Get it on Google Play
Download on the App Store

श्लोक २१ ते २८

अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ‍ ।

यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धान परमं मम ॥२१॥

पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।

यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ‍ ॥२२॥

कौतुकें जयातें । म्हणावें अव्यक्त । तरी नाहीं होत । स्तुति तेथें ॥३३८॥

मनबुद्धीलागीं । पार्था , अगोचर । असे जें साचार । म्हणोनियां ॥३३९॥

जयाचें मोडे ना । निराकारपण । साकार होवोन । नटतां हि ॥३४०॥

ना तरी आकार । लोपोनियां जातां । जयाची नित्यता । बिघडेना ॥३४१॥

म्हणोनि यथार्थ । बोलती साचार । अर्जुना ‘ अक्षर ’ । जयालागीं ॥३४२॥

नाहीं पलीकडे । जयाचिया देख । विस्तार आणिक । कशाचा हि ॥३४३॥

म्हणोनियां जया । चैतन्यातें नाम । सर्वथा परम - । गति ऐसें ॥३४४॥

परी सर्व देह - । नगरी व्यापोन । निद्रितासमान । वर्ते जें का ॥३४५॥

करवी ना करी । सर्व हि व्यापारीं । उदासीनापरी । राहे सदा ॥३४६॥

एर्‍हवीं देहाचा । एक हि व्यापार । थांबे ना साचार । धनुर्धरा ॥३४७॥

आपआपुलिया । व्यवहारीं पाहीं । इंद्रिये दहा हि । रहाटती ॥३४८॥

आणि मनोरूप । राजरस्त्यावर । मांडला बाजार । विषयांचा ॥३४९॥

सुखदुःखरूप । जो का अग्रभाग । तयचा हि भोग । घडे जीवा ॥३५०॥

झोपतां नृपाळ । सुखशय्येवर । राज्य -व्यवहार । काय थांबे ? ॥३५१॥

आपुलाल्या इच्छे -। सारिखी ती प्रजा । वर्ते कपिध्वजा । जैशा रीती ॥३५२॥

तैसे इंद्रियांचे । व्यापार सकळ । तेविं हालचाल । वायूची ती ॥३५३॥

संकल्प -विकल्प -। रूप घेणेंदेणें । आणिक जाणणें । बुद्धीचें हि ॥३५४॥

करवीना परी । ऐसी ही आघवी । होतसे बरवी । देह -क्रिया ॥३५५॥

सूर्य तो अलिप्त । परी प्रकाशांत । वर्तती समस्त । लोक जैसे ॥३५६॥

करितो शयन । देहीं तैसा ईश । म्हणोन ‘ पुरुष ’ । नांव जया ॥३५७॥

एकपत्नीव्रत । सती प्रकृतीशीं । नांव हें जयासी । म्हणोनि हि ॥३५८॥

चार हि वेदांचा । विस्तार अर्जुना । जयाचें देखेना । अंगण हि ॥३५९॥

आणि अति सूक्ष्म । ऐसें जें गगन । होय प्रावरण । तयाचें जो ॥३६०॥

जाणोनि हें जया -। लागीं योगीश्वर । देती परात्पर । ऐसें नांव ॥३६१॥

आणि होती । जे का । एकनिष्ठ भक्त । तयांतें शोधीत । येतसे जो ॥३६२॥

काया -वाचा -मनें । परब्रह्माविण । जयां उपासन । दुजें नाहीं ॥३६३॥

अनन्य जे ऐसे । होती उपासक । तयांचें सुपीक । सुक्षेत्र जें ॥३६४॥

पुरुषोत्तमरूप । त्रैलोक्य हें सर्व । ऐसा मनोभाव । निश्चियाचा ॥३६५॥

ठेविती जे तयां । आस्तिकांचें जाण । विश्रांतीचें स्थान । असे जें का ॥३६६॥

नाहीं जयांठायीं । अहंतेचें नांव । तयांचें गौरव । होय जें का ॥३६७॥

आणि त्रिगुणांतें । गेले लोलांडून । तयांचें जें ज्ञान । धनंजया ॥३६८॥

तेविं निष्कामासी । सुखाचें साम्राज्य । असे जें का भोज्य । संतुष्टांचें ॥३६९॥

सोडोनियां सर्व । संसाराची चिंता । शरण सर्वशा । आले मज ॥३७०॥

तयां अनाथांचें । जें का मायपोट । जेथें उजू वाट । भक्तीची च ॥३७१॥

