Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय सातवा

श्रीभगवानुवाच।

मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः।
असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ १ ॥

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः।
यज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ २ ॥

आइका मग तो श्रीअनंतु। पार्थातें असे म्हणतु। पैं गा तूं योगयुक्तु। जालासि आतां ॥ १ ॥

मज समग्रातें जाणसी ऐसें। आपुलिया तळहातींचें रत्न जैसें। तुज ज्ञान सांगेन तैसें। विज्ञानेंसीं ॥ २ ॥

एथ विज्ञानें काय करावें। ऐसें घेसी जरी मनोभावें। तरी पैं आधीं जाणावें। तेंचि लागे ॥ ३ ॥

मग ज्ञानाचिये वेळे। झांकती जाणिवेचे डोळे। जैसी तीरीं नाव न ढळे। टेकलीसांती ॥ ४ ॥

तैसी जाणीव जेथ न रिघे। विचार मागुता पाउलीं निघे। तर्कु आयणी नेघे। आंगीं जयांच्या ॥ ५ ॥

अर्जुना तया नांव ज्ञान। येर प्रपंचु हें विज्ञान। तेथ सत्यबुद्धि तें अज्ञान। हेंही जाण ॥ ६ ॥

आतां अज्ञान अवघें हरपे। विज्ञान निःशेष करपे। आणि ज्ञान तें स्वरूपें। होऊनि जाइजे ॥ ७ ॥

जेणें सांगतयाचें बोलणें खुंटे। ऐकतयाचें व्यसन तुटे। हें जाणणें सानें मोठें। उरों नेदी ॥ ८ ॥

ऐसें वर्म जें गूढ। तें किजेल वाक्यारूढ। जेणें थोडेन पुरे कोड। बहुत मनींचें ॥ ९ ॥



मनुष्याणां सहस्त्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये।
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ३ ॥



पैं गा मनुष्यांचिया सहस्तशां-, माजीं विपाइले याचि धिंवसा। तैसें या धिंवसेकरां बहुवसां। माजीं विरळा जाणे ॥ १० ॥

जैसा भरलेया त्रिभुवना-, आंतु एकएकु चांगु अर्जुना। निवडूनि कीजे सेना। लक्षवरी ॥ ११ ॥

कीं तयाही पाठीं। जे वेळीं लोह मांसातें घांटी। ते वेळीं विजयश्रियेच्या पाटीं। एकुची बैसे ॥ १२ ॥

तैसें आस्थेच्या महापुरीं। रिघताती कोटिवरी। परी प्राप्तीच्या पैलतीरीं। विपाइला निगे ॥ १३ ॥

म्हणौनि सामान्य गा नोहे। हें सांगतां वडिल गोठी आहे। परी तें बोलों येईल पाहें। आता प्रस्तुत ऐकें ॥ १४ ॥



भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च।
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ ॥



तरी अवधारीं गा धनंजया। हे महदादिक माझी माया। जैसी प्रतिबिंबे छाया। निजांगाची ॥ १५ ॥

आणि इयेतें प्रकृति म्हणिजे। जे अष्टधा भिन्न जाणिजे। लोकत्रय निपजे। इयेस्तव ॥ १६ ॥

हे अष्टधा भिन्न कैसी। ऐसा ध्वनि धरिसी जरी मानसीं। तरी तेचि गा आतां परियेसीं। विवंचना ॥ १७ ॥

आप तेज गगन। मही मारुत मन। बुद्धि अहंकारु हे भिन्न। आठै भाग ॥ १८ ॥



अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्।
जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥ ५ ॥



या आठांची जे साम्यावस्था। ते माझी परम प्रकृति पार्था। तिये नाम व्यवस्था। जीवु ऐसी ॥ १९ ॥

जे जडातें जीववी। चेतनेतें चेतवी। मना करवीं मानवी। शोक मोहो ॥ २० ॥

पैं बुद्धीच्या अंगीं जाणणें। तें जिये जवळिकेचें करणें। जिया अहंकाराचेनि विंदाणें। जगचि धरिजे ॥ २१ ॥



एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय।
अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ६ ॥



ते सूक्ष्म प्रकृति कोडें। जैं स्थूळाचिया आंगा घडे। तैं भूतसृष्टीची पडे। टांकसाळ ॥ २२ ॥

चतुर्विध ठसा। उमटों लागे आपैसा। मोला तरी सरसा। परी थरचि आनान ॥ २३ ॥

होती चौऱ्यांशीं लक्ष थरा। येरा मिती नेणिजे भांडारा। भरे आदिशून्याचा गाभारा। नाणेयांसी ॥ २४ ॥

ऐसें एकतुके पांचभौतिक। पडती बहुवस टांक। मग तिये समृद्धीचे लेख। प्रकृतीचि धरी ॥ २५ ॥

जे आखूनि नाणें विस्तारी। पाठी तयाची आटणी करी। माजीं कर्माकर्माचिया व्यवहारीं। प्रवर्तु दावी ॥ २६ ॥

