अध्याय २६
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी कमलापती ॥ सर्वसाक्षी आदिमूर्ती ॥ पूर्णब्रह्मा सनातनज्योती ॥ रुक्मिणीपते जगदात्मया ॥१॥
हे दीननाथा दीनबंधू ॥ मुनिमानसरंजना कृपासिंधू ॥ तरी आतां कथासुबोधू ॥ रसज्ञ शब्दीं वदवीं कां ॥२॥
मागिले अध्यायीं कथन ॥ गंधर्व नामीं सुरोचन ॥ शक्रशापें गर्दभ होऊन ॥ सत्यवती वरियेली ॥३॥
तरी ही असो मागील कथा ॥ सिंहावलोकनीं पहा आतां ॥ कमठ कुल्लाळ काननपंथा ॥ अवंतिके जातसे ॥४॥
गंधर्वगर्दभी संसार वाहोन ॥ स्वदारेसहित सत्यवतीरत्न ॥ मार्गी चालता मुक्कामोमुक्काम ॥ अवंतिके पातला ॥५॥
कुल्लाळगृहीं सदन पाहून ॥ राहते झाले समुच्चयेकरुन ॥ परी सत्यवतीतें सुढाळपणें ॥ कन्येसमान पाळीतसे ॥६॥
सकळ मोहाचें मायाफळ ॥ सत्यवतीतें अर्पी कुल्लाळ ॥ आसनवसनादि सकळ ॥ इच्छेसमान पाळीतसे ॥७॥
तों एके दिवशीं सत्यवती ॥ म्हणे ताता कमठमूर्ती ॥ मम लग्नातें करुनि पती ॥ माझा मज दावीं कां ॥८॥
येरी म्हणे वो अवश्य माय ॥ या बोलाचा फेडीन संशय ॥ मग रात्रीं अवसर पाहूनि समय ॥ गंधर्वापाशीं पातला ॥९॥
म्हणे महाराजा पशुपती ॥ कामना वेधली जे तव चित्तीं ॥ ती फळासी येऊनि निगुती ॥ तुजलागी पावती झाली ॥१०॥
तरी या अर्था सुलक्षण ॥ पुढें व्हावें मंगलकारण ॥ सत्यवती उत्तम रत्न ॥ वाट पाहे पतीची ॥११॥
तरी या प्रश्नाचे उत्तर देऊन ॥ उभयीं मिरवावें समाधान ॥ ऐसें ऐकतां संकटवचन ॥ गंधर्वराज वदतसे ॥१२॥
तरी असो अन्य विधीतें ॥ प्रविष्ट न व्हावें हें लोकांत ॥ तरी योजूनि असुरी लग्नांत ॥ सत्यवती स्वीकारुं ॥१३॥
म्हणे महाराजा कमठा ऐक ॥ मंगलविधी नसे एक ॥ आसुरीविधीपूर्वक ॥ हा सोहळा मिरवितसें ॥१४॥
ऐसें बोलतां गंधर्वराव ॥ कमठ म्हणे आहे बरवें ॥ परी एक संधीं उदित भाव ॥ उदय पावला महाराजा ॥१५॥
म्हणे संदेह कवण कैसे ॥ परी आपण वर्ततां पशू ऐसे ॥ तरी या मिषें संग मनुष्यें ॥ कैसी रीती घडेल कीं ॥१६॥
तरी संदेह फेडूनि माझा ॥ प्रिय करावी आपुली भाजा ॥ ऐसे ऐकूनि कामठ चोजा ॥ उत्तरा उत्तर देतसे ॥१७॥
तो म्हणे महाराजा कमठा ऐक ॥ रत्न सत्यवती अलोलिक ॥ ऋतुसमय सत्य दोंदिक ॥ श्रुत करावे आम्हांतें ॥१८॥
तुवां श्रुत केलिया दृष्टी ॥ दावीन आपुली स्वरुपकोटी ॥ गंधर्ववेषें इच्छा पाटीं ॥ पूर्णपणी आणीन कीं ॥१९॥
सत्यवती उत्तम जाया ॥ चतुर्थदिनी एकांत ठाया ॥ तुष्ट करीन गंधर्वी काया ॥ वरुनिया महाराजा ॥२०॥
ऐसी बोलतां गंधर्व वाणी ॥ तुष्ट झाला कमठ मनीं ॥ स्वधामात संचरोनी ॥ वृत्तांत कन्येसी निवेदिला ॥२१॥
म्हणे माये वो सत्यवती ॥ कामना जे आहे तव चित्तीं ॥ ते ऋतुकाळीं कामाहुती ॥ गंधर्वराज ओपील गे ॥२२॥
आपुल्या स्वरुपा प्रगट करुन ॥ करुं योजितों आसुरा लग्न ॥ तरी तेंचि वरुनि समाधान ॥ सुखालागीं पावशील ॥२३॥
ऐसें सांगूनि कमठ कुल्लाळ ॥ शयनीं पहुडला उतावेळ ॥ ती निशा लोटूनि उदयकाळ ॥ गभस्तीचा पातला ॥२४॥
