Get it on Google Play
Download on the App Store

भारतीय संस्कृती 116

आपण आपल्या मुलांबाळांस पाखरांची नावे ठेवतो. राघू, पोपट, मिठूलाल, मैना, हंसी, चिमणी, कोकिळा वगैरे नावे आपणांस माहित आहेत. अशा रितीने निरनिराळ्या प्रकारचा स्नेहसंबंध, आपलेपणा भारतीय संस्कृतीत पाखराच्या सृष्टीशी जोडण्यात आलेला आहे.

पशूपक्ष्यांप्रमाणे तृण-वृक्ष-वनस्पती यांच्याशीही भारतीय संस्कृती प्रेमळ संबंध जोडते. मनुष्य सर्व वनस्पतींना वाढवू शकणार नाही. ते आकाशातील मेघांचे काम आहे. परंतु आपण एक तुळशीचा माडा लावू. वनस्पतिसृष्टीचा एक प्रतिनिधी म्हणून ही तुळस मानू. तिची आधी पूजा. तिला आधी पाणी. तुळशीला पाणी घातल्याशिवाय बायका पाणी पिणार नाहीत. आधी तुळशीचे स्मरण. तुळशीचे स्मरण म्हणजे सर्व वनस्पतींचे स्मरण.

आपण तुळशीचे वृंदावन रंगवितो. तिचे लग्न लावतो. तिच्या लग्नात आवळे, चिंचा. ऊस या वनस्पतींचेच, वन्य फळांचेच महत्त्व. तुळस जणू कुटुंबातील, एक व्यक्ती. तिला जणू सा-या भावना आहेत. तिचे सारे सोहळे करावयाचे. आपण वटवृक्षाची, पिंपळाची मुंज लावतो. त्यांना पार बांधून देतो.

वनस्पतिसृष्टीतील जणू हे महान ऋषीच. त्यांची पूजा करतो. सृष्टीतील हे थोर ईश्वरी वैभव पाहून आपण प्रदक्षिणा घालतो, प्रणाम करतो.

आवळीभोजन करावे, वनात जेवावे, अशा कितीतरी गोष्टी वनस्पतिप्रेमाच्या आपण निर्माण केल्या आहेत. झाडांच्या पानांवर जेवण्याची व्रते आहेत. देवाला फुले वाहावयाची. परंतु देवाला पत्री फार प्रिय असे आपण ठरविले आहे. देवाला तुळस हवी, बेल हवा, दूर्वा हव्यात, शमी हवी, देवाच्या पूजेच्या निमित्ताने रोज सकाळी आधी फुलांशी भेट, दूर्वा-तुळस-बेलाशी भेट ! घराभोवती तुळसी हव्यात, हिरव्यागार दूर्वा हव्यात, पारिजातक, जास्वंद, धोतरा, कण्हेर, जाई, जुई, गुलाब, मोगरा, चमेली. तगर वगैरे फुलझाडे हवीत. कदंब, आवळी, डाळींब यांची झाडे हवीत. देवाला जी पत्री वाहावयाची ती या सर्व झाडांची पाने सांगितली आहेत. फुले नेहमी नसतात. परंतु पाने तर नेहमी आहेत. देवाला पानच प्रिय आहे. ती पाने रोज आणून वाहा. त्या निमित्ताने फुले, फळझाडे लावू. त्यांच्याशी प्रेमसंबंध जोडू.

भारतीय साहित्यात तरूलता-वेलींचे अपार प्रेम आहे. कालिदासाच्या काव्यनाटकांत पाहा. हे प्रेम तेथे दिसून येईल. शकुंतला आम्रवृक्ष व अतिमुक्तलता यांचे लग्न लावते. झाडावर वेल तेथे दिसून येईल. शकुंतला आम्रवृक्ष व अतिमुक्तलता यांचे लग्न लावते. झाडावर वेल वाढवावयाची. वेल झाडाला विळखा देऊन बसते. वेलीमुळे वृक्षाला शोभा, वृक्षामुळे वेलीला आधार. किती कोमल भावना आहेत ह्या ! शकुंतलेचे वर्णन करताना कण्व महर्षी म्हणतात, “शकुंतला झाडांना पाणी घातल्याशिवाय स्वत: आधी पाणी पीत नसे. तिला फुलांची, पल्लवांची हौस होती; तरीही झाडांची फुलें ती तोडत नसे. पल्लव खुडीत नसे.”