काय हें एकैक । सांगूं धनंजया । विस्तार हा वायां । नको आतां ॥३७२॥

परी ऐक पार्था । जया ठाया जावें । ठाव चि तें व्हावें । ऐसें जें का ॥३७३॥

थंडीची झुळूक । लागतां चि देख । जैसें उष्णोदक । थंड होय ॥३७४॥

किंवा सूर्यापुढें । ठाकतां काळोख । तो चि होय देख । तेजोरूप ॥३७५॥

तैसा संसार हा । जया गांवा जातां । होतसे सर्वथा । मोक्षमय ॥३७६॥

जैसें अग्निमाजीं । घालितां इंधन । तें चि होय जाण । अग्निरूप ॥३७७॥

मग वेगळें तें । नुरे काष्ठपण । जरी निवडून । काढूं म्हणों ॥३७८॥

साखरेचा ऊंस । न होय मागुता । पार्था , करूं जातां । चातुर्यें हि ॥३७९॥

लागतां परीस । लोह तें सुवर्ण । होय परिपूर्ण । सर्वांगें चि ॥३८०॥

मग तयाचें तें । गेलें लोहपण । सांग कैसें कोण । आणूं शके ॥३८१॥

दुधाचें चि तूप । होतां धनंजया । दूधपण तया । मग कैंचें ॥३८२॥

ऐसें एकवेळ । पावतां जें स्थान । जीवासी फिरून । जन्म नाहीं ॥३८३॥

तें माझें परम । साच निजधाम । तुज गूढ वर्म । दाविलें हें ॥३८४॥

यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः ।

प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥२३॥

पार्था , आणिक हि । एके परी पाहें । सुलभ हें आहे । जाणावया ॥३८५॥

योग्य कालीं निय - । देह ठेवोनियां । जाती मिळोनियां । योगी जेथें ॥३८६॥

माझें परंधाम । तें चि ऐसें जाण । सांगें तुज खूण । अंतरींची ॥३८७॥

किंवा एकाएकीं । अकालीं मरण । तरी जन्म जाण । पुनरपि ॥३८८॥

शुद्ध काळीं पार्था । ठेवितां चि देह । योगी निःसंदेह । ब्रह्म होती ॥३८९॥

एर्‍हवीं अकालीं । पडे देह तरी । मागुतीं संसारीं । येणें घडे ॥३९०॥

अंतीं पुनर्जन्म । किंवा सायुज्यता । जाणावीं हीं पार्था । कालाधीन ॥३९१॥

त्या चि योग्यायोग्य । कालाचें वर्णन । प्रसंगें करीन । ऐक आतां ॥३९२॥

मृत्यूचिया गुंगी - । माजीं विकलता । देहालागीं येतां । अंतकाळीं ॥३९३॥

चालूं लागती तीं । पंचमहाभूतें । आपुलाल्या वाटे । धनंजया ॥३९४॥

ऐशा हि स्थितींत । अंध नोहे स्मृति । आक्रमी ना भ्रांति । बुद्धीलागीं ॥३९५॥

सावध तें मन । ज्ञानेंद्रियगण । प्रफुल्ल प्रसन्न । असोनियं ॥३९६॥

ब्रह्मभावस्थिति । टिके तया काळीं । जीवें जी भोगिली । स्वानुभवें ॥३९७॥

पार्था , अंतकाल । होय तोंपर्यंत । ऐसीं व्यवस्थित । सर्वेंद्रियें ॥३९८॥

अंगीं अग्निबळ । तरी च हें घडे । ना तरी विघडे । सर्व कांहीं ॥३९९॥

जलें वा अनिलें । मालवतां ज्योति । आपुली असती । द्दष्टि व्यर्थ ॥४००॥

तैसा अंतकालीं । अंतर्बाह्म कफ - । वायूचा प्रकोप । होवोनियां ॥४०१॥

विझोनियां जातां । अग्नीची ती दीप्ती । नुरे क्रियाशक्ति । प्राणासी हि ॥४०२॥

मग तेथें बुद्धि । असोनि हि काय । निष्क्रिय ती होय । अग्निविण ॥४०३॥

म्हणोनियां अंतीं । देहीं अग्निविना । अर्जुना , राहे ना । ज्ञानकला ॥४०४॥

तरी देह नव्हे । चिखल तो ओला । जरी अग्नि गेला । देहांतील ॥४०५॥

मग अंधारांत । शोधावें तैसी च । स्थिति होय साच । आयुष्याची ॥४०६॥