तेही लोटल्या दिनोदिन ॥ समय पातला ऋतुकालमान ॥ चतुर्थ दिनी कुल्लाळ जाऊन ॥ श्रुत करी गंधर्वातें ॥२५॥
म्हणे महाराजा गंधर्वनाथा ॥ योजिला समय आला आतां ॥ तरी उभय काम पूर्ण होतां ॥ स्वीकारावें महाराजा ॥२६॥
ऐसें बोलता कमठ वाणीं ॥ वेष गर्दभी तत्क्षणी ॥ सोडूनि स्वस्वरुपा प्रगट करुन ॥ महीलागीं मिरवला ॥२७॥
मिरवला परी जैसा गभस्ती ॥ वस्त्राभरणीं कनककांती ॥ कमठे पाहूनि चित्तसरतीं ॥ आनंदतोय हेलावे ॥२८॥
चित्ती म्हणे भाग्यवंत ॥ मजसमान नाही या माहीत ॥ स्वर्गवासी गंधर्व दैवत ॥ ममगृहीं वर्ततसे ॥२९॥
अहा ती धन्य सत्यवती ॥ बैसलीसे पुण्यपर्वती ॥ ऐसा स्वामी जियतें पती ॥ निजदैवें लाधला ॥३०॥
राहिला परी वर्णनासी मती ॥ नसे बोलावया अनुसंमती ॥ स्वर्गफळचि लागलें हाती ॥ सत्यवतीकारणें ॥३१॥
जैसें अमरां पीयूषदान ॥ आतुडले मंथनीं दैवेकरुन ॥ कीं दानवांत नवनिधिधन ॥ कुबेर लाधला पुण्यानें ॥३२॥
कीं शिवमौळींचे दृढासन ॥ दैवें लाधला रोहिणीरमण ॥ तेवीं गंधर्वसुरोचन ॥ सत्यवती ही लाधली ॥३३॥
कीं प्रत्यक्ष सूर्यनारायण ॥ पाठीं वाहे श्यामकर्ण ॥ तन्न्यायें दैवेंकरुन ॥ सत्यवती लाधली ॥३४॥
कीं अब्धिजा दारा कमला नामें ॥ विष्णूसी लाधली दैवेंकरुन ॥ तेवीं गंधर्वस्वामी सुरोचन ॥ सत्यवती लाधली ॥३५॥
ऐसा विस्मय कमठ पोटी ॥ करीत आहे हर्षे देठी ॥ मग भाळ ठेवूनि चरणसंपुटीं ॥ विनवणी करीतसे ॥३६॥
म्हणे महाराजा स्वर्गधामका ॥ अहा मी अबुद्ध असें या लोकां ॥ नेणूनि तव प्रतापआवांका ॥ कष्टविलें पापिष्ठें ॥३७॥
तव पृष्ठीं ते ग्रंथिका वाहूनी ॥ गर्दभ भाविला आपुले मनीं ॥ अहंमूढ मी अबुद्धखाणी ॥ आरोहण केलें पापिष्ठें ॥३८॥
अहा स्वामिया ऐसी कोटी ॥ असूनि मृत्तिका वाहिली पाठीं ॥ नेणूनि तूतें केलें कष्टी ॥ मीही दुरात्म्या पापिष्ठें ॥३९॥
अहा कर्म हें अनिवार ॥ आरोहतां तव पृष्ठीवर ॥ तैं दुरात्मा मुष्टिप्रहार ॥ करीत होतों पापिष्ठ ॥४०॥
तरी ऐसिया अपराधांसी ॥ क्षमा करीं गा दयाराशी ॥ ऐसें म्हणोनि पुन्हां चरणांसी ॥ निजमौळी अर्पितसे ॥४१॥
मग सुरोचन गंधर्व हात ॥ धरुनि कमठ सदनीं नेत ॥ म्हणे महाराजा स्वकांतेतें ॥ सांभाळावें सर्वस्वीं ॥४२॥
मग सुरोचन गंधर्वे एकांतासी ॥ पाचारिलें सत्यवतीसी ॥ येरी येतांचि षोडशोपचारेंसीं ॥ गंधर्वराज पूजियेला ॥४३॥
मग अति प्रीतीं संवादस्थितीं ॥ ऐक्य भावानें उभय रमती ॥ आसुरी विवाहकामार्थ रती ॥ तुष्ट चित्तीं मिरवला ॥४४॥
मिरवले परी त्याच रात्रीं ॥ गर्भ संभवला सत्यवती ॥ प्रारब्धयोगें पुत्रवंतीं ॥ जठस्थानीं राहिला ॥४५॥
यापरी गंधर्वराज ॥ म्हणतसे सत्यवतीभाज ॥ पुत्रसुखातें पाहिलें चोज ॥ स्वर्गवास करीन मी ॥४६॥
शक्रशापापासूनि कथा ॥ सत्यवतीतें होय सांगता ॥ कथा सांगूनि म्हणे आतां ॥ सुख क्षेमांत असावें ॥४७॥
