श्लोक २१ ते २९

ब्राह्मस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् ‍ ।

स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्रुते ॥२१॥

आत्मस्वरुपातें । सांडोनियां जाण । न होय आधीन । इंद्रियांच्या ॥१८८॥

सर्वथा तो पार्था । सेवी ना विषय । नवल तें काय। असे येथें ॥१८९॥

सहजें अपार । आत्मसुखें पूर्ण । जाहलें प्रसन्न । अंतरंग ॥१९०॥

म्हणोनियां बाह्य । भोगांची प्रवृत्ति । तयाचिया चित्तीं । संभवे ना ॥१९१॥

कुमुदाच्या पात्रीं । भोजन स्वादिष्ट । करी जो यथेष्ट । चंद्रिकेचें ॥१९२॥

कैसा तो चकोर । रुक्ष वाळवंट । बैसेल चाटीत । आवडीनें ॥१९३॥

तैसें आत्म -सुख । आपुल्या चि ठायीं । प्राप्त झालें पाहीं । जयालागीं ॥१९४॥

तया स्वभावें चि । सुटले विषय । बोलोनियां काय । सांगावें हें ॥१९५॥

भोग -सुखें आतां । भुलविले कोण । पाहें विचारुन । कौतुकें हें ॥१९६॥

ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते ।

आद्यन्तवन्तः कौत्नेय न तेषु रमते बुधः ॥२२॥

जैसा का भुकेला । भिकारी तो पाहीं । भक्षितो कोंडा हि । आवडीनें ॥१९७॥

तैसें जयालागीं । नाहीं आत्मज्ञान । रमे तो चि जाण । इंद्रियार्थी ॥१९८॥

ना तरी तृषार्त । होवोनि हरिण । भ्रमें विसरोन । जळालागीं ॥१९९॥

मग माळरानीं । दिसे जळाभास । भुलोनि तयास । येई तेथें ॥२००॥

तैसी स्व -सुखाची । सदा जया वाण । नाहीं आत्मज्ञान । जयालागीं ॥२०१॥

तयासी च पाहें । विषय हे पार्था । वाटती सर्वथा । सुखमय ॥२०२॥

एर्‍हवी विषयीं । सुख धनंजया । बोलणें चि वायां । जाण ऐसें ॥२०३॥

नाहीं तरी कां गा । विद्युत्प्रकाशेंच । उजाडे ना साच । जगामाजीं ॥२०४॥

जरी मेघच्छाया । पर्जन्याची धारा । ऊन आणि वारा । निवारील ॥२०६॥

पाहें बचनाग । जो का विषकंद । तया जैसें गोड । म्हणावें गा ॥२०७॥

तैसें भोगसुख । जरी म्हणों गोड । वायां बडबड । नेणतां ती ॥२०८॥

भौमग्रहालागीं । बोलती ‘मंगळ । मृगजळा ‘जळ ’ । संबोधिती ॥२०९॥

भोग -सुखालागीं । तैसें जाण वायां । ‘सुख ’ म्हणोनियां । नांव देणें ॥२१०॥

सांगें सर्पाचिया । फणीची साउली । शीतल केतुली । मूषकासी ॥२११॥

जोंवरी तो मासा । आमिषाचा घांस । लावी ना मुखास । धनंजया ॥२१२॥

तोंवरी च घांस । म्हणावा तो चांग । विषयांचा संग । तैसा जाण ॥२१३॥

असोत हे बोल । विषय सकळ । पाहें दुःखमूळ । निःसंदेह ॥२१४॥

पंडुरोगीं जैसी । अंगा येई पुष्टी । घातक ती खोटी । सर्वथैव ॥२१५॥

विषय हे तैसे । पाहतां किरीटी । विरक्त जाणती । दुःखरुप ॥२१६॥

म्हणोनियां जें का । विषयांचें सुख । साद्यन्त तें दुःख । जाण बापा ॥२१७॥

परी जे अज्ञान । तयांलागीं जाण । भोगसुखाविण । करमे ना ॥२१८॥

विषयांचें वर्म । नेणती बापुडे । सेवणें तें घडे । अत्यादरें ॥२१९॥