आणि सर्व कांहीं । मागील स्मरण । सर्वथा राखोन । तैसें चि तें ॥४०७॥

मग अंतकाळीं । सोडोनि शरीर । मिळावें साचार । आत्मरूपीं ॥४०८॥

तरी कफव्याप्त । देहपंकीं पार्था । बुडोनियां जातां । चेतना ती ॥४०९॥

मागील पुढील । सर्व हि स्मरण । सहजें बुजोन । जाय तेव्हां ॥४१०॥

जैसें ठेवणें तें । न देखतां जावा । हातांतील दिवा । एकाएकीं ॥४११॥

तैसा अंतकाला - । पूर्वीं च लोपला । योगाभ्यास केला । जो का आधीं ॥४१२॥

तरी आतां पार्था । असो हें सकळ । जाण अग्नि मूळ । ज्ञानासी गा ॥४१३॥

म्हणोनिय प्रयाण - । काळीं संपूर्णत्वें । शरीरीं असावें । अग्नि -बळ ॥४१४॥

अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ‍ ।

तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥२४॥

देहामाजीं अग्नि - । ज्योतीचा प्रकाश । बाहेरी दिवस । शुक्लपक्ष ॥४१५॥

आणि जे षण्मास । उत्तरायणाचे । त्यांतील एकाचें । पाठबळ ॥४१६॥

ऐसा समयोग । साधोनि साचार । आपुलें शरीर । ठेविती जे ॥४१७॥

ब्रह्मवेत्ते पार्था । ब्रह्म चि ते होती । एवढी महती । काळाची ह्या ॥४१८॥

आत्मस्वरूपातें । मिळावया पाहें । सर्वथा हा आहे । उजू मार्ग ॥४१९॥

येथें अग्नि ही च । पहिली पायरी । जाणावी दुसरी । ज्योतिर्मय ॥४२०॥

तेविं दिवस ही । पायरी तृतीय । चवथी ती होय । शुक्लपक्ष ॥४२१॥

उत्तरायणाचे । मास जे का सहा । सोपान तो पहा । त्या हि वरी ॥४२२॥

अर्जुना , सायुज्य - । सिद्धि -सदनातें । योगी येणें पंथें । पावती गा ॥४२३॥

ह्यासी च अर्चिरा - । मार्ग ’ ऐसें नाम । काळ हा उत्तम । प्रयाणाचा ॥४२४॥

धनंजया आतां । अकाळ जो येथें । ऐक तो हि तूतें । निवेदीन ॥४२५॥

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् ‍ ।

तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥२५॥

तरी अंतकाळीं । देह व्याधिग्रस्त । कफ -वातें जात । दाटोनियां ॥४३६॥

तिये वेळीं मग । अंधार तो पाहें । भरोनियां राहे । अंतरांत ॥४२७॥

आणि काष्ठवत् ‍ । सर्वेंद्रियें होती । तेविं बुडे स्मृति । भ्रमामाजीं ॥४२८॥

मन होय वेडें । आणि कोंडे प्राण । जाय अग्निपण । अग्निचें हि ॥४२९॥

सर्वत्र तो धूर । भरोनियां ठाके । चेतना हि झांके । तेणें मग ॥४३०॥

नभामाजीं मेघ । जलें परिपूर्ण । ठाकतां दाटोन । चंद्राआड ॥४३१॥

मग ना अंधार । ना तरी उजेड । सर्वत्र धुकड । दिसे जैसें ॥४३२॥

तैसें ना मरण । नाहीं सावधता । येतसे स्तब्धता । जीवितासी ॥४३३॥

ऐशा स्थितीमाजीं । आयुष्य तें पार्था । मृत्यूची सर्वथा । वाट पाहे ॥४३४॥

मन बुद्धि आणि । सर्व इंद्रियें तीं । कोंडोनियां जाती । धुरामाजीं ॥४३५॥

आणि जो अभ्यास । जोडला जन्मोन । जाय तो लोपोन । तिये वेळीं ॥४३६॥

मग आणिकाचा । लाभ तो कोठून । जातां हारपून । हातींचें हि ॥४३७॥

अंतकाळीं देहीम । ऐसी दशा होय । रात्रीचा समय । बाहेरी हि ॥४३८॥

कृष्णपक्ष आणि । दक्षिणायनाचे । षण्मास ते साचे । त्या हि वरी ॥४३९॥

जन्म -मरणाच्या । घालिती फेर्‍यांत । ऐसे हे समस्त । योग जाण ॥४४०॥

पार्था , अंतकाळीं । जुळोनियां येतां । ब्रह्मप्राप्तिवार्ता । दूर राहे ॥४४१॥