तरी तुज आतां राजबाळी ॥ पुत्र उल्हासील येणें काळीं ॥ परी तो पुत्र महाबळी ॥ राज्यासनीं मिरवेल ॥४८॥
मिरवेल परी धर्मदाता ॥ विक्रम नामीं जगाविख्यात ॥ धैर्य राशि औदार्यवंत ॥ शक्रकर्ता मिरवेल ॥४९॥
ऐसा पुत्र तूं चूडामणी ॥ लाधसील वो शुभाननी ॥ मी तव ऋणापासूनी ॥ मुक्त झालों सर्वस्वीं ॥५०॥
आतां उरलें शापमोचन ॥ पाहतांचि गे पुत्रवदन ॥ अमूल्य स्वर्गसुखा पावेन ॥ स्वस्थानासी जाऊनी ॥५१॥
यावरी पुढें तूं गोरटी ॥ मम क्षती न करी आपुले पोटीं ॥ विक्रमपुत्र पाळूनि शेवटीं ॥ सकळ सुखा भोगीं कां ॥५२॥
ऐसें सांगूनि सुरोचन ॥ पुन्हां गर्दभवेश धरुन ॥ सवेंचि सेविलें आपुलें ठाण ॥ अंगणांत येऊनियां ॥५३॥
यापुढे दिवसानुदिवस ॥ गर्भ लागला आहे वाढीस ॥ परी लोक पुसती कुल्लाळास ॥ सत्यवती कोण ही ॥५४॥
येरु म्हणे मम कुमरी ॥ मोहे आणिली आहे माहेरीं ॥ गरोदरपण निवटल्यावरी ॥ पुन्हां जाईल स्वसदना ॥५५॥
ऐसें जगतातें करुनि भाषण ॥ तुष्ट मिरवे सकळांचें मन ॥ यापरी तीतें नवमास पूर्ण ॥ गर्भस्थानीं विराजले ॥५६॥
तो सुलक्ष समयो सुलक्ष तिथी ॥ नक्षत्र करण शुभयोगांतीं ॥ चंद्रबळ तारानीती ॥ प्रसूत झाली सुलक्षणी ॥५७॥
बाळ पाहतां शुभाननी ॥ तेजःपुंज लावण्यखाणी ॥ कीं सरळ तेज ओपूनि तरणी ॥ पाहुणचारी आरधिला ॥५८॥
पुढें पाहतां संस्कारासी ॥ वारसें केलें द्वादश दिवसीं ॥ पाळणां घालूनि बाळकासी ॥ विक्रम नाम ठेविलें ॥५९॥
नाम ठेविलें सुदिनास ॥ तों अर्क प्रवर्तला अस्तप्रदेश ॥ सुरोचन गर्दभवेश ॥ सांडिता झाला तत्क्षणीं ॥६०॥
मग संचरुनि सदनातें ॥ सत्यवतीतें म्हणे कांते ॥ शीघ्र आणीं पाहूं दे बाळकातें ॥ पुत्रमुख या काळीं ॥६१॥
बैसोनियां वस्त्रासनीं ॥ सत्यवती देत बाळ आणूनि ॥ अंकीं सुरोचन गंधर्व घेऊनी ॥ पुत्रमुख पाहिलें ॥६२॥
पुत्रमुख पाहतां दृष्टीं ॥ आटूनि गेल्या शापकोटी ॥ तों अमरीं जाणवलें शक्रपोटीं ॥ मातलीतें पाठविलें ॥६३॥
विमान रोहणा मातली घेवोनी ॥ येता झाला अवंतिकास्थानीं ॥ शीघ्र द्वारीं आसन ठेवोनी ॥ सदनामाजी संचरला ॥६४॥
तो सुरोचन गंधर्व बाळ घेऊन ॥ परम स्नेहानें घेत चुंबन ॥ तों मातली सन्निध उभा राहून ॥ बोलता झाला गंधर्वाते ॥६५॥
म्हणे महाराजा सुरोचना ॥ मज पाठविलें पाकशासनें ॥ तरी आतां आरुढोनि विमाना ॥ अमरस्थानी चलावें ॥६६॥
आतां सोडूनि पुत्रमोहातें ॥ चला वेगीं देवनाथ ॥ अहा वाट आपुली पहात ॥ शापमोचन जाहलिया ॥६७॥
ऐसें बोलतां मातली वचन ॥ सत्यवतीतें बाळक ओपून ॥ म्हणे कांते समाधान ॥ ठेवीं आतां जातों आम्ही ॥६८॥
ऐसें बोलतां सत्यवती ॥ म्हणे महाराजा गंधर्वपती ॥ बाळ तान्हुलें टाकूनि क्षितीं ॥ कैसें जातां महाराजा ॥६९॥
तुम्ही गेलिया सोडूनि मातें ॥ कोण आहे मम देहातें ॥ निढळपणीं परदेशातें ॥ सोडूनी कैसै जातां जी ॥७०॥
ऐसें म्हणोनि सत्यवती ॥ हंबरडा फोडिला वृत्तीं ॥ अश्रु भरुनि नेत्रपातीं ॥ दुःखसरिता लोटतसे ॥७१॥