पूय -पंकांतील । कीटकांलागोन । वाटते का घाण । पंकाची त्या ॥२२०॥

तयां दुःखितांसी । दुःख चि जीवन । सुखाचें साधन । तें चि त्यांचें ॥२२१॥

भोग -पंकांतील । जणूं ते बेडूक । सुखावती देख । विषयीं च ॥२२२॥

जळचरें तीं कीं । भोगजळांतील । केविं सांडितील । भोगांलागीं ॥२२३॥

आणि जीवमात्र । विषयांच्या ठायीं । उदासीन राही । जरी येथें ॥२२४॥

तरी त्या सकळ । दुःखयोनी मग । न होती का सांग । निरर्थक ॥२२५॥

जन्म -मरणाचे । अपार सायास । आणि गर्भवास । कष्टप्रद ॥२२६॥

बिकट हा पंथ । अविश्रांतपणें । घडेल चालणें । कैसें कोणा ॥२२७॥

भोगापासोनियां । भोगासक्त जीवें । जरी निवर्तावें । सर्वथैव ॥२२८॥

तरी धनंजया । महादोषीं मग । कोठें जावें सांग । रहावया ! ॥२२९॥

आणिक संसार । ऐसा शब्द जो का । नव्हेल लटिका । जगामाजीं ? ॥२३०॥

भोग -दुःखांसीच । मानोनियां सुख । स्वीकारिले देख । भोग ज्यांनीं ॥२३१॥

त्यांनी अविद्या जी । वस्तुतः नाहीं च। करोनि ती साच । दाखविली ॥२३२॥

ह्या चि लागी पार्था । विषय हे दुष्ट । चुकोनि ही वाट । धरिसील ॥२३३॥

तरी नको धरुं । मार्ग हा साचार । करोनि विचार । पाहें वीरा ॥२३४॥

विरक्त पुरुष । विषयांतें विष । मानोनि निःशेष । अव्हेरिती ॥२३५॥

तयां निरिच्छांसी । सुखरुपी दुःख । दाखविलें देख । नावडे तें ॥२३६॥

शक्रोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात् ‍ ।
कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥२३॥

असोनिया देही । जयांनीं संपूर्ण । ठेविले स्वाधीन । देह -भाव ॥२३७॥

तयां ज्ञानियाच्या । ठायीं पाहें पार्था । नाहीं गंधवार्ता । विषयांची ॥२३८॥

विषयांची भाषा । नेणे तयांलागीं । नांदे अंतरंगी । ब्रह्मसुख ॥२३९॥

परी तें वेगळें । राहोनि भोगावें । विहंगें चुंबावें । फळ जैसे ॥२४०॥

तैसें नव्हे , तेथें । भोग्य भोक्ता भोग । त्रिपुटी ही साङ्‍ग । विसरावी ॥२४१॥

ब्रह्मसुख -भोग । घेतां ऐसी एक । तेथें वृत्ति देख । उद्भवे ती ॥२४२॥

कीं जी अहंतेचा । पदर तो लोटी । दृढ मारी मिठी । सुखालागीं ॥२४३॥

दृढ आलिंगन । ऐसें घडे तेव्हां । होय ऐक्य तेव्हां । आपोआप ॥२४४॥

मग अभिन्नत्वें । जळीं जळ राहे । तैसी स्थिति आहे । सुखरुप ॥२४५॥

किंवा आकाशीं तो । वायु होतां लीन । तेथें लोपे पूर्ण । द्वैत -बोली ॥२४६॥

उरे तैसे येथें । संभोगावस्थेंत । सुख चि अद्वैत -। स्वरुपें तें ॥२४७॥

लोपतां तें ऐसें । नांव हि द्वैताचें । ऐक्य होय साचें । म्हणों जरी ॥२४८॥

तरी ऐक्य झालें । ऐसें जाणावया । अर्जुना त्या ठायां । साक्षी कोण ॥२४९॥

योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः ।
स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥२४॥

लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः ।

छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥२५॥

म्हणोनि हें सर्व । असो शब्दातीत । काय शब्दें येथ । वर्णावें तें ॥२५०॥

स्वभावें ही खूण । पावतील ते च । जे का होती साच । ब्रह्मनिष्ठ ॥२५१॥

ऐशा ब्रह्मसुखें । संपन्न होवोन । स्व -रुपीं आपण । रंगले जे ॥२५२॥

मानितों मी तयां । किंवा परिपूर्ण साचे । ब्रह्मैक्यभावाचे । पुतळे चि ॥२५३॥

सुखाचे अंकुर । किंवा आनंदाची । प्रतिमा ते साची । तंतोतंत ॥२५४॥

नातरी ते देखा । महा -बोधालागीं । स्थान झाले जगीं । निवासाचें ॥२५५॥

परब्रह्माचे ते । मानावे स्वभाव । किंवा होती गांव । विवेकाचे ॥२५६॥

ब्रह्मविद्येचे ते । तैसे सर्वथैव । होती अवयव । अलंकृत ॥२५७॥

नातरी सत्त्वाचे । सात्त्विक ते संत । किंवा मूर्तिमंत । चैतन्य ते ॥२५८॥

असो हें एकैक । वर्णितां अपार । म्हणोनि विस्तार । पुरे आतां ॥२५९॥

संत -स्तुतिमाजीं । होतां चि तल्लीन । जासी विसरोन । कथाभाग ॥२६०॥

निर्गुण ब्रह्माचें । रसाळ वर्णन । स्व -रुपीं रंगून । करिसी तूं ॥२६१॥

परी तो रसौघ । आवरीं आणिक । उजळीं दीपक । गीतार्थाचा ॥२६२॥

संत -अंतरंग -। मंदिरीं मंगल । करीं उषःकाल । ज्ञानदेवा ॥२६३॥

श्रीगुरुनाथांचा । ऐसा हा आदेश । ऐकोनियां दास । निवृत्तीचा ॥२६४॥

मग म्हणे आतां । बोलिला श्रीकांत । तें चि ऐका चित्त । देवोनियां ॥२६५॥

आत्मसुखडोहीं । घेवोनियां उडी । मारोनियां बुडी । राहिले जे ॥२६६॥

स्थिरावोनि ते हि । तेथें चि तद्रूप । होती आपोआप । धनंजया ॥२६७॥

शुद्ध आत्मज्ञान । होतां चि जो सर्व । देखतसे विश्व । स्व -रुपीं च ॥२६८॥

तया असो पार्था । रुप आणि नाम । सदेह तो ब्रह्म । मानूं आम्हीं ॥२६९॥

वस्तुतः अत्यंत । जें का असे श्रेष्ठ । मर्यादा -रहित । अविनाशी ॥२७०॥

आणि सर्वथा जे । निरिच्छ संसारीं । होती अधिकारी । ग्रामाचे ज्या ॥२७१॥

महर्षीसाठींच । राखोनि ठेविलें । वांटयासी जें आले । विरक्तांच्या ॥२७२॥

आणि जे का झाले । संदेह -रहित । तयांसी जें होत । फलद्रूप ॥२७३॥

कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् ‍ ।

अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ‍ ॥२६॥

