्वातें ॥३४७॥

मग तिये वेळीं । कोठें धांडोळावा । केला जो आघवा । खटाटोप ॥३४८॥

म्हणोनि केवळ । देहाचें पोषण । प्रत्यक्ष तो जाण आत्मघात ॥३४९॥

अर्जुना तो घात । टाळावया येथ । नये देऊं चित्त । देह -भोगीं ॥३५०॥

रुचे इंद्रियांसी । ऐसा चि विषय । भोगितां जो होय । तोष चित्ता ॥३५१॥

सावचोर जैसा । तोंवरी च स्वस्थ । ओलांडीना प्रांत । नगराचा ॥३५२॥

तैसा तो संतोष । वाटे क्षणभरी । परि घात करी । परिणामीं ॥३५३॥

सेवूं नये विष । लागे जरी गोड । अंतीं अवघड । प्राण जातां ॥३५४॥

देखें गळालागीं । लावितां आमिष । मासा भुले त्यास । जैशा रीती ॥३५५॥

तैसी इंद्रियांसी । विषय -लालसा । सुखाची दुराशा । दावे जीवा ॥३५६॥

ना कळे माशातें । झांकला तो गळ । करी जो केवळ । प्राण -घात ॥३५७॥

तैसी अभिलाषा । प्राण्यालागीं भूल । घालोनि पाडील । क्रोधाग्नींत ॥३५८॥

मृगालागीं जैसा । घेरितो पारधी । वधावया संधी । साधोनियां ॥३५९॥

भोगसुखाचीम हि । तैसी च ती स्थिति । म्हणोनि संगति । नको त्याची ॥३६०॥

पार्था काम -क्रोध । घातक हे दोन्ही । आसक्तीपासोनि । पडो तेथें ॥३६२॥

आणि पार्था एक । अंतरीं जिव्हाळा । असावा आगळा । स्वधर्माचा ॥३६३॥

आपुला स्वधर्म । जरी का कठिण । भलें अनुष्ठान । तयाचें चि ॥३६४॥

आणिकाचा धर्म । जरी वाटे चांग । सोडूं नये मार्ग । स्वधर्माचा ॥३६५॥

द्विज झाला दीन । तरी काय त्यानें । सेवावीं पक्कान्नें । शूद्राघरीं ॥३६६॥

अग्राह्य इच्छावें । इच्छिलें हि घ्यावें । केविं आचरावें । अनुचित ॥३६७॥

आणिकांचीं घरें । देखोनि सुंदर । आपुलें तणार । मोडावें का ? ॥३६८॥

आपुली अर्धागी । कुरुप जाहली । तरी तीच भली । भोग्य जैसी ॥३६९॥

स्वधर्म हा तैसा । असो अवघड । आणि वाटो जड । आचराया ॥३७०॥

तरी आचरावा । तो चि हें उचित । स्वधर्मे चि हित । पर -लोकीं ॥३७१॥

घालितां साखर । दूध लागे गोड । सर्वासी उघड । अनुभव ॥३७२॥

परी कृमि -दोषें । होतां व्याधिग्रस्त । तें चि विपरीत । कैसें घ्यावें ॥३७३॥

मग हांवभरें । घेतलें तें तरी । नव्हे हितकारी । परिणामीं ॥३७४॥

म्हणोनि आणिकां । जें जें का विहित । आणि अनुचित । आपणासी ॥३७५॥

तें तें सर्वथैव । नाचरावें येथ । पाहों जातां हित । हें चि योग्य ॥३७६॥

स्वधर्माचरणीं । जावो गेला प्राण । तरी हि कल्याण । दोन्ही लोकीं ॥३७७॥

बोलतां चि ऐसें । प्रभु चक्र -पाणी । करी विनवणी । भक्तराज ॥३७८॥

म्हणे देवा तुम्ही । जें हें सांगितलें । तें मीं परिसिलें । सर्व कांहीं ॥३७९॥

तरी आतां येथें । कांहीं अपेक्षित । पुसेन साद्यन्त । सांगा मज ॥३८०॥

देवा , जाणते हि । कैसे होती भ्रष्ट । सोडोनियां वाट । चालती कां ? ॥३८१॥

जयां ज्ञात्यांलागीं । सर्व कांहीं ठावें । आकळे स्वभावें । ग्राह्याग्राह्य ॥३८२॥

भ्रष्टती कां ते हि । स्वधर्मपासोन । जाती कां भुलोन । परधर्मा ॥३८३॥

नये निवडितां । बीज आणि भूस । जैसें आंधळ्यास । सर्वथैव ॥३८४॥

डोळसालागीं हि । तैसें क्षणभरी । व्हावें कां हो तरी । सांगा मजा ॥३८५॥

करिती जे सर्व - । संग -परित्याग । ते चि घेती भोग । हांवभरें ॥३८६॥

होवोनि विरक्त । स्वीकारिती वन । ते हि परतोन । गांवा येती ॥३८७॥