म्हणे महाराजा तुजकारण ॥ जनक माझा सत्यवर्मा जाणू ॥ तुटला आहे निर्लोभ होऊन ॥ कैसें सोडूनि मज जातां ॥७२॥
अहा महाराजा तुम्हासाठी ॥ सर्व सोडूनि भांडारकोटी ॥ जनकजननींची पाडूनि तुटी ॥ जोड केली म्यां तुमची ॥७३॥
तरी आतां मज सोडून ॥ तुम्ही जातां निढळवाणे ॥ मातें करोनि दीनपण ॥ योग्य तुम्हां दिसेना ॥७४॥
ऐसें बोलता सत्यवती ॥ हदयीं धरी सरोचन पती ॥ चुंबन घेऊन अश्रु वाहती ॥ पुसोनियां वदतसे ॥७५॥
ऐके युवती शुभाननी ॥ तुज स्मरण होतां माझें मनीं ॥ त्याच वेळां उतरुनि अवनीं ॥ भेटी देईन तूतें गे ॥७६॥
ऐसें देऊनि भाष्यउत्तर ॥ शांतविले युवतीअंतर ॥ मग आरोहूनि विमानावर ॥ कमठास पुसोनि निघाला ॥७७॥
सत्यवतीचा धरुनि तैं हस्त ॥ कमठा ओपूनि मोहित ॥ म्हणे तनयाचा मम सांप्रत ॥ सांभाळ करी महाराजा ॥७८॥
ऐसें वदोनि सुरोचन ॥ पाहता झाला शुक्रस्थान ॥ येरीकडे बाळ तान्हें ॥ वयवर्धन होतसे ॥७९॥
दिवसानुदिवस होता थोर ॥ सप्तवर्षी झाला कुमार ॥ मग मुलांसीं खेळता झाला सत्वर ॥ राजचिन्हीं खेळतसे ॥८०॥
ऐसें खेळतां मुलांत ॥ द्वादश वर्षे लोटलीं त्यांत ॥ ईषें पडोनि बाळखेळांत ॥ विद्येलागीं लागला ॥८१॥
विद्या तरी सहजचिन्हीं ॥ शास्त्रआधार अश्वारोहणी ॥ सहज सेवकाश्रयेंकरुनी ॥ विद्येलागीं अभ्यासी ॥८२॥
सहज मग तों विद्येकारणीं ॥ ओळखी पडली राजांगणीं ॥ राजमंडळी सर्व प्राणी ॥ विक्रमातें ओळखिती ॥८३॥
पुढें षोडश वर्षांवरुते ॥ इष्टत्वें भेटविंला विक्रमगयागें ॥ पाइक चाकरी अर्पूनि यातें ॥ ग्रामरक्षणी ठेविले ॥८४॥
ग्रामरक्षण दरवाजावरती ॥ पहारा गाजवूनि गाजवी राती ॥ तों व्यवसायी बाजारक्षितीं ॥ तेथें येऊनि राहिले ॥८५॥
तयांमाजी भर्तरीनाथ ॥ वनचरसावजी भाषा जाणत ॥ कोल्हे भुंकतांचि अकस्मात ॥ भाषा सांगे तयांची ॥८६॥
म्हणे उत्तरदिशेहूनि दानव ॥ निर्बळपणीं होऊनि मानव ॥ दक्षिणादिशेचा धरुनि गौरव ॥ जात आहे पांथिक तो ॥८७॥
तरी त्याच्या सामोरें जाऊन ॥ वधील कोणी तयाकारण ॥ वधिल्या ग्रामद्वारा पूर्ण ॥ रुधिरटिळा रेखावा ॥८८॥
आणि दुसरें आपुलें भाळा ॥ तेचि क्षणीं रेखिजे टिळा ॥ तो अवंतिका उत्तमस्थळा ॥ नृपत्वातें मिरवेल ॥८९॥
ऐसी ऐकतां भर्तरीवाणी ॥ विक्रम जातसे शस्त्र घेऊनी ॥ येथपर्यंत कथा रंजनी ॥ पूर्व अध्यायीं वदलीसे ॥९०॥
तरी श्रोते बुद्धिवान ॥ पाहती सिंहावलोकन ॥ चित्रमा गंधर्व शापोन ॥ राक्षसदेहीं मिरवला ॥९१॥
मिरवला परी शापमोचन ॥ बोलला वरदें शाप सघन ॥ तों ती घडी निटावून ॥ रांगत फिरत ये वेळा ॥९२॥
तरी शापवचनीं शापमोचन ॥ शिववरदें शाप सघन ॥ बोलिला असे त्रिनयन ॥ कीं शापें गंधर्व सुरोचन राहिला कीं ॥९३॥
तयाच्या वीर्येकरोन ॥ निर्माण होईल विक्रमनंदन ॥ त्याच्या हस्तें पावोनि मरण राक्षसशरीरा सांडसी तूं ॥९४॥
ऐसा उःशाप शिववरदॆंसी ॥ होतां चित्रमा गंधर्वासी ॥ तो समय भर्तरीवागुत्तरासी ॥ येवोनियां झगटला ॥९५॥