विषयांपासोन । हिरोनि आपण । जयांनीं स्वाधीन । केलें चित्त ॥२७४॥

निश्चयें ते पार्था । जेथें झाले लीन । न येती फिरोन । वृत्तीवरी ॥२७५॥

आत्मज्ञानी ज्यातें । राहिले लक्षून । ऐसें जें निर्वाण । परब्रह्म ॥२७६।

तें चि ते पुरुष । होती मूर्तिमंत । जे का ब्रह्मनिष्ठ । पंडुसुता ॥२७७॥

पार्था कैशा रीती । ते हे ऐसे झाले । देहीं चि जे आले । ब्रह्मत्वासी ॥२७८॥

पुससी हें आम्हां । तरी तें संक्षिप्त । भलें तुज येथ । सांगूं आतां ॥२७९॥

स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः ।

प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्ययन्तरचारिणौ ॥२७॥

यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ।

विगतेच्छाभयक्रोधा यः सदा मुक्त एव सः ॥२८॥

तरी वैराग्याचा । घेवोनि आधार । विषय बाहेर । घालविले ॥२८०॥

जयांनीं एकाग्र । केल्या मनोवृत्ति । शरीरीं जे होती । अंतर्मुख ॥२८१॥

एक इडा नाडी । दुजी ती पिङ्‌गला । सुषुम्ना मंगला । तिसरी ती ॥२८२॥

भुवयांची अग्रें । होती एकत्रित । जेथें घडे भेट । तिहींची ह्या ॥२८३॥

तेथें उफराटी । दृष्टि वळवोनि । सुस्थिर राखोनि । नासिकाग्रीं ॥२८४॥

सांडोनिया इडा । पिङ्‌गला ह्या दोन । सम प्राणापान । करोनियां ॥२८५॥

सुषुम्नेच्या द्वारा । चित्तालागीं जाण । ठेविती नेवोन । चिदाकाशीं ॥२८६॥

मग जैसी गंगा । ओहोळांचे पाणी । पोटीं सामावोनि । सकळ हि ॥२८७॥
भेटतां सिंधूसी । मग नये देख । वेगळें एकैक । निवडितां ॥२८८॥

तैसें जिये वेळीं । प्रभंजनें होय । पार्था मनोलय ।चिदाकाशीं ॥२८९॥

तदा तेथें नाना । वासना -विचार । थांबतो साचार । आपोआप ॥२९०॥

संसाराचे चित्र । उमटतें जेथें । पट चि तो फाटे । मनोरुप ॥२९१॥

जैसें सरोवर । आटोनियां जातां । दिसे ना शोधितां । प्रतिबिंब ॥२९२॥

तैसें मनपण । मनाचें सकळ । लोपतां समूळ । धनंजया ॥२९३॥

मग तेथें कोठें । अहंभावादिक । विकार ते देख । राहतील ॥२९४॥

म्हणोनियां पाहीं । असोनि हि देही । ब्रह्म चि तो होई । स्वानुभवें ॥२९५॥

भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् ‍ ।

सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥२९॥

इति श्रीमद्भगवद्भीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पंचमोऽध्यायः ॥५॥