आसक्तीपासोनि । लपोनि राहती । पाप चुकविती । सर्वस्वीं जे ॥३८८॥

गोंविले ते जाती । त्या चि पापाठायीं । इच्छा नसतां हि । बलात्कारें ॥३८९॥

जीवालागीं ज्याचा वाटे तिटकारा । तो चि पडे फेरा । विषयांचा ॥३९०॥

चुकवितां त्यांसी । शोधीत ते येती । जीवासी भिडती । ज्ञात्यांच्या हि ॥३९१॥

ज्ञात्यांसी हि कोण । पापामाजीं ओढी । बलात्कार प्रौढी । कोणाची ही ॥३९२॥

मज कृपावंत । होवोनियां देवें । सर्व हें सांगावें । पार्थ म्हणे ॥३९३॥

तंव तो हृदय - । कमळ -आराम । काम जो निष्काम । योगियांच ॥३९४॥

म्हणे पुरुषोत्तम । ऐक तें सांगेन । भुलविती कोण । ज्ञात्यांसी हि ॥३९५॥

ते हे काम -क्रोध । पाहें धनंजया । जयां नाहीं दया । लेशमात्र ॥३९६॥

ह्यांसी मूर्तिमंत । मानिती कृतांत । निष्ठुर अत्यंत । घातक हे ॥३९७॥

ज्ञानरुप निधी - । वरील हे नाग । दरींतील वाघ । विषयांच्या ॥३९८॥

आक्रमितां चांग । भजनाचा मार्ग । रोधिती हे मांग । मारेकरी ॥३९९॥

देहरुपी दुर्ग । त्याचे हे दगड । हे चि गांवकोंड । इंद्रियांचें ॥४००॥

सर्व जगासी हे । टाकिती दडपून । मोहादिकरोन । साधनांनी ॥४०१॥

जाण हे आसुरी । संपत्ति संपूर्ण । रजोगुणांतून । उद्भवती ॥४०२॥

लालन -पालन । करोनियां भलें । ह्यांसी वाढविलें । अविद्येनें ॥४०३॥

तमोगुणालागीं । बहु प्रिय झाले । जरी हे जन्मले । रजांतून ॥४०४॥

तमोगुणें ह्यांसी । दिलें निजपद । संमोह -प्रमाद - । रुप जें का ॥४०५॥

पाहें जीविताचे । वैरी हे म्हणोन । ह्यांसी भला मान। यमलोकीं ॥४०६॥

आमिषाच्या घांसा - । लागीं ह्यांसी सारें विश्व हि न पुरे । ऐसी भूक ॥४०७॥

घोर संहारक । ह्यांचा हा व्यापार । चालवी अपार । आशा देख ॥४०८॥

जियेच्या मुठींत । चौदा हि भुवनें। सहज लीलेनें । सामावती ॥४०९॥

ऐसी शक्तिशाली । भ्रांति आवडती । बहीण धाकुटी । आशेची ती ॥४१०॥

खेळतां खेळतां । पाहें लोकत्रय । कौतुकें चि खाय । जी का भ्रांति ॥४११॥

तियेच्या दास्यत्वें । सामर्थ्यसंपन्न । होवोनियां जाण । जागे तृष्णा ॥४१२॥

असो ; मिळे ह्यांसी । मोहाघरीं मान । ऐसें महिमान । थोर ह्यांचे ॥४१३॥

कौतुकें जगासी । नाचवी चौफेर । ऐसा अहंकार । बळी जो का ॥४१४॥

तयाची तों चाले । देवाण -घेवाण । ह्यांच्यासंगें जाण । निरंतर ॥४१५॥

तेवीं चि सत्याचा । कोथळा काढून । दुष्कृत्यांचे तृण । भरी तेथें ॥४१६॥

ऐशापरी दावी । सत्याचा आभास । दंभ ऐसें ज्यास । बोलती गा ॥४१७॥

तया दंभालागीं । प्रसिद्धि आगळी । ह्यांनीं च ती दिली । जगामाजीं ॥४१८॥

पतिव्रता शांति । ह्यांनीं नागवून । ममता -मांगीण । शृंगारिली ॥४१९॥

मग तियेलागीं । हाताशीं धरोन । निर्मळ सज्जन । भ्रष्टविले ॥४२०॥

नष्ट केलें ह्यांनी । विवेकालागोन । काढिलें सोलून । वैराग्यातें ॥४२१॥

निग्रहाची मान । टाकिली मोडून । खांडिलें तें वन । संतोषाचें ॥४२२॥

टाकिला पाडोन । गड धैर्यरुप । उपटिलें रोप । आनंदाचें ॥४२३॥

ह्यांनी बोधांकुर । टाकिले खुटोन । सुखातें संपूर्ण । नष्ट केलें ॥४२४॥

तापत्रयरुप । विस्तवाचे झोत । बळें अंतरांत । ओतिले गा ॥४२५॥

देहासवें पाहें । होवोनि उत्पन्न । जीवासी जडोन । राहिले हे ॥४२६॥

परि शोधितां हि । नाहीं सांपडत । जेथें टेंकी हात । ब्रह्मा तो हि ॥४२७॥