असो ही मागील कथा ॥ विक्रम भर्तरीचे शब्द ऐकतां ॥ शस्त्र सज्जोनि समोरा पंथा ॥ चित्रमा गंधर्वा होतसे ॥ ॥९६॥
तंव चित्रमा गंधर्व ॥ राक्षसापरी करोनि भाव ॥ मानवरुप धरुनि स्वभावें ॥ येत आहे पांथिक तो ॥९७॥
येत आहे परंतु चार ॥ अमूल्य रत्नें तेज अपार ॥ मुष्टीं घेऊनि राक्षस थोर ॥ मानववेषें गमतसे ॥९८॥
तों विक्रम जाऊनि तया निकटीं ॥ शस्त्रविद्येतें विपुल जेठीं ॥ सामोरा होऊनि मौळीं दृष्टीं ॥ असीलतेसी प्रेरीतसे ॥९९॥
सकळ प्रहार भेदितां घायीं ॥ राक्षस उलथोनि पडला महीं ॥ प्राण कासावीत होऊनि देहीं ॥ पडत झाला तत्काळ ॥१००॥
महीं पडतां चित्रमा गंधर्व ॥ विक्रम प्रज्ञावान प्रसिद्ध ॥ वस्त्रें भिजवूनि रुधिरें शुद्ध ॥ भाळीं टिळा रेखिला ॥१॥
तों राक्षस होऊनि गतप्राण ॥ दिव्यदेहीं निघे तेथून ॥ गंधर्वरुपीं स्वपदा पात्रोन ॥ विक्रमातें वंदिलें ॥२॥
मग गंधर्व करितां स्वयें दृष्टी ॥ विमान उतरले महीतळवटीं ॥ त्यांत आरोहण करितां जेठीं ॥ विक्रम पुसे तयातें ॥३॥
म्हणे महाराजा राक्षस पूर्ण ॥ स्वर्गा करुं जासी गमन ॥ ही तों कळा राक्षसांकारण ॥ दुर्लभपणीं वाटतसे ॥४॥
मग शिवफांसेखेळापासून ॥ विक्रमा सांगितलें शापकथन ॥ आपुलें चित्रमा गंधर्व नाम ॥ सांगूनि गेला स्वस्थाना ॥५॥
येरीकडे प्रेतशरीरीं ॥ चाचपूनि पाहे करीं ॥ तों चार रत्नें मुष्टीमाझारी ॥ तेजःपुंज देखिलीं ॥६॥
तिघे चिंतामणी वैडुर्यवंत ॥ सकळ कामद चवथें अत्यदभुत ॥ ऐशीं चारी रत्नें विख्यात ॥ सकळ कार्या चालती ॥७॥
विक्रम देखतां हर्षवंत ॥ मग तो भर्तरी धन्य म्हणत ॥ ऐसा पुरुष प्रज्ञावंत ॥ अवतारदक्ष म्हणावा ॥८॥
जैसा वृक्षांत कल्पतरु ॥ दैन्यहारी सुखपरु ॥ तन्न्यायें नगरांत हा नरु ॥ श्रेष्ठ जगीं भासतसे ॥९॥
कीं पशूमाजी धेनुजाती ॥ त्यांत सुरभी कामना द्रवती ॥ तन्न्यायें मनुष्यजातीं ॥ श्रेष्ठ जगीं भासतसे ॥११०॥
कीं रत्नामाजी वैडूर्यवंत ॥ निघती चिंतामणी उपकारस्थित ॥ तन्न्यायें मनुष्यांत ॥ श्रेष्ठ जगीं भासतसे ॥११॥
कीं पाषाणजाती उपकारस्थित ॥ परीसपणातें मिरवत ॥ तन्न्यायें मनुष्यांत ॥ श्रेष्ठ जगीं भासतसे ॥१२॥
ऐशी भावना धरुनि चित्तीं ॥ आणिक कामना वरीतसे पुढती ॥ ऐसा पुरुष स्वसांगाती ॥ त्रैलोक्यांत मिरवेल ॥१३॥
ऐसा विचार मार्गे करुन ॥ पाहता झाला द्वारग्राम ॥ रुधिरटिळा द्वारासी उत्तम ॥ चर्चूनियां निघाला ॥१४॥
ऐसा निघूनि अतित्वरा ॥ आला व्यवसायिक शिबिरा ॥ तंव ते भर्तरीस घालूनि घेरा ॥ सकळ बैसले वेष्टुनी ॥१५॥
त्यांत जाऊनि मध्यस्थानीं ॥ बैसला व्यवसायिकांत गुणी ॥ परी बैसल्या दिसे तरणी ॥ कीं नक्षत्रस्वामी नक्षत्रांत ॥१६॥
त्याचि रीती भर्तरीनाथ ॥ कीं चंद्रज्योती तेजवंत ॥ असो व्यवसायिक विक्रमातें ॥ पुसती कोण तुम्ही जी ॥१७॥
येरी म्हणे व्यवसायिक ॥ आम्ही असों राजसेवक ॥ राजआज्ञे ग्रामरक्षक ॥ देशावरी नांदतसों ॥१८॥