हें रूपक परी असो। सांगों उघड जैसें परियेसों। तरी नामरूपाचा अतिसो। प्रकृतीच कीजे ॥ २७ ॥

आणि प्रकृति तंव माझ्या ठायीं। बिंबे येथें आन नाहीं। म्हणौनि आदि मध्य अवसान पाहीं। जगासि मी ॥ २८ ॥



मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनंजय।
मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥



हें रोहिणीचें जळ। तयाचें पाहतां येइजे मूळ। तैं रश्मि नव्हती केवळ। होय तें भानु ॥ २९ ॥

तयाचिपरी किरीटी। इया प्रकृती जालिये सृष्टी। जैं उपसंहरूनि कीजेल ठी। तैं मीचि आहें ॥ ३० ॥

ऐसें होय दिसे न दिसे। हें मजचि माजीं असे। मियां विश्व धरिजे जैसें। सूत्रें मणि ॥ ३१ ॥

सुवर्णाचे मणी केले। ते सोनियाचे सुतीं वोविले। तैसें म्यां जग धरिलें। सबाह्याभ्यंतरीं ॥ ३२ ॥



रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः।
प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ८ ॥



पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ।
जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥



म्हणौनि उदकीं रसु। कां पवनीं जो स्पर्शु। शशिसूर्यीं जो प्रकाशु। तो मीचि जाण ॥ ३३ ॥

तैसाचि नैसर्गिकु शुद्धु। मी पृथ्वीच्या ठायीं गंधु। गगनीं मी शब्दु। वेदीं प्रणवु ॥ ३४ ॥

नराच्या ठायीं नरत्व। जें अहंभाविये सत्त्व। तें पौरुष मी हें तत्त्व। बोलिजत असे ॥ ३५ ॥

अग्नि ऐसें आहाच। तेज नामाचें आहे कवच। तें परतें केलिया साच। निजतेज तें मी ॥ ३६ ॥

आणि नानाविध योनी। जन्मोनि भूतें त्रिभुवनीं। वर्तत आहाति जीवनीं। आपुलाल्या ॥ ३७ ॥

एकें पवनेंचि पिती। एकें तृणास्तव जिती। एकें अन्नाधारें राहती। जळें एकें ॥ ३८ ॥

ऐसें भूतांप्रति आनान। जें प्रकृतिवशें दिसे जीवन। तें आघवाठायीं अभिन्न। मीचि एक ॥ ३९ ॥



बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ॥ १० ॥



बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम्।
धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ११ ॥



पैं आदिचेनि अवसरें। विरूढे गगनाचेनि अंकुरें। जे अंतीं गिळी अक्षरें। प्रणवपीठींचीं ॥ ४० ॥

जंव हा विश्वाकारु असे। तंव जें विश्वाचिसारिखें दिसे। मग महाप्रळयदशे। कैसेंही नव्हे ॥ ४१ ॥

ऐसें अनादि जें सहज। तें मी गा विश्वबीज। हें हातातळीं तुज। देइजत असे ॥ ४२ ॥

मग उघड करूनि पांडवा। जैं हे आणिसील सांख्याचिया गांवा। तैं ययाचा उपेगु बरवा। देखशील ॥ ४३ ॥

परी हे अप्रासंगिक आलाप। आतां असतु न बोलों संक्षेप। जाण तपियांच्या ठायीं तप। तें रूप माझें ॥ ४४ ॥

बळियांमाजीं बळ। तें मी जाणें अढळ। बुद्धिमंतीं केवळ। बुद्धि तें मी ॥ ४५ ॥

भूतांच्या ठायीं कामु। तो मी म्हणे आत्मारामु। जेणें अर्थास्तव धर्मु। थोरु होय ॥ ४६ ॥

एऱ्हवीं विकाराचेनि पैसे। करी कीर इंद्रियांचि ऐसें। परी धर्मासि वेखासें। जावों नेदी ॥ ४७ ॥

जो अप्रवृत्तीचा अव्हांटा। सांडूनि विधीचिया निघे वाटा। तेवींचि नियमाचा दिवटा। सवें चाले ॥ ४८ ॥

कामु ऐसिया वोजा प्रवर्ते। म्हणौनि धर्मासि होय पुरतें। मोक्षतीर्थींचे मुक्तें। संसार भोगी ॥ ४९ ॥

जो श्रुतिगौरवाच्या मांडवीं। काम सृष्टीचा वेलु वाढवी। जंव कर्मफळेंसि पालवी। अपवर्गीं टेंके ॥ ५० ॥

ऐसा नियुत कां कंदर्पु। जो भूतां या बीजरूपु। तो मी म्हणे बापु। योगियांचा ॥ ५१ ॥

हें एकेक किती सांगावें। आतां वस्तुजातचि आघवें। मजपासूनि जाणावें। विकारलें असे ॥ ५२ ॥



ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये।
मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ १२ ॥



जे सात्त्विक हन भाव। कां रजतमादि सर्व। तें ममरूपसंभव। वोळखें तूं ॥ ५३ ॥

हे जाले तरी माझ्या ठायीं। परी तयामाजीं मी नाहीं। जैसी स्वप्नींच्या डोहीं। जागृति न बुडे ॥ ५४ ॥

जैसी रसाचीच सुघट। बीजकणिका घनवट। परी तियेस्तव होय काष्ठ। अंकुरद्वारें ॥ ५५ ॥

मग तया काष्ठाच्या ठायीं। सांग पां बीजपण असे काई ?, तैसा मी विकारीं नाहीं। जरी विकारला दिसे ॥ ५६ ॥

पैं गगनीं उपजे आभाळ। परी तेथ गगन नाहीं केवळ। अथवा आभाळीं होय सलिल। तेथ अभ्र नाहीं ॥ ५७ ॥

मग त्या उदकाचेनि आवेशें। प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे। तिये विजूमाजीं असे। सलिल कायी ? ॥ ५८ ॥

सांगें अग्नीस्तव धूम होये। तिये धूमीं काय अग्नि आहे ?, तैसा विकारु हा मी नोहें। जरी विकारला असे ॥ ५९ ॥



त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत्।
मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ १३ ॥



परी उदकीं जाली बाबुळी। ते उदकातें जैसी झांकोळी। कां वायांचि आभाळीं। आकाश लोपे ॥ ६० ॥

हां गा स्वप्न लटिकें म्हणों ये। परि निद्रावशें बाणलें होये। तंव आठवु काय देत आहे। आपणपेयां ? ॥ ६१ ॥

हें असो डोळ्यांचें। डोळांचि पडळ रचे। तेणें देखणेंपण डोळ्यांचे। न गिळजे कायी ? ॥ ६२ ॥

तैसी हे माझीच बिंबली। त्रिगुणात्मक साउली। कीं मजचि आड वोडवली। जवनिका जैसी ॥ ६३ ॥

म्हणौनि भूतें मातें नेणती। माझींच परी मी नव्हती। जैसी जळींचि जळीं न विरती। मुक्ताफळें ॥ ६४ ॥

पैं पृथ्वीयेचा घटु कीजे। सवेंचि पृथ्वीसि मिळे तरी मेळविजे। एऱ्हवीं तोचि अग्निसंगें सिजे। तरी वेगळा होय ॥ ६५ ॥

तैसें भूतजात सर्व। हे माझेचि कीर अवयव। परि मायायोगें जीव-, दशे आले ॥ ६६ ॥

म्हणौनि माझेचि मी नव्हती। माझेचि मज नोळखती। अहंममताभ्रांती। विषयांध जाले ॥ ६७ ॥



दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ १४ ॥



आतां महदादि हे माझी माया। उतरोनियां धनंजया। मी होईजे हें आया। कैसेनि ये ? ॥ ६८ ॥

जिये ब्रह्माचळाचा आधाडा। पहिलिया संकल्पजळाचा उभडा। सवेंचि महाभूतांचा बुडबुडा। साना आला ॥ ६९ ॥

जे सृष्टिविस्ताराचेनि वोघें। चढत काळकळनेचेनि वेगें। प्रवृत्तिनिवृत्तीचीं तुंगें। तटें सांडी ॥ ७० ॥

जे गुणघनाचेनि वृष्टिभरें। भरली मोहाचेनि महापूरें। घेऊनि जात नगरें। यमनियमांचीं ॥ ७१ ॥

जे द्वेषाच्या आवर्तीं दाटत। मत्सराचे वळसे पडत। माजीं प्रमादादि तळपत। महामीन ॥ ७२ ॥

जेथ प्रपंचाचीं वळणें। कर्माकर्मांचीं वोभाणें। वरी तरताती वोसाणें। सुखदुःखांचीं ॥ ७३ ॥

रतीचिया बेटा। आदळती कामाचिया लाटा। जेथ जीवफेन संघटा। सैंघ दिसे ॥ ७४ ॥

अहंकाराचिया चळिया। वरि मदत्रयाचिया उकळिया। जेथ विषयोर्मीच्या आकळिया। उल्लाळ घेती ॥ ७५ ॥

उदयास्ताचे लोंढे। पाडीत जन्ममरणाचे चोंढे। जेथ पांचभौतिक बुडबुडे। होती जाती ॥ ७६ ॥

सम्मोह विभ्रम मासे। गिळिताती धैर्याचीं आविसें। तेथ देव्हडे भोंवत वळसे। अज्ञानाचे ॥ ७७ ॥

भ्रांतीचेनि खडुळें। रेवले आस्थेचे अवगाळें। रजोगुणाचेनि खळाळें। स्वर्गु गाजे ॥ ७८ ॥

