मंगल पांडे: १८५७ च्या उठावाची ठिणगी
१८५७ च्या भारतीय उठावामध्ये मंगल पांडे हे पहिले शहीद होते. भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामात त्यांच्या बलिदानाचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. त्यांच्या धाडसी कृतीने ब्रिटिश राजवटीचा पाया हादरून सोडला आणि देशभरात बंडाची ठिणगी पेटवली.
मंगल पांडे यांचा जन्म १८२७ साली उत्तर प्रदेशातील बलिया जिल्ह्यात झाला. ते एक धार्मिक ब्राह्मण कुटुंबात वाढले. १८४९ साली ते ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या ३४ व्या बंगाल नेटिव्ह इन्फंट्री या सैन्यदलात भरती झाले. कंपनीच्या सैन्यात भारतीय शिपायांसोबत होणारा भेदभाव आणि अन्याय मंगल पांडे यांना अस्वस्थ करत होता. त्यातच ब्रिटिशांनी नव्याने जारी केलेल्या 'एनफिल्ड पी-५३' बंदुकीची तूप लावलेली काडतुसे गाई किंवा डुकराच्या चरबीपासून बनविली गेल्याची अफवा पसरली. ही काडतुसे तोंडाने फाडून वापरण्यात येत असल्याने यामुळे हिंदू आणि मुस्लिम दोन्हीधर्मियांंच्या भावना दुखावल्या गेल्या.
२९ मार्च १८५७ रोजी, बराकपूर छावणीत, मंगल पांडे यांनी ब्रिटिश अधिकाऱ्यांविरुद्ध बंड पुकारले. त्यांनी मेजर ह्युसन या अधिकाऱ्यावर गोळीबार केला. इतर भारतीय सैनिकांनी मात्र यात साथ दिली नाही. अखेरीस मंगल पांडे यांना अटक करण्यात आली. काही दिवसांत त्यांना फाशीची शिक्षा देण्यात आली. ८ एप्रिल १८५७ रोजी हा राष्ट्रभक्त तरुण हुतात्मा झाला.
मंगल पांडे यांचे बंड अयशस्वी ठरले असले तरी त्याने संपूर्ण देशात ब्रिटिशांविरुद्धच्या भावनेला आणखी तीव्र केले. १८५७ च्या महासंग्रामातील हा पहिला अग्निहोत्री होता. अवघ्या काही महिन्यांतच देशाच्या विविध भागांमध्ये हा संग्राम पसरला आणि ब्रिटिश राजवटीचा पाया हादरून गेला. मंगल पांडे यांचा धैर्यपूर्ण कृतीने पुढील अनेक पिढ्यांतील तरुणांना क्रांतीच्या मार्गावर प्रवृत्त केले. भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात मंगल पांडे यांचे नाव कायमस्वरूपी कोरले गेले आहे.