चैतन्याशेजारीं । असे ह्यांचा वास । ज्ञानाच्या पंक्तीस । बैसती हे ॥४२८॥

म्हणोनि हे होतां । घातासी प्रवृत्त । नाहीं आटोपत । कोणातें हि ॥४२९॥

हे तों जळाविण । जीवा बुडविती । तेविं चि जाळिती । आगीविण ॥४३०॥

न बोलतां शब्द । राहती लपोन । घेती कवळोन । प्राणियासी ॥४३१॥

जाण शस्त्राविण । साधिती हे घात । तेविं बांधितात । दोराविण ॥४३२॥

जाणत्याची तरी । कापिती हे मान । प्रतिज्ञा करोन । धनुर्धरा ॥४३३॥

हे तों पंकाविण । कैसे रुतविती । आणि गुंतविती । फांसविण ॥४३४॥

राहती हे खोल । अंतरामाझारीं । म्हणोनियां भारी । कोणातें हि ॥४३५॥

सदा सर्वकाळ । चंदनाची मुळी । भुजंगे वेढिली । असे जैसी ॥४३६॥

किंवा जैसी नित्य । गर्भस्थालागोनि । असे गवसणी । वेष्टनासी ॥४३७॥

तेजाविण भानु । अग्नि धुराविण । नसे मळहीन । दर्पण हि ॥४३८॥

तैसें पार्था आम्ही । देखिलें ना ज्ञान । कामक्रोधाविण । एकलें चि ॥४३९॥

किंवा बीजालागीं । कोंडयाचे वेष्टन । स्वभावतां जाण । असे जैसें ॥४४०॥

तैसें ज्ञान तरी । निर्मल अलिप्त । परी आच्छादित । काम -क्रोधें ॥४४१॥

म्हणोनि अगाध । होवोनि राहिलें । सर्वथा नाकळे । जीवासी तें ॥४४२॥

आधीं काम -क्रोध । जिंकोनियां मग । मेळवावें चांग । ज्ञान जरी ॥४४३॥

तरी सर्वथैव । पार्था , पराभूत । नाहीं च हे होत । राग -द्वेष ॥४४४॥

ह्यांसी च तें बळ । पडे उपयोगी । आणावें जें अंगीं । जिंकावया ॥४४५॥

अग्निलागीं जैसें । साहाय्य सर्पण । तैसी स्थिति जाण । येथें होय ॥४४६॥

जिंकावया जे जे । योजावे उपाय । करिती साहाय्य । ह्यांसी च ते ॥४४७॥

ह्यांसी हटयोगी । आवरुं पहाती । तयांसी जिंकिती । परी हे चि ॥४४८॥

ऐशा हि संकटीं । एक चि साधन । भलें असे जाण । धनुर्धरा ॥४४९॥

तुज साधे तरी । सांगेन तें आतां । ऐक पंडु -सुता । सावधान ॥४५०॥

इंद्रियें चि मूळ । ह्यांचें वस्तीस्थान । जेथोनि निर्माण । होती कर्मे ॥४५१॥

तरी तीं सर्वथा । टाकीं निर्दाळून । अंतरीं ठेवोन । सोऽहं -भाव ॥४५२॥

मग तें सुस्थिर । होवोनियां मन । तुटेल बंधन । बुद्धीचें हि ॥४५३॥

तेणें काम -क्रोधां । वैरीयांसी थारा । उरे चि ना वीरा । अंतरांत ॥४५४॥

अंतरापासोन । फिटले निःशेष । तरी ह्यांचा नाश । निःसंदेह ॥४५५॥

सूर्याचे किरण । दूर होतां जाण । राहिलें कोठून । मृगजळ ॥४५६॥

तैसें अंतरंग । होतां चि निःसंग । निमाले ते साङ्‌ग । राग -द्वेष ॥४५७॥

जातां प्रीति -द्वेष । ब्रह्मींचे स्वराज्य । संपूर्ण सहज । हाता आलें ॥४५८॥

मग तो आपण । भोगी आत्म -सुख । अंतरीं च देख । निरंतर ॥४५९॥

ही च गुरुरवूण । घ्यावी ओळखून । संवाद करुन । मूकपणें ॥४६०॥

जीव -परमात्मा । एक होती जेथ । तेथें तूं सतत । स्थिर राहें ॥४६१॥

सकळ सिद्धांचा । राव तो श्रीकांत । ऐसें बोले तेथ । ऐकें राया ॥४६२॥

आतां पुन्हा एक । कथा पुरातन । देव जनार्दन । सांगेल तो ॥४६३॥

तेथें पंडु -सुत । आशंका घेवोन । कैसा भला प्रश्न । विचारील ॥४६४॥

ऐकोनि गंभीर । बोल ते रसाळ । सुखाचा सुकाळ । श्रोतयांसी ॥४६५॥

म्हणोनियां भली । येथ श्रोतेजनीं । जागृत करोनि । ज्ञानवृत्ति ॥४६६॥

भोगावा संवाद । श्रीहरी -पार्थाचा । म्हणे निवृत्तीचा । ज्ञानदेव ॥४६७॥