मन -पवनाची । क्रमोनियां वाट । आले व्योमीं नीट । म्हणोनियां ॥२९६॥

पार्था ते देहींच । ब्रह्मत्व पावले । ऐसें सांगितलें । मागें तुज ॥२९७॥

यम -नियमांचे । दुर्घट डोंगर । निर्धारें सत्वर । ओलांडोनि ॥२९८॥

तेविं अभ्यासाचे । क्रमोनि सागर । पार्था पैलपार । पातले ते ॥२९९॥

घेतलें तयांनी । प्रपंचाचें माप । करोनि निर्लेप । आपणांसी ॥३००॥

मग परब्रह्म -। स्वरुप जें साच । होवोनियां तें च । राहिले ते ॥३०१॥

योगमार्गाचा हा । सारांशें उद्देश । बोले हृषीकेश । पार्थालागीं ॥३०२॥

तेव्हां चि तो भला । मर्मज्ञ कौन्तेय । पावला विस्मय । अंतरांत ॥३०३॥

जाणोनि तें कृष्णें। पार्थ -मनोगत । मग तो सस्मित । काय बोले ॥३०४॥

म्हणे पार्था येथें । ऐकोनि ही मात । काय तुझें चित्त । आनंदलें ॥३०५॥

तंव तो अर्जुन । म्हणे देवा भला । माझा ओळखिला । मनोभाव ॥३०६॥

तुम्ही परचित्त - । जाणत्यांचे राजे । आधीं चि सहजें । जाणतसां ॥३०७॥

करोनि विचार । पुसावें जें कांहीं । तें चि तुम्हीं पाहीं । ओळखिलें ॥३०८॥

तरी आतां जें का । बोलिलें संक्षिप्त । विवरोनि स्पष्ट । सांगावें तें ॥३०९॥

खोल पाण्यांतून । दुर्घट पोहणें । पाय -उतारानें । जाणें सोपें ॥३१०॥

ज्ञान -मार्गाहून । तैसा सोपा भला । तुम्हीं दर्शविला । योग -मार्ग ॥३११॥

आम्हां दुर्बळांसी । येथें लागे वेळ । तरी तें येईल । सुखें साहों ॥३१२॥

म्हणोनियां आतां । एकवेळ देवा । पडताळा घ्यावा । तयाचा चि ॥३१३॥

विस्तरेल तरी । विवरोनि येथ । सांगावा साद्यन्त । मजप्रति ॥३१४॥

मग योगेश्वर । बोलती गा पार्था । मार्ग हा सर्वथा । आवडला ॥३१५॥

तरी सांगावया । व वेंचे गा कांही । सुखें बोलों , देई । अवधान ॥३१६॥

उत्कंठेनें घेसी । ऐकोनियां चांग । आणि जरी मग । आचरिसी ॥३१७॥

तरी सांगितल्या -। वीर्ण कैसे राहूं । मागें पुढें पाहूं । काय येथें ॥३१८॥

श्रीहरी आधींच । कृपाळु अत्यंत । त्यांत भेटे भक्त । आवडता ॥३१९॥

मग प्रेमभाव । बहरता त्याची । अद्‌भुतता साची । कोण जाणे ॥३२०॥

कृपादृष्टीचें त्या । किती कैसें कोण । करील वर्णन । यथार्थत्वें ॥३२१॥

कारुण्य -रसाची । वृष्टी च ती साची । सृष्टी न स्नेहाची । अभिनव ॥३२२॥

किंवा अमृताची । म्हणों ती ओतली । पिवोनि मातली । पार्थ -प्रेम ॥३२३॥

मग तया प्रेमीं । राहिली गुंतोन । म्हणोनि तेयोन । निघूं नेणे ॥३२४॥

असो बडबड । करावी ही किती । कथेची संगति । सोडोनियां ॥३२५॥

कृष्णार्जुन -प्रेम । वर्णाया यथार्थ । वाचा असमर्थ । सर्वथा ती ॥३२६॥

नेणे चि जो माप । आपुलें आपण । ईश्वरा त्या कोण । कैसा जाणे ॥३२७॥

म्हणोनि तें प्रेम । साच शब्दातीत । विस्मय तो येथ । काय असे ॥३२८॥

पूर्व -अभिप्राय । पाहोनियां गमे । देव पार्थ -प्रेमें । मुग्ध झाला ॥३२९॥

कीं तो बलात्कारें । म्हणे बापा पार्था । ऐक जें जें आतां । सांगेन मी ॥३३०॥

बोधे तुझें चित्त । प्रकारें ज्या जैसें । कौतुकें तें तैसें । निवेदीन ॥३३१॥

तरी कवणातें । नांव देती योग । काय उपयोग । तयाचा तो ॥३३२॥

किंवा आचराया । कोणा अधिकार । सर्वथा साचार । असे येथें ॥३३३॥

ऐसें जें जें कांहीं । असे येथें उक्त । सांगेन समस्त । तें तें आतां ॥३३४॥

तरी सावधान । ऐक सविस्तर । बोले योगेश्वर । पार्थालांगी ॥३३५॥

पार्थ -सख्यत्वाचा । न होतां वियोग । सांगेल जो योग । हृषीकेश ॥३३६॥

तो चि भाग पुढें । स्पष्ट करुं साचा । दास निवृत्तीचा । म्हणे ऐसें ॥३३७॥

। इति श्री स्वामी स्वरुपानंदविरचित श्रीमत् ‍ अभंग -ज्ञानेश्वरी पंचमोऽध्यायः ।

हरये नमः । हरये नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।