तरी सहजस्थितीं मनाची ओज ॥ तुम्हा भेटीस पातलों सहज ॥ उत्तम तुमच्या गोष्टी गुज ॥ ऐकूनिया हर्षलो ॥१९॥
येरी म्हणे आमुच्या गोष्टी ॥ उत्तम कोणत्या ऐकिल्या जेठी ॥ विक्रम म्हणे तुम्हां दृष्टी ॥ सन्मुख पहारा देतसें ॥१२०॥
तुम्ही खालीं मी कुशवती ॥ निकट पाहारा देतो रात्रीं ॥ तुम्ही बोलतां तितुकें निगुर्ती ॥ श्रवण होतसे आम्हातें ॥२१॥
परी हें आतां असो कैसी ॥ तुम्हांवरी आली धाडी आली विशेंषीं ॥ ते श्रुत झाली कैसी तुम्हांसी ॥ म्हणोनि शोधा पातलों ॥२२॥
तुम्हांवरी आली धाडी ॥ हे राया सकळ कळली प्रौढी ॥ परी तुमच्या मुखीं कळतां निवाडी ॥ रक्षण करु तैसेंचि ॥२३॥
तरी ते तुम्ही दृष्टिव्यक्ती ॥ तस्कर पाहिले किती जमाती ॥ येरी म्हणती एकशती ॥ दृष्टीगोचार झाले जी ॥२४॥
विक्रम म्हणे तस्कर येतां ॥ कैशी कळली तुम्हां वार्ता ॥ येरी म्हणे कोल्हे भुंकतां ॥ वर्णन केलें या वाचे ॥२५॥
स्वहस्तानें उठवून ॥ भर्तरीसी दाखविती तया लागून ॥ येरी म्हणे नामीं कोण ॥ मिरवत आहे हा बावा ॥२६॥
व्यवसायिक म्हणती त्यातें ॥ भर्तरी नाम आहे त्यातें ॥ मग दृष्टी पाहूनि प्रांजळवंत ॥ पूर्ण ओळखी जाहली ॥२७॥
क्षणैक बैसवूनि नाना भाषण ॥ व्यवसायिकांचे तोषवी मन ॥ मग उठता झाला त्यांपासून ॥ चालतां ग्रामीं संचरला ॥२८॥
तैसाचि जाऊनि आला एकांतीं ॥ भेट झाली जकात्याप्रती ॥ तंव मागिल्या घटकाराती ॥ सदनाबाहेर येतसे ॥२९॥
उदकपात्र विराजलें हातीं ॥ जात होता दिशेप्रती ॥ तो हटकूनि बैसविला क्षितीं ॥ वदे त्यातें रसज्ञ ॥१३०॥
म्हणे आपुले ग्रामी कटक ॥ वृषभथाटी व्यवसायिक ॥ तयांचें जकातीनाणें देख ॥ हिशेबातें घेतलें ॥३१॥
तरी त्या वर्तली नाणीं ॥ मी देईन त्रैअर्थगुणी ॥ तरी भर्तरी नामीं तया पैं रत्नीं ॥ मागूनि घ्यावें महाराज ॥३२॥
म्हणाल भर्तरी नामें कोण ॥ तरी मम बंधू पाठीचें रत्न ॥ कार्यविभक्त आत्मा होऊन ॥ व्यवसायिकां हिंडतसे ॥३३॥
तरी तयाचें आमुचें संगोपन ॥ केलिया थोर वाढेल धर्म ॥ आणि पुण्याचा स्थावर संगम ॥ परलोकातें मिरवेल ॥३४॥
ऐशा बहुप्रकारयुक्ती ॥ सांगूनि जकातदाराप्रती ॥ हें ऐकूनि म्लानितमती ॥ द्रव्यलोभें तोषला ॥३५॥
द्रव्यलाभ तरी कैसा ॥ त्रिगुणार्थ होता ऐसा ॥ मग मेलिया जेवीं जात ठसा ॥ संजीवनी होऊनि आगळा ॥३६॥
तरी द्रव्य न म्हणावें अमृतवल्ली ॥ निर्जीव मनुष्यासी संजीवनी ठेली ॥ आणि दुसरा मार्ग तयाजवळी ॥ मायिकपर्णी विराजे ॥३७॥
तरी धनाचे बहु भास ॥ वर्ते सुखदुःखा लेश ॥ धनकांता धवळार सुरस ॥ सर्वसुखा संपादी ॥३८॥
धनें मोक्षाची पाहील वाट ॥ धनें भोगील महीपाठ ॥ धनोंचि नरक भोगील अचाट ॥ यमपदा जाऊनी ॥३९॥
धनाचा अपार तमास ॥ सुसंग कुसंग खेळे फांसा ॥ सर्व यशकर्ता सबळ पैसा ॥ इष्टा नष्टा वर्ततसे ॥१४०॥
असा जयास विक्रम बोलतां ॥ जकाती सहज आला होता ॥ म्हणे विक्रमा ते कामदुहिता ॥ पूर्ण करीन मी तुझी कीं ॥४१॥