जया योगियाचा । ऐसा देह पडे । तया जाणें घडे । चंद्रलोकीं ॥४४२॥

मग तेथोनि तो । फिरोनि माघारा । गांठितसे फेरा । संसाराचा ॥४४३॥

अकाळ म्हणोनि । बोलिला जो आतां । हा चि तो तत्त्वतां । जाण बापा ॥४४४॥

धूम्रमार्ग ऐसें । बोलती ह्यासी च । पाववी जो साच । पुनर्जन्म ॥४४५॥

दुजा अर्चिरादि । मार्ग तो सुगम । सर्वथा उत्तम । मोक्षदायी ॥४४६॥

शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।

एकया यात्यनावृत्तिमन्ययाऽऽवर्तते पुनः ॥२६॥

ऐशा अनादि ह्या । दोन्ही वाटा देख । एक उजू एक । आडमार्ग ॥४४७॥

बुद्धिपुरस्सर । दखविले दोन्ही । कळावे म्हणोनि । मार्गामार्ग ॥४४८॥

सत्य आणि मिथ्या । पार्था ओळखावें । हितार्थ जाणावें । हिताहित ॥४४९॥

तरावया नाव । देखोनियां भली । कोण उडी घाली । महाडोहीं ॥४५०॥

किंवा राजमार्ग । जाणोनि हि कोणी । सांग आडरानीं । शिरेल का ? ॥४५१॥

अमृत आणिक । विष ओळखील । काय तो सांडील । अमृतातें ? ॥४५२॥

तेविं उजू वाट । देखे जो सर्वथा । न जाय तो पार्था । आडवाटे ॥४५३॥

सत्य आणि मिथ्या । पारखोनि नीट । तरावें संकट । अकाळाचें ॥४५४॥

एर्‍हवीं देहान्तीं । पातली आपत्ति । पडोनियां भ्रांति । मार्गामार्गीं ॥४५५॥

तरी योगाभ्यास । सर्व हि तो देख । होय निरर्थक । धनंजया ॥४५६॥

अर्चिरादि पंथ । चुकोनियां योगी । पडे धूम्रमार्गीं । अकस्मात ॥४५७॥

तरी तयालागीं । भवचक्रासंगें । फिरावें चि लागे । वारंवार ॥४५८॥

ऐसे हे सायास । चुकावे म्हणोनि । विवरिले दोन्ही । मार्ग नीट ॥४५९॥

एक तो योग्यातें । ब्रह्मपदा नेई । दुजा फेरा देई । संसाराचा ॥४६०॥

परी अंतकाळीं । जया जो साचार । प्रारब्धानुसार । मिळे मार्ग ॥४६१॥

अर्जुना , तो योगी । तैसी गति पावे । सांगेन बरवें । ऐक आतां ॥४६२॥

नैसे सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।

तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥२७॥

कोण जाणे मार्ग । कोणता लाभेल । येतां अंतकाल । एकाएकीं ॥४६३॥

म्हणोनि देहान्तीं । ब्रह्म व्हावें मार्गें । नको तें वाउगें । अनिश्चित ॥४६४॥

तरी आतां देह । असो किंवा जावो । आपण तों आहों । ब्रह्मरूप ॥४६५॥

दोरीवरी जैसा । सर्पाचा आभास । तैसा मिथ्याभास । शरीराचा ॥४६६॥

काय उदकातें । तरंगाचें भान । तें तों नित्य जाण । उदक चि ॥४६७॥

पावे ना तें जन्म । उसळतां लाट । मरे ना निश्चित । लोपतां ती ॥४६८॥

तेविं जे देहें चि । झाले परब्रह्म । नामरूप -भ्रम । सांडोनियां ॥४६९॥

आतां शरीराचें । तयांचिया ठायीं । आडनांव तें हि । नुरे जेथें ॥४७०॥

तेथें कोणे काळीं । काय मरे पार्था । होतां तो सर्वथा । सर्वरूप ॥४७१॥

देशकालादिक । सर्व जरी तो च । जाहलासे साच । आपण चि ॥४७२॥

कशासाठीं मग । मार्ग ते शोधावे । कोणें कोठें जावें । कोठोनियां ॥४७३॥

भंगता चि घट । त्यांतील आकाश । लागेल वाटेस । नीटपणें ॥४७४॥

तरी च तें काय । शून्यासी भेटेल । ना तरी मुकेल । शून्यत्वासी ? ॥४७५॥

पाहतां विचार । लोपे घटाकार । शून्य तें साचार । शून्यीं असे ॥४७६॥