तमाचे धारसे वाड। सत्त्वाचें स्थिरपण जाड। किंबहुना हे दुवाड। मायानदी ॥ ७९ ॥

पैं पुनरावृत्तीचेनि उभडें। झळंबती सत्यलोकींचे हुडे। घायें गडबडती धोंडे। ब्रह्मगोळकाचे ॥ ८० ॥

तया पाणियाचेनि वहिलेपणें। अझुनी न धरिती वोभाणें। ऐसा मायापूर हा कवणें। तरिजेल गा ? ॥ ८१ ॥

येथ एक नवलावो। जो जो कीजे तरणोपावो। तो तो अपावो। होय तें एक ॥ ८२ ॥

एक स्वयंबुद्धीच्या बाहीं। रिगाले तयांची शुद्धीचि नाहीं। एक जाणिवेचे डोहीं। गर्वेंचि गिळिले ॥ ८३ ॥

एकीं वेदत्रयाचिया सांगडी। घेतल्या अहंभावाचिया धोंडी। ते मदमीनाच्या तोंडीं। सगळेचि गेले ॥ ८४ ॥

एकीं वयसेचें जाड बांधले। मग मन्मथाचिये कांसे लागले। ते विषयमगरीं सांडिले। चघळूनियां ॥ ८५ ॥

आतां वार्धक्याच्या तरंगा-, माजीं मतिभ्रंशाचा जरंगा। तेणें कवळिजताती पैं गा। चहूंकडे ॥ ८६ ॥

आणि शोकाचा कडा उपडत। क्रोधाच्या आवर्तीं दाटत। आपदागिधीं चुंबिजत। उधवला ठायीं ॥ ८७ ॥

मग दुःखाचेनि बरबटें बोंबले। पाठीं मरणाचिये रेवे रेवले। ऐसे कामाचे कांसे लागले। ते गेले वायां ॥ ८८ ॥

एकीं यजनक्रियेची पेटी। बांधोनि घातली पोटीं। ते स्वर्गसुखाच्या कपाटीं। शिरकोनि ठेले ॥ ८९ ॥

एकीं मोक्षीं लागावयाचिया आशा। केला कर्मबाह्यांचा भरंवसा। परी ते पडिले वळसां। विधिनिषेधांच्या ॥ ९० ॥

जेथ वैराग्याची नाव न रिगे। विवेकाचा तागा न लगे। वरि कांहीं तरों ये योगें। तरी विपाय तो ॥ ९१ ॥

ऐसें तरी जीवाचिये आंगवणें। इये मायानदीचें तरणें। हें कासयासारिखें बोलणें। म्हणावें पां ॥ ९२ ॥

जरी अपथ्यशीळा व्याधी। कळे साधूसी दुर्जनाची बुद्धी। कीं रागी सांडी रिद्धी। आली सांती ॥ ९३ ॥

जरी चोरां सभा दाटे। अथवा मीनां गळु घोटे। ना तरी भेडा उलटे। विवसी जरी ॥ ९४ ॥

पाडस वागुर करांडी। कां मुंगी मेरु वोलांडी। तरी मायेची पैलथडी। देखती जीव ॥ ९५ ॥

म्हणौनि गा पंडुसुता। जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता। तेवीं मायामय हे सरिता। न तरवें जीवां ॥ ९६ ॥

येथ एकचि लीला तरले। जे सर्वभावें मज भजले। तयां ऐलीच थडी सरलें। मायाजळ ॥ ९७ ॥

जयां सद्गुरुतारूं फुडें। जे अनुभवाचे कांसे गाढे। जयां आत्मनिवेदन तरांडे। आकळलें ॥ ९८ ॥

जे अहंभावाचें वोझें सांडुनी। विकल्पाचिया झुळका चुकाउनी। अनुरागाचा निरुता होउनि। पाणिढाळु ॥ ९९ ॥

जया ऐक्याचिया उतारा। बोधाचा जोडला तारा। मग निवृत्तीचिया पैल तीरा। झेंपावले जे ॥ १०० ॥

ते उपरतीच्या वांवीं सेलत। सोऽहंभावाचेनि थावें पेलत। मग निघाले अनकळित। निवृत्तितटीं ॥ १०१ ॥

येणें उपायें मज भजले। ते हे माझी माया तरले। परि ऐसे भक्त विपाइले। बहुवस नाहीं ॥ १०२ ॥



न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः।
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ १५ ॥





चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६ ॥



जे बहुतां एकां अव्हांतरु। अहंकाराचा भूतसंचारु। जाहला म्हणौनि विसरु। आत्मबोधाचा ॥ १०३ ॥

ते वेळीं नियमाचें वस्त्र नाठवे। पुढील अधोगतीची लाज नेणवे। आणि करिताति जें न करावें। वेदु म्हणे ॥ १०४ ॥

पाहें पां शरीराचिया गांवा। जयालागीं आले पांडवा। तो कार्यार्थु आघवा। सांडूनियां ॥ १०५ ॥