अशा शकुंतलेला प्रेमाचा निरोप देण्यासाठी कुलपती कण्व आश्रमातील तरूलता-वेलींना सांगत आहेत. त्या प्रेमळ शकुंतलेच्या वियोगामुळे आश्रमातील वृक्षांनीही, लतावेलींनीही टपटप अश्रू ढाळिले असतील.

राम बारा वर्षे वनवासाला निघाला. परंतु रामाला वनवास म्हणजे संकट नव्हते. रामाला अयोध्येतील त्या पाषाणरचित प्रासादापेक्षा रानावनांतील लताकुंज प्रिय होते. वने-कानने त्याला प्रिय होती. रामायणात रामाला ‘वनप्रिय’ असे विशेषण अनेकदा लाविले आहे. वृक्षवल्ली त्याला सखेसोयरे वाटत होते. राम म्हणताच ‘पंचवटी’ आठवते. विशाल वटवृक्षांच्या शीतल छायेत राम, सीता, लक्ष्मण आनंदाने राहिली. सीतेने पर्णकुटीभोवती झाडे लाविली. गोदावरीचे पाणी घालून त्यांना ती वाढवी. उत्तररामचरित नाटकात पुन्हा पंचवटीत आलेला राम सीतेने लावलेली झाडे पाहून रडतो, असे सहृदय वर्णन आहे.