जया ‘ अहं ब्रह्म ’ । ऐसा झाला बोध । योगी सोऽहंसिद्ध । ऐसा जो का ॥४७७॥

तयलागीं मार्गा - । मार्गाचें बिकट । पडेना संकट । कदाकाळीं ॥४७८॥

म्हणोनियां तुवां । व्हावें योगयुक्त । मग अखंडित । ब्रह्मसाम्य ॥४७९॥

ऐसें होतां देह । केव्हां कोठें कैसा । पडो किंवा जैसा - । तैसा राहो ॥४८०॥

परी अनिर्बंध । नित्य ब्रह्मस्थिति । तयाची कल्पन्तीं । बिघडे ना ॥४८१॥

तया कल्पारंभीं । बाधे ना जनन । पावे ना मरण । कल्पान्तीं तो ॥४८२॥

आणि मध्यें स्वर्ग - । संसाराची भूल । परी तो निश्चल । राहे तेथें ॥४८३॥

तो चि ज्ञानाची ह्या । जाणे सरलता । होय ऐसा ज्ञाता । योगी जो का ॥४८४॥

कीं तो सर्व भोग । ओलांडोनि पाहें । होवोनियां राहे । ब्रह्मरूप ॥४८५॥

इंद्रादिकां देवां । सर्वस्व चि वाटे । ऐसें जें का मोठें । स्वर्गसुख ॥४८६॥

तें हि त्याज्य तुच्छ । लेखोनियां पार्था । सहजें सर्वथा । दूर लोटी ॥४८७॥

वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् ‍ ।

अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ‍ ॥२८॥

इति श्रीमद्भगवद्‍गीतासूपनिपत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो नाम

अष्टमोऽध्यायः ॥८॥

घोकोनियां चारी । वेद अहोरात्र । पिकवोनि क्षेत्र । यज्ञरूप ॥४८८॥

किंवा करोनियां । पार्था , तपोदान । पुण्य -संपादन । करावें जें ॥४८९॥

बहरोनि सर्व । पुण्याचा त्या मळा । जरी फळा आला । परिपूर्ण ॥४९०॥

तरी नित्य शुह्म -स्वरूपाशीं । तुलना ती कैशी । होय त्याची ॥४९१॥

ऐसें नित्यानंदा - । सारिखें आणिक । दिसे स्वर्गसुख । पार्था , जें का ॥४९२॥

तेविं जयाचिया । प्राप्तीसाठीं देख । वेद -यज्ञादिक । साधनें तीं ॥४९३॥

करी भोक्तयाचे । पूर्ण मनोरथ । संपेना अवीट । ऐसें जें का ॥४९४॥

ब्रह्मसुखाचें जें । धाकटें भावंड । देई जें आह्लाद । दर्शनासी ॥४९५॥

असे अद्दष्टाचा । जयासी आधार । अर्जुना , साचार । ऐसें जें का ॥४९६॥

तेविं शत यज्ञ । करोनि हि देख । लाधे ना जें सुख । कोणा एकां ॥४९७॥

तया स्वर्ग -सुखा । कौतुकें तोलून । आपुल्या झेलून । हातावरी ॥४९८॥

ज्ञानद्दष्टिबळें । पाहतां तें जाण । योगीश्वरा गौण । वाटतसे ॥४९९॥

स्वर्गसुखाची त्या । पायरी करोनि । ब्रह्मसिंहासनीं । बैसती ते ॥५००॥

चराचराचें जो । असे एकभाग्य । पूजावया योग्य । ब्रह्मेशांसी ॥५०१॥

आणि योगियांचें । भोग्य भोग -धन । जीवाचें जीवन । विश्चाचिया ॥५०२॥

तेविं चि सकळ । कळांची जो कळा । ओतीव पुतळा । स्वानंदाचा ॥५०३॥

असे जो का सर्व । ज्ञानांचा जिव्हाळा । यादवांच्या कुळा । उजळिता ॥५०४॥

यादवेंद्र कृष्ण । सर्वज्ञ श्रीपति । ऐसें पार्थाप्रति । बोलिला तो ॥५०५॥

कुरु -क्षेत्रीं ऐसें । घडलें जें तें तें । संजय रायातें । सांगतसे ॥५०६॥

आतां पुढें ऐका । वृतांत तो सर्व । म्हणे ज्ञानदेव । निवृत्तीचा ॥५०७॥

इति श्री स्वामी स्वरूपानंदविरचित श्रीमत् ‍ अभंग -ज्ञानेश्वरी

अष्टमोऽध्यायः ।

हरये नमः । हरये नमः । हरये नमः ।

। श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।