इंद्रियग्रामींचे राजबिदीं। अहंममतेचिया जल्पवादीं। विकारांतरांचि मांदीं। मेळवूनियां ॥ १०६ ॥

दुःखशोकांच्या घाईं। मारिलियाची सेचि नाहीं। हे सांगावया कारण काई। जे ग्रासिले माया ॥ १०७ ॥

म्हणौनि ते मातें चुकले। ऐका चतुर्विध मज भजले। जिहीं आत्महित केलें। वाढतें गा ॥ १०८ ॥

तो पहिला आर्तु म्हणिजे। दुसरा जिज्ञासु बोलिजे। तिजा अर्थार्थी जाणिजे। ज्ञानिया चौथा ॥ १०९ ॥



तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते।
प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ १७ ॥



तेथ आर्तु तो आर्तीचेनि व्याजें। जिज्ञासु तो जाणावयालागीं भजे। तिजेनि तेणें इच्छिजे। अर्थसिद्धि ॥ ११० ॥

मग चौथियाच्या ठायीं। कांहींचि करणें नाहीं। म्हणौनि भक्तु एकु पाहीं। ज्ञानिया जो ॥ १११ ॥

जे तया ज्ञानाचेनि प्रकाशें। फिटलें भेदाभेदांचें कडवसें। मग मीचि जाहला समरसें। आणि भक्तुही तेवींचि ॥ ११२ ॥

परि आणिकांचिये दिठी नावेक। जैसा स्फटिकुचि आभासे उदक। तैसा ज्ञानी नव्हे कौतुक। सांगतां तो ॥ ११३ ॥

जैसा वारा कां गगनीं विरे। मग वारेपण वेगळें नुरे। तेवीं भक्त हे पैज न सरे। जरी ऐक्या आला ॥ ११४ ॥

जरी पवनु हालवूनि पाहिजे। तरी गगनावेगळा देखिजे। एऱ्हवीं गगन तो सहजें। असे जैसें ॥ ११५ ॥

तैसें शरीरीं हन कर्में। तो भक्तु ऐसा गमे। परी अंतरप्रतीतिधर्मे। मीचि जाहला ॥ ११६ ॥

आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें। मी आत्मा ऐसें तो जाणें। म्हणौनि मीही तैसेंचि म्हणें। उचंबळला सांता ॥ ११७ ॥

हां गा जीवापैलीकडिलीये खुणे। जो पावोनि वावरों जाणें। तो देहाचेनि वेगळेपणें। काय वेगळा होय ? ॥ ११८ ॥



उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्।
आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ १८ ॥



म्हणौनि आपुलाल्या हिताचेनि लोभें। मज आवडे तोहि भक्त झोंबे। परी मीचि करी वालभें। ऐसा ज्ञानिया एकु ॥ ११९ ॥

पाहें पां दुभतयाचिया आशा। जगचि धेनूसि करीतसे फांसा। परि दोरेंवीण कैसा। वत्साचा बळी ॥ १२० ॥

कां जे तनुमनुप्राणें। तें आणिक कांहींचि नेणें। देखे तयातें म्हणे। हे माय माझी ॥ २१ ॥

तें येणें मानें अनन्यगती। म्हणौनि धेनुही तैसीचि प्रीति। यालागीं लक्ष्मीपती। बोलिले साचें ॥ १२२ ॥

हें असो मग म्हणितलें। जे कां तुज सांगितलें। तेही भक्त भले। पढियंते आम्हां ॥ १२३ ॥

परि जाणोनियां मातें। जे पाहों विसरले मागौतें। जैसें सागरा येऊनि सरितें। मुरडावें ठेलें ॥ १२४ ॥

तैसी अंतःकरणकुहरीं जन्मली। जयाची प्रतीतिगंगा मज मीनली। तो मी हे काय बोली। फार करूं ? ॥ १२५ ॥

एऱ्हवीं ज्ञानिया जो म्हणिजे। तो चैतन्यचि केवळ माझें। हें न म्हणावें परि काय कीजे। न बोलणें बोलों ॥ १२६ ॥



बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते।
वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ १९ ॥



जे तो विषयांची दाट झाडी-, माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं। चुकावूनि आला पाडीं। सद्वासनेचिया ॥ १२७ ॥

मग साधुसंगें सुभटा। उजू सत्कर्माचिया वाटा। अप्रवृत्तीचा अव्हांटा। डावलूनि ॥ १२८ ॥

आणि जन्मशतांचा वाहतवणा। तेविंची आशेचिया न लेचि वाहणा। तेथ फलहेतूचा उगाणा। कवणु चाळी ॥ १२९ ॥

ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती-, माजीं धांवतां सडिया आयती। तंव कर्मक्षयाची पाहाती। पाहांट जाली ॥ १३० ॥

तैसीच गुरुकृपा उखा उजळली। ज्ञानाची वोतपली पडली। तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली। तयाचिये दिठी ॥ १३१ ॥