ऐसें बोलूनि करतळवचन ॥ देऊनि तोषविले तयाचें मन ॥ मग विक्रमातें बोळवून ॥ शौचविधि सारिला ॥४२॥
सकळ झालें एकांतीं करणें ॥ सेविता झाला आपुलें आसन ॥ मग भृत्यांलागीं बोलावून ॥ व्यवसायिकां पाचारिलें ॥४३॥
गोण्या माल टिपी लावून ॥ हिशेबापरी बोलूनि धन ॥ तंव तें व्यवसायिक आणून ॥ तयां करीं ओपीतसे ॥४४॥
यापरी बोले जकाती ॥ म्हणे व्यवसायिक ऐका युक्ती ॥ भर्तरी नामें कोण जमाती ॥ तुम्हांमाजी आहे रे ॥४५॥
येरी म्हणती उगलाचि पोसोनी ॥ आहे आमुचे मंडळांगणीं ॥ जकाती म्हणे आमुच्या नयनीं ॥ कैसा आहे पाहूं द्या ॥४६॥
तंव त्यातें पाचारुनि ॥ दाविते झाले विमुटखाणी ॥ म्हणती हाचि आमुच्या गणी ॥ विराजित आहे महाराजा ॥४७॥
मग जकाती पाहूनि भर्तरीसी ॥ म्हणे हा प्रत्यक्ष महीचा शशी ॥ कोणी तरी अवतारासी ॥ महीलागी विराजला ॥४८॥
तरी आतां असो कैसें ॥ हा आपुल्या गांवांत असाचा पुरुष ॥ व्यवसायिक रानमाणूस ॥ या गणीं योग्य दिसेना ॥४९॥
ऐसा तर्क आणूनि मनीं ॥ बोलविलाहे पाहूं नयनीं ॥ मग व्यवसायिकांचा मुख्य स्वामी ॥ एकांतांत पैं नेला ॥१५०॥
एकांतीं नेतां म्हणे व्यवसायांतें ॥ तुमचे द्रव्य देऊं तुम्हांतें ॥ माफीचिठी करुनि जी त्वरित ॥ तुम्हालांगी बोळवूं ॥५१॥
तरी पुन्हां परतोन ॥ माल आणा सबळ भरुन ॥ तोंबरी तुम्हांसवें ठेवून ॥ ग्रामवस्ती येथें असावें ॥५२॥
म्हणशील तरी निराश्रित ॥ पोतें ठेवूनि नाही जात ॥ बाकी साकी येणे आम्हांतें ॥ गांवामाजी उरली असे ॥५३॥
तरी सकळ हिशेबप्रकरण ॥ माहीत आहे जकात्याकारण ॥ तरी त्यापाशीं शेर घेउन ॥ तयासंमती वर्तावें ॥५४॥
मग अवश्य म्हणे भर्तरीनाथ ॥ राहीन म्हणे सर्वासंमतें ॥ देणें घेणें सकळार्थ ॥ उकळोनि येईन माघारा ॥५५॥
ऐसें म्हणोनि त्वरा करीत ॥ व्यवसायी घेवोनि भर्तरीतें ॥ येऊनि शीघ्र जकातगृहातें ॥ तयाहातीं बोळविलें ॥५६॥
ओपिलें परी कैसें बोलून ॥ कीं तुमचे गृहीं आमुचा गडी जाण ॥ ग्रामावळीतें वसूल करुन ॥ जकात तुमची सांबरील ॥५७॥
आम्ही येऊं पुन्हां परतोन ॥ तोंबरी करा त्याचें संगोपन ॥ आपुलें द्रव्य घ्या फेडून ॥ उरल्या हातीं या ओपा ॥५८॥
ऐसें बोलूनि तया देखती ॥ ओपिते झाले जकाती हातीं ॥ उत्तम भाषन पुसूनि तयाप्रती ॥ शिबिरातें पातले ॥५९॥
मालटाल उरला विकून ॥ निघते झाले मग तेथून ॥ येरीकडे विक्रमाकारण ॥ पाचारिलें जकात्यानें ॥१६०॥
नेऊनि तया एकांतासी ॥ म्हणे केलें सांगितल्या व्रतासी ॥ मग हिशेब दाखवूनि बेरजेसी ॥ द्रव्य आणीं म्हणतसे ॥६१॥
ऐसें बोलतां अकाती वचन ॥ तों काढूनि देतसे एक रत्न ॥ म्हणे हें तुजपाशीं असूं दे गहाण ॥ संजायितपणासी ॥६२॥
तुझें द्रव्य त्रैभाग्यार्थे ॥ देऊनि घेऊं स्वरत्नातें ॥ ऐसें वदतां जकात्यातें ॥ अवश्यपणी होतसे ॥६३॥
याउपरी भर्तरीनिमित्यें ॥ म्हणे बंधूचे ओळखीतें ॥ न बोलुनि कांहीच त्यातें ॥ भोजना पाठवा मम गृहीं ॥६४॥