भारतीय संस्कृती

पांडुरंग सदाशिव साने
Chapters
भारतीय संस्कृती 1 भारतीय संस्कृती 2 भारतीय संस्कृती 3 भारतीय संस्कृती 4 भारतीय संस्कृती 5 भारतीय संस्कृती 6 भारतीय संस्कृती 7 भारतीय संस्कृती 8 भारतीय संस्कृती 9 भारतीय संस्कृती 10 भारतीय संस्कृती 11 भारतीय संस्कृती 12 भारतीय संस्कृती 13 भारतीय संस्कृती 14 भारतीय संस्कृती 15 भारतीय संस्कृती 16 भारतीय संस्कृती 17 भारतीय संस्कृती 18 भारतीय संस्कृती 19 भारतीय संस्कृती 20 भारतीय संस्कृती 21 भारतीय संस्कृती 22 भारतीय संस्कृती 23 भारतीय संस्कृती 24 भारतीय संस्कृती 25 भारतीय संस्कृती 26 भारतीय संस्कृती 27 भारतीय संस्कृती 28 भारतीय संस्कृती 29 भारतीय संस्कृती 30 भारतीय संस्कृती 31 भारतीय संस्कृती 32 भारतीय संस्कृती 33 भारतीय संस्कृती 34 भारतीय संस्कृती 35 भारतीय संस्कृती 36 भारतीय संस्कृती 37 भारतीय संस्कृती 38 भारतीय संस्कृती 39 भारतीय संस्कृती 40 भारतीय संस्कृती 41 भारतीय संस्कृती 42 भारतीय संस्कृती 43 भारतीय संस्कृती 44 भारतीय संस्कृती 45 भारतीय संस्कृती 46 भारतीय संस्कृती 47 भारतीय संस्कृती 48 भारतीय संस्कृती 49 भारतीय संस्कृती 50 भारतीय संस्कृती 51 भारतीय संस्कृती 52 भारतीय संस्कृती 53 भारतीय संस्कृती 54 भारतीय संस्कृती 55 भारतीय संस्कृती 56 भारतीय संस्कृती 57 भारतीय संस्कृती 58 भारतीय संस्कृती 59 भारतीय संस्कृती 60 भारतीय संस्कृती 61 भारतीय संस्कृती 62 भारतीय संस्कृती 63 भारतीय संस्कृती 64 भारतीय संस्कृती 65 भारतीय संस्कृती 66 भारतीय संस्कृती 67 भारतीय संस्कृती 68 भारतीय संस्कृती 69 भारतीय संस्कृती 70 भारतीय संस्कृती 71 भारतीय संस्कृती 72 भारतीय संस्कृती 73 भारतीय संस्कृती 74 भारतीय संस्कृती 75 भारतीय संस्कृती 76 भारतीय संस्कृती 77 भारतीय संस्कृती 78 भारतीय संस्कृती 79 भारतीय संस्कृती 80 भारतीय संस्कृती 81 भारतीय संस्कृती 82 भारतीय संस्कृती 83 भारतीय संस्कृती 84 भारतीय संस्कृती 85 भारतीय संस्कृती 86 भारतीय संस्कृती 87 भारतीय संस्कृती 88 भारतीय संस्कृती 89 भारतीय संस्कृती 90 भारतीय संस्कृती 91 भारतीय संस्कृती 92 भारतीय संस्कृती 93 भारतीय संस्कृती 94 भारतीय संस्कृती 95 भारतीय संस्कृती 96 भारतीय संस्कृती 97 भारतीय संस्कृती 98 भारतीय संस्कृती 99 भारतीय संस्कृती 100 भारतीय संस्कृती 101 भारतीय संस्कृती 102 भारतीय संस्कृती 103 भारतीय संस्कृती 104 भारतीय संस्कृती 105 भारतीय संस्कृती 106 भारतीय संस्कृती 107 भारतीय संस्कृती 108 भारतीय संस्कृती 109 भारतीय संस्कृती 110 भारतीय संस्कृती 111 भारतीय संस्कृती 112 भारतीय संस्कृती 113 भारतीय संस्कृती 114 भारतीय संस्कृती 115 भारतीय संस्कृती 116 भारतीय संस्कृती 117 भारतीय संस्कृती 118 भारतीय संस्कृती 119 भारतीय संस्कृती 120 भारतीय संस्कृती 121 भारतीय संस्कृती 122 भारतीय संस्कृती 123 भारतीय संस्कृती 124 भारतीय संस्कृती 125 भारतीय संस्कृती 126 भारतीय संस्कृती 127 भारतीय संस्कृती 128 भारतीय संस्कृती 129 भारतीय संस्कृती 130 भारतीय संस्कृती 131 भारतीय संस्कृती 132 भारतीय संस्कृती 133 भारतीय संस्कृती 134 भारतीय संस्कृती 135 भारतीय संस्कृती 136 भारतीय संस्कृती 137 भारतीय संस्कृती 138 भारतीय संस्कृती 139 भारतीय संस्कृती 140 भारतीय संस्कृती 141 भारतीय संस्कृती 142 भारतीय संस्कृती 143 भारतीय संस्कृती 144 भारतीय संस्कृती 145 भारतीय संस्कृती 146 भारतीय संस्कृती 147 भारतीय संस्कृती 148 भारतीय संस्कृती 149 भारतीय संस्कृती 150 भारतीय संस्कृती 151 भारतीय संस्कृती 152 भारतीय संस्कृती 153 भारतीय संस्कृती 154 भारतीय संस्कृती 155 भारतीय संस्कृती 156 भारतीय संस्कृती 157 भारतीय संस्कृती 158 भारतीय संस्कृती 159 भारतीय संस्कृती 160 मातृभोजन गीत भारतीय संस्कृती 162 भारतीय संस्कृती 163 भारतीय संस्कृती 164 भारतीय संस्कृती 165 भारतीय संस्कृती 166 भारतीय संस्कृती 167 भारतीय संस्कृती 168 भारतीय संस्कृती 169 भारतीय संस्कृती 170 भारतीय संस्कृती 171 भारतीय संस्कृती 172 भारतीय संस्कृती 173 भारतीय संस्कृती 174 भारतीय संस्कृती 175 भारतीय संस्कृती 176 भारतीय संस्कृती 177 भारतीय संस्कृती 178 भारतीय संस्कृती 179 भारतीय संस्कृती 180 भारतीय संस्कृती 181 भारतीय संस्कृती 182 वाघ मानव परस्पर सबंधं निबंध