ते वेळीं जयाकडे वास पाहे, तेउता मीचि तया एकु आहे। अथवा निवांत जरी राहे। तऱ्ही मीचि तया ॥ १३२ ॥

हें असो आणिक कांहीं। तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं। जैसें सबाह्य जळ डोहीं। बुडालिया घटा ॥ १३३ ॥

तैसा तो मजभीतरीं। मी तया आंतुबाहेरी। हें सांगिजेल बोलवरी। तैसें नव्हे ॥ १३४ ॥

म्हणौनि असो हें इयापरी। तो देखे ज्ञानाची वाखारी। तेणें संसरलेनि करी। आपु विश्व ॥ १३५ ॥

हें समस्तही श्रीवासुदेवो। ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो। म्हणौनि भक्तांमाजीं रावो। आणि ज्ञानिया तोचि ॥ १३६ ॥

जयाचिये प्रतीतीचा वाखारां। पवाडु होय चराचरा। तो महात्मा धनुर्धरा। दुर्लभु आथी ॥ १३७ ॥

येर बहुत जोडती किरीटी। जयांचीं भजनें भोगासाठीं। जे आशातिमिरें दृष्टी। विषयांध जाले ॥ १३८ ॥



कामैस्तैस्तैर्हृज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः।
तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥



आणि फळाचिया हांवा। हृदयीं कामा जाला रिगावा। कीं तयाचिये घसणी दिवा। ज्ञानाचा गेला ॥ १३९ ॥

ऐसे उभयतां आंधारीं पडले। म्हणौनि पासींचि मातें चुकले। मग सर्वभावें अनुसरले। देवतांतरां ॥ १४० ॥

आधींच प्रकृतीचे पाइक। वरी भोगालागीं तंव रंक। मग तेणें लोलुपत्वें कौतुक। कैसेनि भजती ॥ १४१ ॥

कवणीं तिया नियमबुद्धि। कैसिया हन उपचारसमृद्धि। कां अर्पण यथाविधि। विहित करणें ॥ १४२ ॥



यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥



पैं जो जिये देवतांतरीं। भजावयाची चाड करी। तयाची ते चाड पुरी। पुरविता मी ॥ १४३ ॥

देवोदेवीं मीचि पाहीं। हाही निश्चयो त्यासि नाहीं। भावो ते ते ठायीं। वेगळा धरिती ॥ १४४ ॥



स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते।
लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ॥ २२ ॥



मग तिया श्रद्धायुक्त। तेथिंचें आराधन जें उचित। तें सिद्धिवरी समस्त। वर्तो लागे ॥ १४५ ॥

ऐसें जेणें जें भाविजे। तें फळ तेणें पाविजे। परी तेंही सकळ निपजे। मजचिस्तव ॥ १४६ ॥



अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भ्वत्यल्पमेधसाम्।
देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ २३ ॥



परी ते भक्त मातें नेणती। जे कल्पनेबाहेरी न निघती। म्हणौनि कल्पित फळ पावती। अंतवंत ॥ १४७ ॥

किंबहुना ऐसें जें भजन। तें संसाराचेंचि साधन। येर फळभोग तो स्वप्न। नावभरी दिसे ॥ १४८ ॥

हें असो परौंते। मग हो कां आवडे तें। परी यजी जो देवतांतें। तो देवत्वासीचि ये ॥ १४९ ॥

येर तनुमनुप्राणी। जे अनुसरले माझेयाचि वाहणीं। ते देहाच्या निर्वाणीं। मीचि होती ॥ १५० ॥



अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः।
परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ २४ ॥



परी तैसें न करिती प्राणिये। वायां आपुलिया हितीं वाणिये। जें पोहताती पाणियें। तळहातींचेनि ॥ १५१ ॥

नाना अमृताच्या सागरीं बुडिजे। मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे ?, आणि मनीं तरी आठविजे। थिल्लरोदकातें ? ॥ १५२ ॥

हें ऐसें कासया करावें। जे अमृतींही रिगोनि मरावें। तें सुखें अमृत होऊनि कां नसावें। अमृतामाजीं ? ॥ १५३ ॥

तैसा फळहेतूचा पांजरा। सांडूनियां धनुर्धरा। कां प्रतीतिपाखीं चिदंबरा। गोसाविया नोहावें ? ॥ १५४ ॥

जेथ उंचावलेनि पवाडें। सुखाचा पैसारु जोडे। आपुलेनि सुरवाडें। उडों ये ऐसा ॥ १५५ ॥

तया उमपा माप कां सुवावें। मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें। सिद्ध असतां कां निमावें। साधनवरी ? ॥ १५६ ॥

परी हा बोल आघवा। जरी विचारीजतसे पांडवा। तरी विशेषें या जीवां। न चोजवे गा ॥ १५७ ॥



नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः।
मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ॥ २५ ॥