नित्य नित्य भोजनीं गांठ ॥ पडतां होईल ओळखी दाट ॥ मग सहज बोलण्याचा मेहपाट ॥ खुणाखुण मिळेल कीं ॥६५॥
बाहेर निघाले उभयतांतें ॥ ऐसे सांगूनि एकांतातें ॥ मग जकाती पाहूनि भर्तरीतें ॥ विक्रमातें बोलतसे ॥६६॥
म्हणे विक्रमा ऐक वचन ॥ आम्हांपासूनि शेर घेऊन जाणें ॥ तयाची पाकनिष्पत्ती करुनि जाण ॥ हा गडी आमुचा संगोपा ॥६७॥
तुझ्या गृहीं तुझी माता ॥ आहे विक्रमा पाकनिष्पत्तीकरितां ॥ तरी या भर्तरीचें आतां ॥ संगोपन करावें ॥६८॥
ऐसें विक्रम ऐकतां वचन ॥ म्हणे स्वीकारीन तुमचे बोलणें ॥ मग भर्तरीचा हात धरुन ॥ स्वसदनासी पैं नेला ॥६९॥
द्वारानिकटीं टाकूनि वसन ॥ त्यावरी बैसविला भर्तरीरत्न ॥ चार घटिका करुनि भाषण ॥ गृहामाजी संचरला ॥१७०॥
माता पाचारुनि सत्यवती ॥ निकट बैसवूनि एकांती ॥ तर्जनीखुणेनें दाखवूनि जती ॥ वृत्तांत सर्व सांडतसे ॥७१॥
जंबुकबोल भाष्यापासून ॥ तीतें सांगितले सकळ कथन ॥ स्वकरीं मिरवला लोभिक रत्न ॥ तोही धीट पैं केला ॥७२॥
ऐसियेपरी धीट होतां संतोष मानी सत्यवनी मात ॥ उपरांत विक्रम झाला सांगता ॥ भर्तरीविषयीं वचनातें ॥७३॥
म्हणे माते मजहूनि अधिक ॥ भर्तरीचे मानी स्नेह दोंदिक ॥ पूर्ण अवतारीक पाठीरक्षक ॥ पुढें मातें होईल गे ॥७४॥
तरी आतां दुसरा सुत ॥ ज्येष्ठपणी मिरवेल लोकांत ॥ अणुरेणूइतुकें यांत ॥ भिन्न पडूं नेदीं की ॥७५॥
सकळ मोहाची करुनि गवसणी ॥ लेववीं भर्तरीशरीरालागूनी ॥ आणि तो वर्तेल स्वइच्छापणी ॥ तैसे वर्तू दे त्यासी कीं ॥७६॥
ऐसें सांगूनि मातेप्रती ॥ पुन्हां बाहे आला विक्रमनृपती ॥ तों पाकसिद्धि होतांचि त्याप्रती ॥ भोजनातें सारिलें ॥७७॥
भोजन झालिय सवें जाऊन ॥ पाहता झाला दुर्गमस्थान ॥ मग चार घडी रात्री होऊन ॥ अनुवादिलें रजनीतें ॥७८॥
यापरी भर्तरी तेथून ॥ पाहता झाला जकातीस्थान ॥ जकातदार त्यातें देखून ॥ भर्तरीते बोलतसे ॥७९॥
म्हणे भर्तरीराव ऐका वचन ॥ तुम्हीं असावें सदन धरुन ॥ कार्यालागतां पाचारुन ॥ घेत जाऊं तुम्हांसी ॥१८०॥
मग अवश्य म्हणोनि भर्तरीनाथ ॥ विक्रमसदना पुन्हां येत ॥ मग दिवसानुदिवस ते वस्तींत ॥ मोहपूरी लोटला ॥८१॥
आधींच माय ती सत्यवती ॥ त्यावरी पुत्राची ऐकोनि युक्ति ॥ परम मोहातें भर्तरी जती ॥ गुंडाळूनि घेतला ॥८२॥
जैसा उदकाविण मत्स्य होत ॥ तळमळ करी होतां विभक्त ॥ कीं धेनूलागीं वत्स नितांत ॥ विसर कदा घडेना ॥८३॥
तन्न्यायें मग त्रिवर्ग जण ॥ मोहे वेष्टिले हरणीकारण ॥ एकमेकांच्या दृष्टीविण ॥ विरह होतां तळमळती ॥८४॥
असो ऐसी मोहस्थिति ॥ बंधूपणें जगीं मिरवती ॥ यावरी पुढें आतां श्रोतीं ॥ अवधान द्यावें कथेंतें ॥८५॥
नरहरवंशीं धुंडीनंदन ॥ पुढिलें अध्यायीं सांगेल कथन ॥ कवि मालू नामाभिधान ॥ सेवक असे संतांचा ॥८६॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ षडविंशति अध्याय गोड हा ॥१८७॥
॥ नवनाथभक्तिसार षडविंशतितमोध्याय समाप्त ॥