कां जे योगमायापडळें। हे जाले आहाति आंधळे। म्हणौनि प्रकाशाचेनि देहबळें। न देखती मातें ॥ १५८ ॥

एऱ्हवीं मी नसें ऐसें। काय वस्तुजात असे ?, पाहें पां कणव जळ रसें-, रहित आहे ? ॥ १५९ ॥

पवनु कवणातें न शिवेचि। आकाश कें न समायेचि। हें असो एकु मीचि। विश्वीं आहें ॥ १६० ॥



वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन।
भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ २६ ॥



येथें भूतें जियें अतीतलीं। तियें मीचि होऊनि ठेलीं। आणि वर्तत आहाति जेतुलीं। तींही मीचि ॥ १६१ ॥

कां भविष्यमाणें जियें हीं। तींहीं मजवेगळीं नाहीं। हा बोलचि एऱ्हवीं कांहीं। होय ना जाय ॥ १६२ ॥

दोराचिया सापासी। डोंबा बडिया ना गव्हाळा ऐसी। संख्या न करवे कोण्हासी। तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ॥ १६३ ॥

मी ऐसा पंडुसुता। अनुस्यूतु सदा असतां। या संसार जो भूतां। तो आनें बोलें ॥ १६४ ॥

तरी तेचि आतां थोडीसी। गोठी सांगिजेल परियेसीं। जै अहंकारा तनूंसीं। वालभ पडिलें ॥ १६५ ॥



इच्छाद्वेषसत्मुत्थेन द्वंद्वमोहेन भारत।
सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ॥ २७ ॥



तेथ इच्छा हे कुमारी जाली। मग ते कामाचिया तारुण्या आली। तेथ द्वेषेंसीं मांडिली। वऱ्हाडिक ॥ १६६ ॥

तया दोघांस्तव जन्मला। ऐसा द्वंद्वमोहो जाला। मग तो आजेयानें वाढविला। अहंकारें ॥ १६७ ॥

जो धृतीसी सदां प्रतिकूळु। नियमाही नागवे सळु। आशारसें दोंदिलु। जाला सांता ॥ १६८ ॥

असंतुष्टीचिया मदिरा। मत्त होऊनि धनुर्धरा। विषयांचे वोवरां। विकृतीशीं ॥ १६९ ॥

तेणें भावशुद्धीचिये वाटे। विखुरले विकल्पाचे कांटे। मग चिरिलें आव्हांटे। अप्रवृत्तीचे ॥ १७० ॥

तेणें भूतें भांबावलीं। म्हणौनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं। मग महादुःखाच्या घेतलीं। दांडे वरी ॥ १७१ ॥



येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्।
ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढवरताः ॥ २८ ॥



ऐसे विकल्पाचे वांयाणे। कांटे देखोनि सणाणे। जे मतिभ्रमाचे पासवणें। घेतीचिना ॥ १७२ ॥

उजू एकनिष्ठेच्या पाउलीं। रगडूनि विकल्पाचिया भालीं। महापातकाची सांडिली। अटवीं जिहीं ॥ १७३ ॥

मग पुण्याचे धांवा घेतले। आणि माझी जवळीक पातले। किंबहुना चुकले। वाटवधेयां ॥ १७४ ॥



जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये।
ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ २९ ॥



एऱ्हवीं तरी पार्था। जन्ममरणाची निमे कथा। ऐसिया प्रयत्नातें आस्था। विये जयांची ॥ १७५ ॥

तयां तो प्रयत्नुचि एके वेळे। मग समग्र परब्रह्में फळे। जया पिकलेया रसु गळे। पूर्णतेचा ॥ १७६ ॥

ते वेळीं कृतकृत्यता जग भरे। तेथ अध्यात्माचें नवलपण पुरे। कर्माचें काम सरे। विरमे मन ॥ १७७ ॥

ऐसा अध्यात्मलाभु तया। होय गा धनंजया। भांडवल जया। उद्यमीं मी ॥ १७८ ॥

तयातें साम्याचिये वाढी। ऐक्याची सांदे कुळवाडी। तेथ भेदाचिया दुबळवाडी। नेणिजे तया ॥ १७९ ॥



साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः।
प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ३० ॥



ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७अ ॥



जिहीं साधिभूता मातें। प्रतीतीचेनि हातें। धरूनि अधिदैवातें। शिवतले गा ॥ १८० ॥

जया जाणिवेचेनि वेगें। मी अधियज्ञुही दृष्टी रिगें। ते तनूचेनि वियोगें। विऱ्हये नव्हती ॥ १८१ ॥

एऱ्हवीं आयुष्याचें सूत्र विघडतां। भूतांची उमटे खडाडता। काय न मरतयाचियाहि चित्ता। युगांतु नोहे ? ॥ १८२ ॥

परी नेणों कैसे पैं गा। जे जडोनि गेले माझिया आंगा। ते प्रयाणींचिया लगबगा। न सांडितीच मातें ॥ १८३ ॥

एऱ्हवी तरीं जाण। ऐसे जे निपुण। तेचि अंतःकरण-, युक्त योगी ॥ १८४ ॥

तंव इये शब्दकुपिकेतळीं। नोडवेचि अवधानाची अंजुळी। जे नावेक अर्जुन तये वेळीं। मागांचि होता ॥ १८५ ॥

जेथ तद्ब्रह्मवाक्यफळें। जिये नानार्थरसें रसाळें। बहकताती परिमळें। भावाचेनि ॥ १८६ ॥

सहज कृपामंदानिळें। कृष्णद्रुमाची वचनफळें। अर्जुन श्रवणाचिये खोळे। अवचित पडिलीं ॥ १८७ ॥

तियें प्रमेयाची हो कां वळलीं। कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं। मग तैसीचि कां घोळिलीं। परमानंदें ॥ १८८ ॥

तेणें बरवेपणें निर्मळें। अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे। घेताति गळाळे। विस्मयामृताचे ॥ १८९ ॥

तिया सुखसंपत्ती जोडलिया। मग स्वर्गा वाती वांकुलिया। हृदयाच्या जीवीं गुतकुलिया। होत आहाती ॥ १९० ॥

ऐसें वरचिलीचि बरवा। सुख जावों लागलें फावा। तंव रसस्वादाचिया हांवा। लाहो केला ॥ १९१ ॥

झडकरी अनुमानाचेनि करतळें। घेऊनि तियें वाक्यफळें। प्रतीतिमुखीं एके वेळे। घालूं पाहे ॥ १९२ ॥

तंव विचाराचिया रसना न दाटती। परी हेतूच्या दशनीं न फुटती। ऐसें जाणौनि सुभद्रापती। चुंबिचिना ॥ १९३ ॥

मग चमत्कारला म्हणे। इयें जळींचीं मा तारांगणें। कैसा झकविलों असलगपणें। अक्षरांचेनि ॥ १९४ ॥

इयें पदें नव्हती फुडिया। गगनाचिया घडिया। येथ आमुची मति बुडालिया। थावो न निघे ॥ १९५ ॥

वांचूनि जाणावयाची कें गोठी। ऐसें जीवीं कल्पूनि किरीटी। तिया पुनरपि केली दृष्टी। यादवेंद्रा ॥ १९६ ॥

मग विनविलें सुभटें। हां हो जी ये एकवाटे। सातही पदें अनुच्छिष्टें। नवलें आहाती ॥ १९७ ॥

एऱ्हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें। नाना प्रमेयांचें उगाणें। काय श्रवणाचेनि आंगवणें। बोंलों लाहाती ? ॥ १९८ ॥

परी तैसें हें नोहेचि देवा। देखिला अक्षरांचा मेळावा। आणि विस्मयाचिया जीवा। विस्मयो जाला ॥ १९९ ॥

कानाचेनि गवाक्षद्वारें। बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें। पाहेना तंव चमत्कारें। अवधान ठकलें ॥ २०० ॥

तेवींचि अर्थाची चाड मज आहे। तें सांगतांही वेळु न साहे। म्हणौनि निरूपण लवलाहें। कीजो देवा ॥ २०१ ॥

ऐसा मागील पडताळा घेउनी। पुढां अभिप्राय दृष्टी सूनी। तेवींचि माजीं शिरौनी। आर्ती आपुली ॥ २०२ ॥

कैसी पुसती पाहें पां जाणिव। भिडेचि तरी लंघों नेदीं शिंव। एऱ्हवीं श्रीकृष्ण हृदयासि खेंव। देवों सरला ॥ २०३ ॥

अहो श्रीगुरूतें जैं पुसावें। तैं येणें मानें सावध होआवें। हें एकचि जाणें आघवें। सव्यसाची ॥ २०४ ॥

आतां तयाचें तें प्रश्न करणें। वरी सर्वज्ञ श्रीहरीचें बोलणें। संजयो आवडलेपणें। सांगैल कैसें ॥ २०५ ॥

तिये अवधान द्यावें गोठी। बोलिजेल नीट मऱ्हाटी। जैसी कानाचे आधीं दिठी। उपेगा जाये ॥ २०६ ॥

बुद्धीचिया जिभा। बोलाचा न चाखतां गाभा। अक्षरांचिया भांबा। इंद्रियें जिती ॥ २०७ ॥

पहा पां मालतीचे कळे। घ्राणासि कीर वाटले परिमळें। परि वरचिला बरवा काइ डोळे। सुखिये नव्हती ? ॥ २०८ ॥

तैसें देशियेचिया हवावा। इंद्रियें करिती राणिवा। मग प्रमेयाचिया गांवा। लेसां जाइजे ॥ २०९ ॥

ऐसेनि नागरपणें। बोलु निमे तें बोलणें। ऐका ज्ञानदेवो म्हणे। निवृत्तीचा ॥ २१० ॥

॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां सप्तमोध्यायः ॥